ءبىر سۋرەتتىڭ تاريحى: زاۋرەش ەرعاليەۆا جانە ونىڭ تۇيەلەرى
ورال. KAZINFORM - Kazinform ءوزىنىڭ 105 جىلدىعى اياسىندا 1929 -جىلدان باستالاتىن بىرەگەي فوتوارحيۆىن قالپىنا كەلتىردى. سونىڭ ىشىندە 1951 -جىلى تۇسىرىلگەن تۇيەشىنىڭ سۋرەتى بار. سول تاريحي كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىك-كورىنىستەرىن اگەنتتىك ءتىلشىسى انىقتاپ كوردى.
باتىس قازاقستان وبلىسى وردا (قازىرگى بوكەي ورداسى) اۋدانىندا تۇيەشى بولىپ ەڭبەك ەتكەن زاۋرەش ەرعاليەۆانىڭ سۋرەتى 1951 -جىلى قازتاگ-تا جاريالانعان.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى باقتىلى بورانبايەۆانىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى جانە ودان كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعىندا ايەل ادامداردىڭ ۇلەسى باسىم بولعان.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، وردا اۋدانىندا سول كەزدە 48 كولحوز، № 88 تۇيە زاۋىتى، № 67- جىلقى زاۋىتى جانە 1 م ت س بولدى. 1952 -جىلى وردا اۋدانى جەرىنىڭ قوماقتى بولىگى كاپۋستين يار پوليگونىنا بەرىلۋىنە بايلانىستى حالقى رەسپۋبليكالىق ىشكى قونىس اۋدارۋعا ۇشىراپ، وڭتۇستىك قازاقستان، گۋريەۆپەن (قازىر اتىراۋ) قاتار باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 5 اۋدانىنا كوشىرىلدى. سولاردىڭ اراسىندا اتاقتى № 88- تۇيە زاۋىتى دا بولدى.
- تاريحقا ۇڭىلسەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ورداداعى تۇيە جانە جىلقى زاۋىتتارى مايدانعا قىزمەت ەتىپ، جەڭىسكە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. وكىنىشكە قاراي، سول زاۋىتتىڭ جۇمىسشىلارى، تۇيەشى، جىلقىشىلار ەڭبەگى تەرەڭ زەرتتەلىپ، جازىلماي كەلەدى، - دەيدى ب. بورانبايەۆا.
ولكە تانۋشى، تاريحشى زۇلقوجا شارافۋتدينوۆتىڭ ناقتىلاۋىنشا، ستالين اتىنداعى كولحوزدان بالا- شاعانى ەسەپتەمەگەندە، ەڭبەك جاسىنا جەتكەن 245 ادام كوشىرىلگەن.
- ولاردىڭ اراسىندا زاۋرەش ەرعاليەۆانىڭ اتى-ءجونى جوق بولىپ شىقتى. شاماسى، ەلدە قالعان بولۋى كەرەك. ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ ادامدارى جانىبەك اۋدانىنا قاراي، قالعانى وردانىڭ ءوز ىشىندە ورنالاستىرىلعان سياقتى. وردادان «ينتەرناتسيونال»، كاگانوۆيچ، كالينين اتىنداعى ءۇش كولحوزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستانعا قونىستانعانى ءمالىم. ال سۇيىندىك، ازعىر، لاباي، باتىربەك اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراعان كولحوزدار اتىراۋ وبلىسىنا بەرىلدى، - دەيدى ز. شارافۋتدينوۆ.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، وردا اۋدانى سايقىن اۋىلدىق كەڭەسىندە لەنين، ستالين جانە مولوتوۆ اتىنداعى ءۇش كولحوز بولعان. ستالين اتىنداعى كولحوز كەيىن م. مامەتوۆا اتىنداعى كەڭشاردىڭ № 1- فەرماسى (ورتالىعى مامبەت اۋىلى) بولدى. وسىعان بايلانىستى ارحيۆ قۇجاتتارى دا ىزدەستىرىلدى.
ب ق و مەملەكەتتىك ارحيۆى جالپاقتال فيليالىنىڭ ديرەكتورى ميرجان قاراباليننىڭ جاۋابىنا قاراعاندا، ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ قۇجاتتارى مۇنداعى ساقتاۋ قورىنا تاپسىرىلماعان بولىپ شىقتى.
ب ق و مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن اتالمىش كولحوز بەن زاۋرەش ەرعاليەۆا تۋرالى دەرەكتەر تابىلمادى. دەگەنمەن № 88- تۇيە زاۋىتىنىڭ 1938 جانە 1942 -جىلعى ەسەپتەرى ساقتالعان. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان 1942 -جىلى زاۋىتتا اسىل تۇقىمدى تۇيە جوسپارى 100,5 پايىزعا ورىندالىپ، 3410 باس بولعان. سونىڭ ىشىندە 784 ى № 51 -جىلقى زاۋىتىنا بەرىلىپ، 2626 سى قالعان. 1943 -جىلعى 1 -قاڭتارعا 2641 باس بولعان. اسىل تۇقىمدى ءتول جوسپارى 96,7 پايىزعا ورىندالىپ، 493 تىڭ ورنىنا 477 بوتا الىنعان. بۇدان بولەك، 190 جۇمىس تۇيەسى ەسەپكە ىلىككەن.
