ءبىر ەمەس، ءۇش رەسپۋبليكادا ءمينيستر بولعان قازاق
بيىل كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، تاۋ تۇلعا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل. وسىعان وراي 2023-جىل تۇركى الەمىندە جۇرگەنوۆ جىلى دەپ اتالدى.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس ءۇش وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ناركومى بولدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ءمينيسترى بولدى. تاجىكستاندا قارجى ءمينيسترى، وزبەكستان مەن قازاقستاندا وقۋ اعارتۋ ءمينيسترى بولدى.
تەمىربەك قارا ۇلى (1898-1938)- قازاقستانداعى مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر سالاسىنىڭ تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، رەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى.
تەمىربەك قارا ۇلى جۇرگەنوۆ ەسىمى تەك قانا قازاققا عانا ەمەس، ءيىسى تۇركى جۇرتىنا ءمالىم، ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ورتاق تۇلعا، اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قالامى قارىمدى سىنشى-كوسەمسوز يەسى سانالادى.
قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋدانىنىڭ جاڭاتالاپ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ۇستازدىق ەتكەن اۋىل مەكتەبىندە ساۋات اشىپ، كەيىن الامەسەكتەگى ورىس- قازاق مەكتەبىندە، پەروۆسكىدەگى (قازىرگى قىزىلوردا) سۋحانسكي اتىنداعى ۋچيليشەدە باستاۋىش ءبىلىم العان. 1917-جىلى ۋفا جەر شارۋاشىلىعى ۋچيليشەسىنە وقۋعا تۇسەدى. وسىندا وقىپ ءجۇرىپ قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسادى، ستۋدەنت جاستاردىڭ الەۋمەتتىك قوزعالىستارىنا قاتىسادى.
1918-جىلى «قازاق مۇڭى» گازەتى رەداكسيالىق القاسىنىڭ قۇرامىنا ەندى، تورعايداعى كەڭەستەر سيەزىن شاقىرۋ بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1919-جىلى ىرعىز ۋەزى كەنجەعارا بولىسى ريەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالعان. 1921-1923-جىلدارى ورىنبوردا جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وقيدى. 1923-جىلى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇقىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا جىبەرىلەدى. وسىندا وقىپ ءجۇرىپ، ول قازاق ا ك س ر- ءىنىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى بولىپ تاعايىندالادى، قازاق ا ك س ر- ءى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنە مۇشە بولىپ سايلانادى، ولكەلىك جانە رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمدارىنىڭ كونفەرەنسيالارى مەن پلەنۋمدارىنا قاتىسادى. ورتالىق ازيادا قۇرىلعان رەسپۋبليكالار اۋماعىنىڭ ۇلتتىق- تەرريتوريالىق مەجەلەنۋىنە ات سالىسادى. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە «ەڭبەكشى قازاق»، «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتتەرىنە ماقالالارى جاريالاندى.
1926-جىلى تاشكەنتتىڭ قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالادى. ينستيتۋتقا اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد، پروفەسسور س. ە. مالوۆ سەكىلدى عالىمداردى شاقىرتىپ، ينستيتۋت جۇمىسىن جانداندىرۋعا كۇش سالدى. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان ساياسي ەكونوميا جانە قۇقىقتانۋ پاندەرى بويىنشا وقۋ قۇرالدارىن قازاق تىلىنە اۋداردى. قازاق تەرمەلەرىنىڭ جيناعىن قۇراستىرۋعا ات سالىستى. 1929-1930-جىلدارى - تاجىكستان ۇكىمەتىنىڭ قارجى كوميسسارى. 1930-1933-جىلدارى - وزبەكستان ۇكىمەتىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى. 1933-1937-جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ول قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جۇمىسىنا س. اسپاندياروۆ، ق. جۇبانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ سياقتى قايراتكەرلەردى تارتتى.
جۇرگەنوۆتىڭ تىكەلەي ات سالىسۋىمەن «قازاقستاندا مەكتەپ جۇيەسىن رەتتەۋ جانە قازاق ورتا مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدانىپ، قازاق ورتا مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتۋىنا نەگىز قالاندى. جۇرگەنوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىن ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ شتابىنا اينالدىردى. ول 1934-جىلى الماتىدا وتكەن بۇكىل قازاقستاندىق حالىق ونەرپازدارىنىڭ 1-سلەتىن، 1936-جىلى ماسكەۋدەگى قازاقستان ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ون كۇندىگىن نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ون كۇندىك كەزىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ وزگە دە مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
ت. جۇرگەنوۆ - ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەر سالاسى ماماندارىن دايارلاۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، قازاق جاستارىنىڭ ك س ر و- نىڭ ورتالىق قالالارىنداعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا كومەك كورسەتىپ وتىردى. م. اۋەزوۆ، ج. شانين، ءا. قاستەيەۆ، ت. ب. قايراتكەرلەردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋىنا جاعداي جاسادى. ت. جۇرگەنوۆ قازاقستاندا العاشقى مۋزىكا تەاترىن (قازىرگى قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترى) ۇيىمداستىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. قازاق اندەرى تۋرالى ا. ۆ. زاتايەۆيچكە كوپتەگەن مالىمەتتەر بەردى. 1937 - جىلى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى. ت. جۇرگەنوۆ 30-جىلداردىڭ باسىندا ادەبي سىن ماقالالار جازۋعا، سونىڭ ىشىندە تەاتر سىنىنا كوبىرەك كوڭىل بولگەن.
حالىق اعارتۋ كوميسسارى ەكى تىلدە بىردەي جازعان العاشقى قايراتكەر- قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى بولدى. ءتىلدى جازۋشى ەڭبەگىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالى عانا ەمەس، مادەنيەتتىڭ، ءبىلىمنىڭ ىرگەتاسى دەپ بىلگەن ول ءتىل تۋرالى ايتىستان شەت قالماي، سول ورەدەگى بىلىكتى دە سالماقتى پىكىرلەرىن كوپ تالقىسىنا سالىپ، ەڭ باستىسى، پراكتيكالىق باسشىلىق سالاسىنا كوشىرىپ وتىرعان.
قايراتكەردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىنىكتىلىگى، مادەنيەتتىلىگى، تازالىعى تۋرالى ويلارى، اسىرەسە تەرمينولوگياعا قاتىستى ۇسىنىس- پىكىرلەرى ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق. جۇرگەنوۆ ءتىل قولدانۋشىلاردى، اسىرەسە زيالى قاۋىمدى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ بۇزىلىپ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز بولۋىنان ساقتاندىردى. وسى تاقىرىپتى «قازاق تىلىندەگى تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى»، «قازاق ادەبي تىلىندەگى كەلەڭسىز جاعدايلار» اتتى ماقالالارىندا وربىتكەن ول 20-جىلدارى ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان تەرمين جاساۋدىڭ عىلىمي پرينتسيپتەرىنەن اۋىتقىماۋدى، ياعني تەرمين سوزدەردى مەتامورفالاۋ، مورفولوگيالىق جانە سينتاكسيستىك تاسىلمەن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن ۇعىمدارىنان جاساۋ ءادىسىن جالعاستىرۋدى، سونىمەن بىرگە اۋدارۋعا كەلمەيتىن، قازاقشا بارابار (ادەكۆات) ماعىناسى جوق حالىقارالىق اتالىمداردى وزگەرىسسىز الۋدى ۇسىندى.
ت. جۇرگەنوۆتىڭ انا تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن قامقور كوزقاراسىن بەلگىلى كومپوزيتور ە. برۋسيلوۆسكيي ءوزىنىڭ «ءدۇيىم دۇلدۇلدەر» اتتى مەمۋارلىق كىتابىندا تومەندەگىدەي سۇيسىنە ەسكە الادى:
«جۇرگەنوۆ ءوز كابينەتىندە ءماجىلىس وتكىزبەك بولدى. شامامەن العاندا وتىز شاقتى كىسى جينالدى، ىشىندە تەك ەكى ادام - قاراعاندىلىق ب. ن. ورلوۆ جانە مەن - ورىس جۇرتىنان ەدىك. ناركومنىڭ ءوزى دە، باسقا سويلەۋشىلەر دە تەك قازاق تىلىندە سويلەپ وتىر. ءبىر كەزدە بوريس نيكولايەۆيچ ورنىنان تۇردى دا جۇرگەنوۆتەن قازاقشا سويلەمەۋىن ءوتىندى، مۇندا نە جايىندا اڭگىمە بولىپ جاتقانىن ءوزى ۇقپاي وتىرعانىن، سويلەۋشىلەردى ول تۇسىنەتىندەي بولۋى ءۇشىن ورىسشا سويلەۋ ءجون ەكەنىن ايتتى. ءبىر كەزدە جۇرگەنوۆتىڭ قارا كوزدەرى ۇشقىنداپ كەتتى... جۇرتتىڭ ءبارى بۇكشيە ءتۇسىپ، تىم-تىرس بولا قالدى. «ءسىز قايدا وتىرسىز، ورلوۆ جولداس!» اشۋ نايزاعايى ۇرەيلەنە بۇگجيگەن قايراتكەرلەردىڭ ۇستىنەن ويقاستاي شاپشىدى. «ءسىز قايدا ءجۇرسىز، ءوزىڭىز!» - دەپ جۇرگەنوۆ داۋىسىن بۇرىنعىدان بەتەر قاتايتا سويلەدى: «ءسىز قازاقستانعا كەلدىڭىز ەكەن، ەگەردە مۇندا جۇمىس ىستەگىڭىز كەلسە، ءسىز رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتىسىز!... ءسىز قازاق اندەرىن دە ورىس تىلىندە زەرتتەمەكشىسىز بە؟» - دەپ وزگە ۇلتتان قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋدى تالاپ ەتتى».
اپىرىم-اي، ۇلت نامىسى دەگەندە جانىپ كەتەر سونداي باتىلدىق بۇگىنگى قانداس شەنەۋنىكتەردىڭ بويىندا بولسا عوي دەپ ويلايسىڭ. وكىنىشتىسى، باسقا ۇلتتىڭ ءبىرلى- جارىم وكىلى وتىرسا بولدى-اق: «بارىمىزگە تۇسىنىكتى تىلدە سويلەيىن»، - دەپ، ورىسشا سايراي جونەلەتىن دەرتتەن ءبىز ءالى دە ارىلا الماي ءجۇرمىز- اۋ. جۇرگەنوۆتىڭ قىلىشى جالاڭداپ تۇرعان سول 30-جىلدارداعى مارتتىگى وسى ۇرپاققا زور تاعىلىم. «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە ءوز انا ءتىلىمىزدى جاقسى بىلگەندە، سونى ۇيرەنگەندە عانا جەتۋگە بولادى»، - دەگەن تەمىربەك قارا ۇلى ءسوزى بۇگىن ءوز كوكەيكەستىلىگىن جوعالتقان جوق.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ - ويى ۇشقىر، قالامى قارىمدى پۋبليتسيست. ونىڭ كوسەمسوز مۇراسى باستاۋىن ءۇش نارسەدەن: جەكە باسىنىڭ بۇيداگەرلىك (ليدەرلىك)، ساياساتكەرلىك جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق ۇزدىك قابىلەتىنەن الادى. بۇعان ونىڭ «قازاقستانداعى مادەنيەت ريەۆوليۋتسياسى»، «قازاقستانداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ» كىتاپتارى، «ساياسي ەكونوميا» وقۋلىعى، «ورتا ازياداعى قازاق حالقىنىڭ كۇيلەرى»، «قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن قۇرۋ»، «قازاق حالقىنىڭ اقىندارى مەن جىرشىلارى»، تاعى باسقا وچەركتەر مەن ماقالالارى جاتادى. قازاقستانداعى مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر سالاسىنىڭ تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، رەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك قارا ۇلى جۇرگەنوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن قازاق حالقىنا، ەلىنە ادال قىزمەت ەتتى، قالىڭ جۇرتشىلىق اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە، زور بەدەلگە يە بولدى.
1937-جىلى 3-تامىزدا «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپپەن ۇستالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ول بارلىق ازاپ پەن قورلىققا توتەپ بەردى، ەشتەڭەنى موينىنا العان جوق. ءتىپتى بولماعاسىن ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ءورت تۋرالى ءىستى قولدان جاساپ، سول بويىنشا قازاقستاننىڭ مادەني جاستارىنىڭ كورنەكتى وكىلى شاحزودا شونانوۆانى ىسكە تارتادى. جۇرگەنوۆتى كوپ تەرگەپ، قازمۋ- دەگى ورتكە كىنالىسىڭ دەپ ايىپتايدى. ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى « قازمۋ- ءدى ورتەۋدى ماعان ت. جۇرگەنوۆ تاپسىردى» دەپ ايت دەپ شاحزودا شونانوۆانى ماجبۇرلەيدى. جۇرگەنوۆ پەن شونانوۆا كامەرادا وزدەرى عانا قالعان كەزدە ول: «شاحزودا، قارىنداسىم، مەن بار كىنانى ءوز موينىما الامىن»، - دەيدى. كەلەسى جولى ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى ادەتتەگىدەي كامەراعا كەلگەن كەزدە شاحزودا اتىپ تۇرىپ: «عيماراتتى ورتەگەن مەنمىن»، - دەيدى. «شاحزودا، سەن نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟»، - دەپ اڭىرىپ قالادى. ءبىراق، شاحزودا العان بەتىنەن قايتپايدى. بار كىنانى ءوز موينىنا الىپ، رەپرەسسيا جىلدارى اتىلعان العاشقى قازاق قىزى بولادى.
قايراتكەردىڭ زايىبى، قازاق س س ر- ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى، لەنينمەن كەزدەسكەن تۇڭعىش قازاق ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قارىنداسى دامەش ەرمەكوۆا تەمىربەك قارا ۇلى اتىلعان كۇنى اباقتىعا جابىلعان، 18 جىل عۇمىرىن الجير- دە وتكىزگەن. كۇيەۋىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە جازىقسىز جازالانعاندىعى جونىندەگى اقتاۋ قاعازىن العاننان بەرى 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى ول بار كۇش جىگەرىن يگىلىكتى ىسكە - تەمىربەك قارا ۇلى حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ ىسىنە سارپ ەتۋمەن كەلدى. اينىماس ادال جارىنىڭ قاجىرلى ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە جۇرگەنوۆتىڭ ەكىنشى، ماڭگىلىك ءومىرى باستالدى. 1957-جىلى ك س ر و جوعارى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى ت. جۇرگەنوۆتى تولىق اقتاعاسىن، دامەش ەرمەكوۆا جارىنىڭ ادال ەسىمىن حالقىنا جاڭعىرتام دەپ فولكلوريست م. بايدىلدايەۆپەن كوپ شارۋا تىندىردى. قايراتكەردىڭ تۋعانىنا 80-، 90-، 100-جىلدىق مەرەيتويدى اتاپ ءوتۋ تۇرعىسىندا ەستەلىك- اڭگىمە، كىتاپ شىعارىپ، ەرىنىڭ ەلىنە ىستەگەن ەرەن ەڭبەگىن جۇرتشىلىققا جاريالاپ ءجۇرىپ، ءوزى دە ومىردەن ءوتتى.
1993-جىلى الماتىداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنا ت. جۇرگەنوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. الماتى، قىزىلوردا قالالارىندا، اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋدانى مەن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جالاعاش اۋداندارىندا ت. جۇرگەنوۆ ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپتەر مەن كوشەلەر بار. 1998 - جىلى جۇرگەنوۆتىڭ 100 جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتتى. تۋعان جەرى جالاعاش كەنتىندە ەسكەرتكىش ورناتىلدى. 2008 - جىلى 14-15- قاراشاسىندا تۋعان جەرى قىزىلوردا، العاش قىزمەتىن باستاعان اقتوبە وبلىستارىندا قايراتكەر- قالامگەردىڭ 110 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى. عىلىمي- تانىمدىق كونفەرەنسيالار مەن فەستيۆالدار ۇيىمداستىرىلىپ، ءار ءتۇرلى مادەني شارالار ءوتتى.
