ءداستۇرلى ادەبيەت: شىندىقپەن بەتپە- بەت
سونىمەن، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار» رومانىنداعى ەدىگەنىڭ: «ون توعىزىنشى عاسىردا ورىس روماندارىنىڭ ەۋروپانى باسىپ كەتكەنى ءتارىزدى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياق شەنىندە قازاق روماندارى بۇكىل جەر ءجۇزىن جاۋلاپ الادى» دەگەن بولجامى جۇزەگە اسپادى.

باس كەيىپكەر ەدىگە مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءوزى دەسەك، بۇل جاي بولجام بولىپ قانا قالماۋعا ءتيىس ەدى. ەندى كەلىپ جازۋشىنىڭ اياعى جەتكەن جەرگە، روماندارى جەتپەگەنى وكىنىشتى سياقتى كورىنەدى. ءبىراق ول جازۋشىنىڭ وزىنە عانا قاتىستى شارۋا ەمەس.
ءداستۇرلى ادەبيەت: شىندىقپەن بەتپە- بەت
ونىڭ بىرنەشە ۇلكەن سەبەبى بار. ءبىز ۇلى تەڭىزدەرمەن شەكتەسپەيتىن تۇيىق ەلمىز. سوندىقتان ادەبيەتىمىزدىڭ الەمگە شىعار جولدارى دا تۇيىق. دالا قانشا ۇلى بولسا دا، وركەنيەت جولى تەڭىزدەر ارقىلى وتەدى. تەڭىزبەن شەكتەسپەيتىن ءبىزدى شەتەل شيكىزات شىعاراتىن ەل دەپ قانا تانيدى. ياعني وزدەرىن قىزىقتىراتىن جاڭالىعى بار ەل دەپ سانامايدى. دەمەك ادەبيەتىمىزدى دە سول دەڭگەيدە دەپ ەسەپتەيدى. قىسقاسى، ولار ءۇشىن ەكونوميكاڭ وزىق بولماسا، ادەبيەتىڭ دە قىزىق بولمايدى.
سوندىقتان ادەبيەتىمىزدى شەتەل ءۇشىن ەمەس، الدىمەن ءوزىمىز ءۇشىن جازۋىمىز كەرەك ەكەنى باسى اشىق نارسە. ماسەلەن، ءبىز مۇحتار ماعاۋيندى وقىپ، رۋحاني تۇرعىدان كۇش الۋىمىز مۇمكىن. ال شەتەلدىك وقىرمان ماعاۋيندى وقىپ، رۋحتانىپ وتىرمايدى عوي. ولار ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە وسىلاردىڭ ەكزوتيكاسى، ميستيكاسى، ميفولوگياسى قالاي ەكەن دەپ ءبىراز ەلەڭدەگەن دە شىعار. ءبىراق بۇلار دا ءبىز تاڭعالاتىن دۇنيە جازادى- اۋ دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتپاعانى انىق.
سوندا مۇحتار ماعاۋين «كوك مۇنار» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى ەدىگەنىڭ اۋزىمەن نەنى ايتىپ وتىر؟ رومان 1972 -جىلى جارىق كورگەن جانە الپىسىنشى جىلدار وقيعاسى قامتىلعان. ياعني جارتى الەمدى بيلەگەن كەڭەس وكىمەتى قۇلايدى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاساق، تۇسكە كىرمەگەن كەز. ءسوز جوق، قازاق ادەبيەتى الەمگە كوپ ۇلتتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ قۇرامىندا عانا تانىلا الاتىن زامان ەدى ول. باسقالاردان ءبولىنىپ، جەكە- دارا كەتۋ دەگەن جوق. ەندەشە، ەدىگە- كەيىپكەر ك س ر و تاراپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الاتىنىن جيىرما جىل بۇرىن بولجاپ بىلگەن بە؟
جالپى، مۇحتار ماعاۋين - جازۋشىلىق ينستينكتى وتە كۇشتى دامىعان قالامگەر. ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق جولىن سارالاپ قاراساق، كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا الگىندەي ءسوزدى سالۋى زاڭدى دا سياقتى. وسى ويىمىزدى شىڭداي تۇسسەك، الەمدە بولاشاقتى بولجاعان جۇزدەگەن جازۋشى بار ەكەنىن بىلەمىز. ءبىز سول قاتارعا كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر عانا ءسوز- سويلەمىمەن مۇحتار ماعاۋيندى دە قوسقىمىز كەلىپ وتىر.
شىنىندا دا ك س ر و قۇلاماسا، قازاق قالاي الەمگە تانىلادى؟ سوتسياليزم قۇرساۋىنان قۇتىلماسا، قازاق رومانى قالاي توپ جارىپ شىعادى؟ ورىس تىلىنەن اۋدارماسا، قازاق تىلىنەن شەتەلگە كىم اۋدارادى؟
ەندەشە، جازۋشى وسىنى تاۋەلسىزدىكتەن جيىرما جىل بۇرىن بولجادى دەگەنىمىز جانى بار ءسوز.
ماعاۋيننىڭ «جارماق» دەگەن قوس تۇلعا كەيىپكەر تۋرالى رومان جازۋى سول كۇتكەن زامانىنىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى. ءبىراق بۇل روماننىڭ فورماسى جاڭاشىل بولعانمەن، يدەياسىندا داستۇرشىلدىك بار. كەيىپكەرى ءوز بويىنداعى قايشىلىقپەن كۇرەسكەندەي كورىنگەنىمەن، نەگىزىنەن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاداعى بەلگىلى يدەيالار ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنى ءبىلىنىپ تۇرادى. مۇنى كەمشىلىك دەپ ەمەس، جاڭا فورماداعى داستۇرشىلدىك دەپ قابىلداۋعا ءماجبۇرمىز. ياعني مۇحتار ماعاۋين ءداستۇرلى ادەبيەتتەگى كوركەمدىك يدەيالاردى جاڭا بيىككە شىعاردى. ول يدەيالاردىڭ ادامزاتتىق ەمەس، ۇلت باسىنداعى وسى بۇگىنشىلدىك يدەيا ەكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ەندەشە، «جارماق» رومانىن ءداستۇرلى ادەبيەتتەن كەتىپ، ادامزاتتىق يدەيالاردى قابىلداعان پوستمودەرنيستىك شىعارما دەپ ايتا قويۋ قيىن. دەمەك مۇنداي رومانمەن الەمدى جاۋلاپ الۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ءوز ىشىمىزدە دە جازۋشىنىڭ جاڭاشىل تۋىندىسىن ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ دەسى باسىپ كەتىپ وتىر.
مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار» رومانى دەسەڭ، دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارعىن» رومانى قوسا ەسكە تۇسەدى. ەكەۋى دە قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى تۋرالى جازىلعان ينتەللەكتىلىك شىعارمالار. ال ەندى «قارعىن» دەسەڭ، «جارماق» ەسكە تۇسە مە؟ جوق، سەبەبى سىنشىلار بۇل ەكى شىعارمانى قوساقتاپ ايتپايدى. بەكەر! سەبەبى «قارعىن» دا، «جارماق» تا ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ شەبىن بۇزۋ ءۇشىن جازىلعان روماندار. ءبىراق وقىرمان ولاي دەپ مويىنداعان جوق. ويتكەنى ەكى جازۋشى دا نەگىزگى شىعارمالارىن ءداستۇرلى ادەبيەتتە بەرىپ قويدى.
ال ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەت شەتەلدە مويىندالمادى. مۇحتار ماعاۋين ول جاققا ءوزى بارىپ تۇرسا دا، جازۋىن ەلدە جۇرگەندەي جازدى.
دۋلات يسابەكوۆ تە سول جاققا بارىپ- كەلىپ ءجۇر، ءبىراق ءوزى پوستمودەرنيزمدى ونشا- مۇنشا مويىندامايدى. ەۋروپاعا جول سالۋ ءۇشىن، الدىمەن ءوز ىشىمىزدە كورىنە باستاعان پوستمودەرنيستەردى مويىنداۋ كەرەك ەمەس پە؟
قوش، سونىمەن مۇحتار ماعاۋين دە، دۋلات يسابەكوۆ تە ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزگە قايتا ورالدى. مۇحتار ماعاۋين ۇيرەنشىكتى تاريحي تاقىرىپتا ۇلكەن رومان جازدى. مۇقاباسى مەن العاشقى بەتىنىڭ سۋرەتىن ۇرلاپ- جىرلاپ كوردىك، ەندى تەزىرەك قولعا الىپ وقۋعا اسىعۋلىمىز. دۋلات يسابەكوۆ بولسا، سەكسەننىڭ سەڭگىرىندە «بورتە» ليروتراگەدياسىن جازىپ، ءبارىمىزدى تاڭعالدىردى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءۇشىن قىمبات بولعانمەن، جارتى الەمدى جاۋلاعان شىڭعىس حاننىڭ قاھارىنان دا، ۇلى رۋس كنيازدىكتەرىن ۋىسىندا ۇستاعان التىن وردانىڭ ايبارىنان دا قازىر ەشكىم قورىقپايدى. بۇل دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ تاريحي ءھام قوعامي ءداستۇرلى ادەبيەتىمىز ولار ءۇشىن ەرتەگىگە اينالىپ بارا جاتىر دەگەن ءسوز.
ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ ءۇشىنشى ءبىر ۇلكەن تۇلعاسى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ تە جازۋشى رەتىندە جاڭا ستيلگە كوشىپ كوردى. «كەنە» اڭگىمەسىمەن باستالعان ول قادام تابىسسىز دا بولعان جوق. جازۋشىنىڭ وسى «كەنە» اڭگىمەسىن وزدەرىن پوستمودەرنيست سانايتىن قالامگەرلەر جەر- كوككە سىيعىزباي ماقتادى. الايدا «كەنەنىڭ» اۆتورى ادامنىڭ ءىشىن قازاتىن سانا اعىمىنداعى دۇنيەلەرگە سودان قايتىپ باسپاي قويدى. بار بولعانى بۇرىنعى يۋمور مەن ساركازمگە تولى شىعارمالارىنداعى ءداستۇرلى بەيكۇنا كەيىپكەرلەرى جاڭا اۋىلعا كوشكەندەي اسەر قالدىردى. اڭگىمە «پەرىشتەلەردىڭ ءولىمى» حيكاياتى تۋرالى بولىپ وتىرعانىن ءىشىڭىز سەزگەن شىعار. بۇل حيكاياتتا وقيعا جىلدام باياندالادى، ادامداردىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان جايتتار جۇردەك سۋرەتتەلەدى، كەيىپكەرلەردىڭ كۇردەلى جان- دۇنيە ارپالىستارى كورىنە قويمايدى. باس- اياعى شەبەر قيۋلاستىرىلعان قىزىقتى وقيعا دەڭگەيىندەگى تۋىندىعا باسقالار تۇگىلى، كلاسسيك جازۋشىنىڭ ءوز جانكۇيەرلەرىنىڭ دە كوڭىلى تولىڭقىراماي جۇرگەنى سودان بولسا كەرەك.
اتالعان حيكايات تۋرالى مۇنىڭ الدىنداعى ءبىر ماقالامىزدا «ادەبيەتىمىزگە بەتبۇرىس اكەلەر مە ەكەن؟» دەگەن ءۇمىتتىڭ شەتىن قىلتيتساق تا، قازاق وقىرمانىنا قانداي تىنىمباي كەرەك ەكەنىنە وسى شىعارمادان كەيىن كوزىمىز جەتە ءتۇستى. ال ونداي تىنىمباي الەم ادەبيەتى ءۇشىن جاڭالىق بولادى دەگەنگە اسا سەنىمىمىز جوق ەكەنىن نەسىنە جاسىرامىز؟ شىندىعىندا مۇنداي دەڭگەيدەگى جازۋشىلارىمىز قازىر شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەتى» سياقتى ماسشتابى ۇلكەن شىعارمالار جازۋعا ءتيىس ەمەس پە ەدى؟! ءبىراق قاي مىقتى جازۋشىمىزدى الساق تا، ءبارى دە ءداستۇرلى ادەبيەتتەگى ءداستۇرلى تاقىرىپتاردى قاۋزاۋمەن كەلەدى.
«ەندى كىم قالدى؟» دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. ارينە، ول - تولەن ابدىكوۆ! نوبەل سىيلىعىن الۋعا نوبايى كەلەدى دەپ، وسى جازۋشىنى اتاپ تا ءجۇرمىز. ول مودەرنيستىك باعىتتا بۇرىننان جازادى. ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ ۇيرەنشىكتى تاقىرىپتارىنا بايلانىپ قالماعان جازۋشى. ءبىر عانا وكىنىش، «وڭ قول» وركەنيەت الەمىندە ۋاقتىلى اينالىسقا تۇسكەن جوق. ايتپەسە سوتسرەاليزم فونىندا جانارتاۋ اتىلعانداي اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن ەدى. ال قازىر «وڭ قولعا» دا، «پاراسات مايدانىنا» دا ەشكىم تاڭقالمايدى. سەبەبى ونداعى جاسىرىن يدەيالار سۋدىڭ بەتىنە شىقتى.
مىنە، وسىنداي دەڭگەيمەن ءبىز دە ەندى نوبەل سىيلىعىن العىمىز كەلىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەت تۇككە جارامسىز دەگەن ءسوز ەمەس. ۇلت قازىناسىنا اينالعان كەرەمەت كلاسسيكالىق دۇنيەلەرىمىز بار. ءبىراق ءداستۇرلى ادەبيەت دەپ كەلگەنىمىز، سوتسرەاليزم ادەبيەتى ەكەنى كوپ نارسەنى جوققا شىعارسا كەرەك. بىزدە ءداستۇرلى ادەبيەت پەن سوتسرەاليزم بىتە قايناسىپ كەتكەن. وعان كوپە- كورنەۋ ۋاعىز ايتۋشىلىق، ادامي ماسەلەدەن گورى، قوعامي ماسەلەنى العا شىعارۋ، كەلسىن- كەلمەسىن يدەيا تىقپالاۋ ءتان دەر ەدىك.
قىسقاسى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەت باسقا دا، مودەرندىك الەم باسقا.
سوندىقتان كەيىنگى جاستاردىڭ ەشقايسى دا ءداستۇرلى باعىتتا جازعىسى كەلمەيدى. سونىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى - جاس جازۋشىلاردىڭ «داۋىس» اتتى پروزالىق جيناعى. «داۋىسقا» توقسانىنشى جىلداردان بەرى تۋعان ون جاس جازۋشىنىڭ اڭگىمەلەرى ەنگەن. سول ون جاس جازۋشىنىڭ توعىزىندا ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ تىلدەن باسقا تىرناقتاي دا بەلگىسى جوق. دەمەك تاعى ءبىر ون- جيىرما جىلدان كەيىن ءداستۇرلى باعىتتا جازاتىن ادام قالمايدى دەگەن ءسوز. اقيقاتىندا ودان باسقا جولدى دا كورىپ تۇرعامىز جوق. وسى تۇرعىدان دا «داۋىس» جيناعىنا كىرگەن ون جاس جازۋشىعا تابىس تىلەيمىز. ولار: باقىتبەك قادىر، دوسحان جىلقىباي، ارمان ادىلبەك، ەسبول نۇراحمەت، الىشەر راحات، تەمىرلان قىلىشبەك، سافينا اقتاي، ءجاۋدىر نارتاي، سانجار بەكجانوۆ، بەرىكبول باتان!
ءبىر قىزىعى، تاپ وسى جيناققا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان مۇحتار ماعاۋين العىءسوز جازىپتى. سوندا: «قازاق قالامگەرلەرى ءۇشىن ەڭ باستىسى - اندا- مىندا تانىلۋ، باعالانۋ ەمەس، وسى قازاق ورتاسىنىڭ قاجەتىن وتەۋ» دەپتى. مەنىڭشە، مۇحتار ماعاۋين جاستاردى، جاستار مۇحتار ماعاۋيندى تۇسىنبەگەن ءتارىزدى. ايتپاقشى، ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى رەتىندە ءوزىن- ءوزى قايتالاپ، ءتىپتى كەيبىرى پلاگياتتىق دەڭگەيگە دەيىن ءتۇسىپ كەتكەنىن دە ەسكە سالا كەتسەم، ەشكىم سوكەت كورە قويماس. ءداستۇرلى ادەبيەت كەيدە عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان زاماندا ديىرمەنمەن ۇن تارتقانداي اسەر بەرەدى. ونى ەندىگى جاس وقي ما، ماسەلە سوندا!
اۆتور: جۇسىپبەك قورعاسبەك