ب ق و اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنان الىنعان مالىمەتكە قاراعاندا، 1991 -جىلى وڭىردە 4100 تۇيە بولسا، قازىرگى كەزدە 2636 باس ويسىل قارا بار، بۇل وتكەن جىلعىدان 1,6 پايىزعا جوعارى. سونىڭ ىشىندە بوكەي ورداسى اۋدانىندا «راۋان» شارۋا قوجالىعىندا عانا اسىل تۇقىمدى تۇيە (258 باس) وسىرىلەدى. سونداي- اق وسى اۋدانداعى «م. بورانبايەۆ» ش ق-دا 40، اقجايىق اۋدانى «نۇرتىلەك» ش ق-دا 39، «ءسابيت» ش ق-دا 10، جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردا 505 تۇيە بار.
زاۋەش ەرعاليەۆا تۋرالى تۇرعىنداردان دا سۇراستىرىپ كورىپ ەدىك.
- وردا اۋدانىندا تۇيەشى ەر ادامدار بولدى. ال زاۋرەش ەرعاليەۆانىڭ ەسىمىن ەستىمەدىم، - دەيدى قازىرگى كەزدە ورال قالاسىندا تۇراتىن 83 جاستاعى اقساقال كاسپي جاحاتوۆ.
ەڭبەك ارداگەرى نۇربولات سابىروۆ 1988-1995 -جىلدارى «وردا» كەڭشارىندا تۇيە باققان ەكەن.
- «وردا» كەڭشارىندا سول كەزدە 500 دەن استام تۇيە بولدى. اتاقتى تۇيەشى قايىربولات حايرۋشيەۆتى ءبارى دە بىلەدى. مەنىڭ كومەكشىم زايىبىم ايمان بولدى. تۇيە ءسۇتىن دە ساۋىپ، اۋرۋحاناعا تاپسىرىپ تۇردىق. كەيىن قالماق تۇيەسىمەن بۋدانداستىرىلىپ، اسىل تۇقىمعا اينالدىرىلىپ، «حان ورداسى» ج ش س قۇرامىندا بولدى، - دەيدى ن. سابىروۆ.
حان ورداسى اۋىلدىق وكرۋگىندەگى «راۋان» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى راۋان مۇحانبەتچين قازىرگى تاڭدا شارۋاشىلىقتا بارلىعى 300 دەن استام تۇيە ءوسىرىلىپ جاتقانىن ايتتى.
- ءبىز № 88- تۇيە زاۋىتىندا (ورتالىعى اجەن اۋىلى) قۇمدا تۇردىق. № 67 -جىلقى زاۋىتى ەكەۋى تىكەلەي ماسكەۋگە، قورعانىس مينيسترلىگىنە قاراعان. تۇيە زاۋىتىن تاراتقاننان كەيىن مالىن ءبولىپ بەرگەن، سويعان، ايتەۋىر ەشتەڭە قالماعان. № 67 -جىلقى زاۋىتىن مالىمەن بىرگە وبلىستىڭ باسقا اۋداندارىنا كوشىرگەن. وردا اۋدانىنىڭ جەرى پوليگونعا بەرىلۋىنە بايلانىستى ءبىز دە قونىس اۋداردىق، - دەيدى ورال قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ەڭبەك ارداگەرى جەڭىس بيسەنبايەۆ.
تاريحي سۋرەت كەيىپكەرىن ىزدەۋ بارىسىندا ءبىز تۇيە شارۋاشىلىعىنان ءبىراز قىزىقتى، سونىڭ ىشىندە قازىرگى دەرەكتەرگە قانىقتىق. زاۋرەش ەرعاليەۆا بەينەلەنگەن كادر - Kazinform ءوز ارحيۆىندە جيناعان مىڭداعان سۋرەتتەردىڭ ءبىرى. ىرىكتەلگەن سۋرەتتەر كوللەكسياسى بيىل قازاقستان وڭىرلەرىندە كورمە تۇرىندە كورسەتىلەدى.
قازاقستاندىقتار ەلىمىز تاريحىنىڭ بەتبۇرىستى ساتتەرىن كورىپ قانا قويماي، تۋعان قالالارىنىڭ وزىندىك ساۋلەت-كەلبەتىمەن تانىسا الادى. بىرەگەي كوللەكتسياداعى ءبىرىنشى سۋرەت 1929 -جىلى تۇسىرىلگەن. فوتودا - تۇركىستان. ۇلكەن ساياسات سالاسىنان دا سيرەك كادرلار تابىلدى. سونىڭ ىشىندە جاس ساددام حۋسەيننىڭ قازاقستاندىق ديپلوماتپەن تۇسكەن سۋرەتى بار. دىنمۇحامەد قونايەۆ جونىندە جەكە كوللەكسيا جيناقتالدى، وندا ول جۇمىس ساتىندە عانا ەمەس، وتباسىندا دا بەينەلەنگەن.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق
