ءداۋىت شومپاي قارا: ءبىز قازاقتارعا اتا-بابامىزدىڭ ءتىلىن ساقتاپ كەلگەن حالىق دەپ قارايمىز
قازاق ءتىلى - جۇرەگىمە وتە جاقىن ءتىل. نەگە ەكەنىن سوزبەن سيپاتتاپ جەتكىزە المايمىن. بىلمەيمىن، بالكىم، تۋماسا دا تۋعانىمداي بولعان، جانىما جاقىن قازاقتارمەن ەتەنە ارالاسقان سوڭ قازاق ءتىلى دەسە ەلەڭ ەتىپ تۇراتىن شىعارمىن. قازاق ءتىلىن بوتەن ءتىل دەپ ەشقاشان ساناعان ەمەسپىن.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءبىر اپتا بۇرىن قازاقستانعا رەسمي ىسساپارمەن كەلگەن ۆەنگريا پرەمەر ءمينيسترى ۆيكتور وربانمەن وتكەن كەزدەسۋدە «ءسىز - قىپشاقسىز. بۇل دەرەكتى قازاقتار جاقسى بىلەدى ءارى ءسىزدى سىيلايدى.
سوندىقتان اتامەكەنىڭىزگە كەلدىڭىز دەپ ايتساق، ارتىق بولمايتىن شىعار» دەپ ايتقان ەدى. پرەزيدەنت ايتقانداي، قازاقستاندى اتاجۇرتىم دەپ ەسەپتەيتىن ۆەنگرلەر از ەمەس. سونىڭ ءبىرى - ءداۋىت شومپاي قارا. بۋداپەشتتە تۋىپ-وسكەن ول بالا كەزىنەن قىپشاقتاردىڭ شىعۋ تاريحىنا قىزىعىپ، كەيىن بولاشاعىن تۇركىتانۋ سالاسىمەن بايلانىستىرعان.
توقسانىنشى جىلدارى ستۋدەنتتەر الماسۋ باعدارلاماسىمەن الماتىعا كەلىپ ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن ول كەيىن قازاق پەن موڭعول تىلدەرىنىڭ ۇقساستىقتارى تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. قازىر نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق ءتىلى جانە تۇركىتانۋ بولىمىندە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن داۋىتكە حابارلاسىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
«قازاقتارعا اتا-بابامىزدىڭ ءتىلىن ساقتاپ كەلگەن حالىق دەپ قارايمىز»
- ءسىزدى ۆەنگريادا تۋىپ-وسكەن تۇركىتانۋشى عالىم، قوعام قايراتكەرى يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ شاكىرتى دەپ ايتادى. تۇركى تانۋ سالاسىنا قىزىعۋىڭىزعا سول كىسى اسەر ەتتى مە، الدە بۇل قىزىعۋشىلىق وقۋشى كەزىڭىزدەن تۋىندادى ما؟
- مەن ماجارستان استاناسى بۋداپەشتتە دۇنيەگە كەلدىم. الايدا بالا كۇنىمدە جازعى كانيكۋلدا ناعاشىلارىم تۇراتىن اۋىلعا ءجيى باراتىنمىن. سول اۋىلعا كورشىلەس جاتقان اۋىلدى ەل كوتەن باتىر دەپ اتايدى. الگى اۋىل قىپشاقتان شىققان كوتەن باتىردىڭ قۇرمەتىنە اتالعان ەكەن. سول جەرگە بارعان سايىن قىپشاقتار تۋرالى كوپ دەرەك ەستيتىنمىن. سوسىن بالا بولسام دا، قىپشاقتاردىڭ قايدان تارالعانىنا، ءتىلى مەن تاريحىنا قىزىعىپ، كوپ سۇراققا جاۋاپ ىزدەگىم كەلدى.
كەيىن جيىرما ءبىر جاسىمدا شىققان تەگى قىپشاق، ءىرى تۇلعا بولعان يشتۆان قوڭىر ماندوكيمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قوڭىر اعا مەن وقىعان گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشكى ازيا بولىمىندە جۇمىس ىستەيتىن. ول كىسى قىپشاقتاردىڭ ءتىلى مەن تاريحى تۋرالى قىزىق ماعلۇماتتار ايتىپ، مەنى ودان سايىن قىزىقتىرىپ قويدى.
سول كەزدە قوڭىر اعا سەكىلدى قىپشاقتانۋ سالاسىن زەرتتەپ، ەشكىم بىلمەيتىن قىرىن اشۋعا اتسالىسامىن دەپ شەشتىم. ول كىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ۆەنگريادا XIII عاسىردا موڭعول شاپقىنشىلىعى زامانىندا كوشىپ كەتكەن قىپشاقتاردىڭ ءتىلى ماجارلارمەن ارالاسقان سوڭ، XVIII عاسىردا جويىلىپ كەتكەن.
قىپشاق تىلىنە ەڭ جاقىن تىلدەر - قازاق، قاراقالپاق جانە نوعاي تىلدەرى. بۇل ءۇش ءتىل ەۋرازياداعى كوشپەلى حالىقتاردىڭ تىلدەرىنە بارلىق جاعىنان ۇقساس. سوندىقتان مەن بۇل دەرەكتەردى تەرەڭىنەن زەرتتەگىم كەلدى. ءسويتىپ، قوڭىر اعامەن ەكى جىلداي ەتەنە ارالاسىپ ءجۇردىم. 1992 -جىلى ول كىسى كۇتپەگەن جەردەن جۇرەگى اۋىرىپ، داعىستان ەلىندە قايتىس بولدى. سول ۋاقىتتا قازاقستان ءوز الدىنا بولەك ەل بولىپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ماجارستانمەن رەسمي ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستار ورناتىپ جاتقان ەدى.
سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى ەل اراسىندا ستۋدەنت الماسۋ باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. قوڭىر اعانىڭ جۇبايى، قازاق قىزى وڭايشا ماقسۇم قىزى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرىپ، ءبىزدى قازاق تىلىنە باۋلىدى. ايشا اپاي ماعان الگى الماسۋ باعدارلاماسىنا قۇجات تاپسىرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. ءسويتىپ، سول مەملەكەتتىك ستيپەنديانى جەڭىپ الىپ، الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق فيلولوگياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، وندا ءبىر جارىم جىلداي ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم.
سول ۋاقىتتا، انىعىراق ايتسام، 1994 -جىلى قوڭىر اعايدىڭ دوسى بولعان، باشقۇرت حالقىنىڭ تاريحىن ءجىتى زەرتتەگەن بەلگىلى تۇركولوگ يوجەف تورما ماجارستاننىڭ قازاقستانداعى تۇڭعىش ەلشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، الماتىعا قونىس اۋداردى. سول كەزدە ونىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، بۇكىل قازاقستاندى، سودان سوڭ وزبەكستان، قاراقالپاقستان، تۇرىكمەنستاننىڭ كوپ جەرىن ارالاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن ارالاسا باستادىم.
1995 -جىلى ۆەنگرياعا ورالىپ، وسىنداعى وقۋىمدى جالعاستىردىم. 1999 -جىلى تۇركىتانۋ جانە موڭعولتانۋ عىلىمى بويىنشا ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. سوسىن 2006 -جىلى قازاق جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ ۇقساستىقتارىن زەرتتەپ، دوكتورانتۋرا ءبولىمىن اياقتادىم. الايدا كوشپەندى حالىقتىڭ سالت- ءداستۇرى مەن ادەپ- عۇرىپتارى، رۋحاني قۇندىلىقتارىنا قاتتى قىزىقتىم.
سوندىقتان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعاعاننان كەيىن لينگۆيستيكامەن ەمەس، ەتنوگرافيا جاعىنا بەت بۇرىپ كەتتىم. وتىز جىلدان بەرى وسى سالادا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلەمىن. كوپتەگەن ماقالا، بىرنەشە كىتاپ جازدىم.
- ال قازاقستانعا جۇمىسقا قالاي شاقىرتىلدىڭىز؟
- قازاقستانعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءجيى كەلىپ تۇراتىنمىن. اسىرەسە، باس كەڭسەسى استانادا ورنالاسقان تۇركى اكادەمياسىمەن بىرلەسىپ، ءتۇرلى جوبالارعا قاتىستىم. پاندەميا اياقتالعان سوڭ استانادا ءبىزدىڭ ەلشىلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ايگىلى ماجار ساياحاتشىسى، ماجار تۇركولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ارمين ۆامبەريدىڭ مەرەيتويىن اتاپ وتتىك.
جەكە كورمەسىن وتكىزىپ، كىشىگىرىم سيمپوزيۋم ۇيىمداستىردىق.
سول كەزدە نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى جانە تۇركى زەرتتەۋلەرى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور يۋلاي شاميلوگلۋمەن تانىستىم. ول اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، حالىقارالىق دەڭگەيدە جۇمىس ىستەيتىن مىقتى تۇركولوگتار ىزدەپ جاتقانىن ايتتى.
ءسوز سوڭىندا «ەگەر نيەتىڭ بولسا، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە جۇمىسقا كەل» دەپ ۇسىنىس ايتتى. سوسىن وندا قۇجاتتار تاپسىرىپ، بىرنەشە ۇمىتكەردىڭ اراسىنان تاڭدالىپ، جۇمىسقا شاقىرتۋ الدىم. ءسويتىپ، بىلتىر تامىز ايىندا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى جانە تۇركىتانۋ بولىمىنە وقىتۋشى بولىپ جۇمىسقا تۇردىم. وندا ورتالىق ازياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى جانە ادەبيەتىن وقىتاتىن ەكى ساباق جۇرگىزەمىن.
- ماماندىعىڭىز بويىنشا لينگۆيست بولساڭىز دا، سوڭعى وتىز جىل ەتنوگراف مامان رەتىندە ەڭبەكتەنىپ جۇرگەنىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. شىققان تەگىڭىز قىپشاق بولعان سوڭ، اتا-بابالارىڭىزدىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن زەرتتەۋ ماقساتى بارىنەن بيىك تۇرعاننان بۇل سالاعا بەت بۇرعان بولارسىز؟
- البەتتە. نەگىزى، ماجارلاردىڭ اتا جۇرتى - ەدىل مەن جايىقتىڭ بويى. جازبا دەرەكتەردە ءبىزدىڭ اتا جۇرتىمىز باتىس قازاقستان جەرى بولعانى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان. جالپى، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز بەن قازاقتار ءبىر-ءبىرىن جاقىن تارتقان، ءدام-تۇزى جاراسقان كورشى بولعان. الايدا اتالارىمىز ءتۇرلى سەبەپتەرمەن اتاجۇرتىمىزدى تاستاپ، شىعىس ەۋروپانىڭ ۇلان-عايىر دالاسىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان. ال وعان دەيىن قازاق، قاراقالپاق جانە نوعاي حالقى بىزگە ەڭ جاقىن حالىق بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر مەن ايعاقتار جەتەرلىك. جالپى، بىزدەگى كوشى- قون ەكى رەت بولعان.
ماجارلار IX عاسىرعا دەيىن باتىس قازاقستان وبلىسىن مەكەندەگەنىن تاريحتان بىلەتىن بولارسىز. سوسىن ولار كارپات قويناۋىن مەكەندەپ، سوندا مەملەكەت قۇرىپ، ەلدىگىن بەكىتىپ، ىرگەسىن نىعايتتى. اراعا ءتورت عاسىر وتكەن سوڭ باتۋ حانعا باس يمەگەن قىپشاقتار كوتەن باتىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن اتاجۇرتتان كوشىپ، ماجارلارعا كەلىپ قوسىلادى. ءسويتىپ، ولار ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ كەتەدى. دەگەنمەن قىپشاقتار ءوزارا ءوز تىلدەرىندە سويلەپ، قىپشاق ءتىلىن XVIII عاسىرعا دەيىن «ولتىرمەي» كەلگەن.
كەيىن اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، ءوز تىلدەرىن جوعالتىپ العان. قىپشاق ءتىلىن تەك ءبىرازى عانا بىلگەن. مەن ءتىپتى بالا كەزىمدە قىپشاقتار قۇدايعا سىيىنعاندا ماجار تىلىندە ەمەس، ءوز تىلىندە دۇعا وقيتىنىن كوپ ەستىگەنمىن. ول دۇعانى قازاق ەستىسە، بىردەن ءمان-ماعىناسىن تۇسىنەدى. سوندىقتان ءبىز قازاقتارعا اتا- بابامىزدىڭ ءتىلىن ساقتاپ كەلگەن حالىق دەپ قارايمىز. قازاقستان ماڭگىلىككە ىرگەسى ءبۇتىن، شەكاراسى بەرىك ەل بولىپ، وسى كيەلى جەردە ماڭگىلىككە اتا- بابالارىمىزدىڭ ءتىلى ساقتالسىن دەگەن شىنايى تىلەگىمىز بار.
ماجار ءتىلى باسقا تۇركىتىلدەس تىلدەر توبىنا كىرمەيدى. دەسە دە، بىزدە تۇركىتەكتەس حالىققا ورتاق سوزدەر جەتەرلىك. ال سول سوزدەردى قولدانىسقا اتا-بابالارىمىز ەنگىزگەنى ايدان انىق. ال ەتنوگرافياعا نەلىكتەن قىزىققانىمدى ايتاتىن بولسام، باتىس قازاقستان اۋماعىندا قونىس تەپكەن اتا- بابالارىمىز كوشپەندى تۇرمىس سالتىن ۇستانىپ، قازاقتارمەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. سوسىن ولار ۆەنگرياعا كوشكەن سوڭ كوشپەندى تۇرمىس سالتىنان وتىرىقشى قالىپقا اۋىسىپ، ەۋروپاشالانىپ كەتكەن.
ءبىراق ارادا قانشاما عاسىر وتسە دە، ءبىز ءبارىبىر اتا-بابامىز ءجۇرىپ وتكەن جولعا، ۇستانعان سالت-داستۇرگە قىزىعامىز. وكىنىشتىسى سول، بىزدە سول زاماننىڭ سالت-ءداستۇرى تۋرالى ماعلۇمات وتە از. ال قازاقتار XX عاسىرعا دەيىن كوشپەندى تۇرمىس سالتىن، ادەپ-عۇرپىن ۇستانىپ كەلگەندىكتەن، ولاردىڭ تاريحىن زەرتتەسەك، ءوز اتا-بابالارىمىزعا قاتىستى تىڭ دەرەك پەن كوپ مالىمەت الامىز دەپ ويلادىق. راسىمەن زەرتتەي كەلە كوپ تۇستا، اسىرەسە، نانىم- سەنىم، مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ ىسىنە قاتىستى كوپ ۇقساستىقتار بار ەكەنى انىقتالدى.
«قازاق ءتىلىن بوتەن ءتىل دەپ ەشقاشان ساناعان ەمەسپىن»
- قازاقستانداعى كوپشىلىك قازاقتار مەن ماجارلار اراسىندا تۋىستىق بايلانىس بار ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءتىپتى «قازاق، ماجار ءبىر تۋعان» دەپ ايتىپ تا جۇرەدى. جۋىردا رەسمي ىسساپارمەن استاناعا كەلگەن ۆەنگريا پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور وربان ءوز سوزىندە «اتاجۇرتقا ورالۋ ءارقاشان كەرەمەت» دەپ اعىنان جارىلدى. ۇكىمەت تاراپىنان تۇركى الەمىنە بەت بۇرۋعا قادامدار جاسالىپ جاتقانى ءسىزدى دە قۋانتقان بولار؟
- البەتتە، قۋانتپاي قويمايدى. نەگىزى، ۆەنگريا تۇرعىندارى قىپشاقتار قازاقتارمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن «بەسكە» بىلەدى. ەل ىشىندە ايتىلىپ جۇرەدى. كەيىنگى كەزدە ۆەنگريا ۇكىمەتى ماجارلاردىڭ كەزىندە تۇركىتەكتەس حالىقتارمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىنا كوزى جەتىپ، ساياسي تۇرعىدا كوپ قادام جاساپ جاتىر. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ باقىلاۋشى مۇشەسى بولدىق.
جاقىن ارادا پرەمەر-مينيستر ۆيكتور وربان استاناعا رەسمي ىسساپارمەن كەلىپ، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ X سامميتىنە قاتىستى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ونىڭ يىعىنا شاپان جاۋىپ، بورىك كيگىزدى. كەرەمەت ەمەس پە؟! جالپى، قازىر بىزدەگىلەر تۇركى دۇنيەسىمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ءبىز، اسىرەسە، تۇركولوگتار سوعان ريزا بولىپ ءجۇرمىز.
- وڭايشا اپاي ءسىزدى تانىستىرعاندا «ءداۋىت وتە العىر، دارىندى ستۋدەنت بولدى. قازاق ءتىلىن التى- اق ايدىڭ ىشىندە ۇيرەندى» دەپ ايتقان ەدى.
- ءيا، راسىندا قازاق ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ الدىم. باسقالار ۇيرەنۋگە قيىن سوقتى دەۋى مۇمكىن، الايدا ماعان سونشالىق قيىن بولمادى. مەن سول ۋاقىتتا لينگۆيستيكاعا قىزىعىپ جۇرگەندىكتەن، تىلدەردى تەز ۇيرەنۋدى الدىما ماقسات ەتىپ قويدىم. ماقتانعانىم ەمەس، مەندە ءتىلدى تەز ۇيرەنە الاتىن قابىلەت بار. قازاق تىلىنەن بولەك، موڭعول، پارسى، تاجىك تىلدەرىن مەڭگەردىم. دەگەنمەن قازاق ءتىلى - جۇرەگىمە وتە جاقىن ءتىل.
نەگە ەكەنىن سوزبەن سيپاتتاپ جەتكىزە المايمىن. بىلمەيمىن، بالكىم، تۋماسا دا تۋعانىمداي بولعان، جانىما جاقىن قازاقتارمەن ەتەنە ارالاسقان سوڭ قازاق ءتىلى دەسە ەلەڭ ەتىپ تۇراتىن شىعارمىن. قازاق ءتىلىن بوتەن ءتىل دەپ ەشقاشان ساناعان ەمەسپىن.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، بالا كەزىمدە ناعاشىلار جاققا بارعان كەزدە ارعى تەگى قىپشاق اقساقالداردىڭ قىپشاق تىلىندە سويلەگەنى كوكىرەگىمدە ساقتالىپ قالدى. بالكىم، بۇل دا قازاق ءتىلىن بارىنەن جاقىن تارتۋىما اسەرىن تيگىزگەن بولار. راسىمەن، ماعان «ىستىق» ءتىل. قازاقستانعا العاش كەلگەن كەزدە قازاقتاردىڭ ءوزارا سويلەسكەنى جۇرەگىمە جىلى تيگەنى ەسىمدە. سول جىلۋلىقتى جۇرەگىمدە ءالى ساقتاپ كەلەمىن.
- سىزدە ءتىپتى اكسەنت تە بايقالمايدى. قازاقستانعا ءبىر جىل بۇرىن ەمەس، بىرنەشە جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەن سەكىلدىسىز.
- ءيا، ءسىز سەكىلدى وسىنداعى قازاقتار «اكسەنتسىز، جاقسى سويلەيسىز» دەپ تاڭعالادى. ءبىراق ءوزىم قالاي اكسەنتسىز سويلەپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن. الايدا قازاقتار «قان تارتادى» دەپ ايتادى عوي. بالكىم، بويىمدا قىپشاقتىڭ قانى بولعان سوڭ، قازاق ءتىلىن تەز ءارى اكسەنتسىز ۇيرەنىپ العان شىعارمىن. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مەن قازاقستانعا كەلگەندە اۋىل-ايماقتى ارالاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىم. اقساقالدارمەن كوپ اڭگىمەلەستىم. سول كەزدە ولاردىڭ ەشتەڭە قوسپاي، تازا سويلەگەنىن ساناما ءسىڭىرىپ السام كەرەك. ەكىنشىدەن، مەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيمىن. بۋداپەشتتە ۇيدەگى جەكە كىتاپحانامنىڭ سورەسىندە قازاقتىڭ كوپتەگەن كىتابى تۇر. مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، «قيلى زامان» كىتابىن ءسۇيسىنىپ وقيمىن. ودان بولەك، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» اتتى تۋىندىسىن ەرەكشە ىقىلاسپەن وقيمىن. ابايدىڭ، مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىن قاتتى جاقسى كورەمىن. كەيبىرىنىڭ ءسوزىن جاتقا بىلەمىن. الماتىدا قازۇپۋ- دا وقىعاندا دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنىپ العانمىن.
سوندىقتان ۇيدە ارا- تۇرا دومبىرامەن قازاق اندەرىن شىرقايمىن. ودان بولەك، ۆەنگرياداعى قازاق دياسپوراسى ءتۇرلى ءىس- شارا وتكىزسە، مەنى قالدىرمايدى. دومبىرا تارتقىزىپ، ءان ايتقىزىپ قويادى (كۇلىپ) . ونىمەن قوسا، ءبىزدىڭ ەلشىلىكپەن بىرلەسىپ، قازاق مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى يۆەنتتەرگە اتسالىسامىن.
مىسالى، 2015 -جىلى بۋداپەشتتە قازاق حاندىعىنىڭ 550 -جىلدىعىنا وراي ۇلكەن كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. سول ۋاقىتتا «قازاقتىڭ مەملەكەتى بولماعان» ، «ولاردىڭ مەملەكەتتىلىگى كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان» دەگەن الىپ- قاشپا اڭگىمەلەر تارادى عوي.
سونداي سىن ساعاتتا ماجارلارمەن تىعىز بايلانىسى قازاقتاردىڭ ەجەلگى حالىق قىپشاقتەكتەس حالىقتاردان پايدا بولعانىن، قازاقتار XV عاسىردا ورتالىق ازيادا ەڭ كۇشتى مەملەكەت قۇرعانىن، اسىرەسە، قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ورتالىق ازيادا قازاق حاندىعىنان باسقا مىقتى مەملەكەت بولماعانىن ايتىپ-جەتكىزگىمىز كەلدى. الىدە بولسا، وسىنداي تىڭ دەرەكتەردى ايتا بەرۋ كەرەك.
ءبىر وكىنىشتىسى، ۆەنگريادا قازاقستان تاريحى تۋرالى ماعلۇمات ءالى از. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ۆەنگرلەر قازاقتار قىپشاقتارعا جاقىن ەكەنىن، اتاجۇرتى تۋرالى بىلەدى. الايدا كوپشىلىگى قازاقستان تاريحى، قازاق مادەنيەتى جونىندە دەرەكتەردەن بەيحابار.
- قازاقستانداعى ستۋدەنتتەردىڭ تۇركولوگياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى قالاي ەكەن؟
- وسى ءبىر جىل ىشىندە قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ىنتاسى وتە جوعارى ەكەنىن بايقادىم. مەنىڭ ساباعىما وتىز شاقتى ستۋدەنت قاتىسا الادى. الايدا كەيدە قاتىسۋشىلار سانى ءتىپتى ودان دا اسىپ كەتەدى. كەيدە ولار قوسىمشا ورىندى سۇراپ الادى. قىزىعىپ وقيدى.
الايدا ولار تەك باكالاۆرياتپەن شەكتەلەدى. ارى قاراي ءبىلىمىن بايىتا المايدى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ۋنيۆەرسيتەتتە ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا بولىمدەرىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جالپى، بۇل سالا بىزگە وتە كەرەك. ەجەلدەن تۇركىتەكتەس حالىقتارمەن ەتەنە ارالاسقاندىقتان، تۇركىتانۋ سالاسى بىزگە اۋاداي قاجەت.
وسى سالانى جان-جاقتى زەرتتەۋ ارقىلى كوپ مالىمەتكە قانىق بولدىق. كوپ دەرەكتىڭ بەتىن اشتىق. جوعارىدا مەن ايتقان اتاقتى ۆەنگر ساياحاتشىسى ارمين ۆامبەري ەۋروپادا تۇڭعىش رەت 1870 -جىلى تۇركولوگيا ءبولىمىن اشقان بولاتىن. سول كەزدە كوپشىلىك تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قىزىعىپ، تۇركىتانۋ سالاسىنىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى.
وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى كەزدە بۇل سالا ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاپپاعاندىقتان ارتتا قالىپ كەلدى. ال قازىر ءوزىڭىز بىلەتىندەي بيلىك باسىنداعىلار تۇركى الەمىنە بەت بۇردى. ەندى بىزدە ماجار حالقىن تۇركى حالىقتارعا جاقىنداتۋعا مۇمكىندىك بار. ۇكىمەت قولداۋىن اياماسا، تۇركىتانۋ تارماعىن دامىتۋعا الەۋەتىمىز جەتەدى. اسىرەسە، ۆەنگريا جاستارىنىڭ ىنتاسىن وياتىپ، زاماناۋي تالاپقا ساي وقىتۋىمىزعا مۇمكىندىگىمىز مول.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ءاليا تىلەۋجان قىزى
«تۇركىستان» گازەتى
