ءازيز نەسين: قىتاي بولىپ قول قويعان اڭگىمەم قىتاي تىلىنەن اۋدارما دەپ جاريالانىپتى

استانا. قازاقپارات - سىزدەرگە ءوز ومىرىمنەن قىسقاشا سىر شەرتىپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر. مەنىڭ اكەم ستامبۋلعا ون ءۇش جاسىندا، انادولى ماڭىنداعى اۋىلدان كەلىپتى. بىرنەشە جىلدان سوڭ شەشەممەن تانىسىپتى، بەيتانىس قالاعا ول دا انادولى ماڭىنداعى ءبىر اۋىلدان جۇدىرىقتاي عانا قىز كەزىندە كەلسە كەرەك.

جارىق دۇنيەنى كورۋىمە جاردەمشى بولعان ول ەكەۋى و قيىر مەن بۇ قيىردان كەلىپ ۇلكەن قالادا تابىسىپتى. قاشان، قايدا تۋۋ ماسەلەسىندە مەندە، ارينە، ەرىك بولعان جوق، مەن جارىق دۇنيەگە كەلگەن 1915 - جىل قولايسىز-اق تۇس ەكەن. ول كەز ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ ءبىر قىرعىن ءساتى كورىنەدى. تۋعان ۋاقىتىم بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى تۋعان جەرىم حەيبەليادتىڭ دا تىم قولايسىز بولعانىن قايتەرسىڭ، - ول پاتشازادا ارالدارىنىڭ بىرەۋى، جەر بەتىنىڭ جۇماعى ەكەن، ونداي جەردە مەن سياقتىلار تۇرۋعا ءتيىس ەمەس ەكەن. ايتسە دە مەن قالتاسى قالىڭ قاهارلى تۇرىكتەردىڭ سول جۇماعىندا تۋىپپىن. ال بۇل دۇنيەنىڭ مىقتىلارى كەدەيلەرسىز كۇن كورە المايتىنى انىق قوي. سوندىقتان ءبىز حەيبەليادتى مەكەندەپ تۇرا بەرىپپىز.

مەن ءوزىمنىڭ باي، تەكتى، اتاقتى اۋلەتتەن شىقپاعانىما كۇنى بۇگىنگە دەيىن شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ماعان نۇسرەت دەپ ارابشا ات قويىپتى، ول «اللانىڭ راقىمى» دەگەن ءسوز كورىنەدى، شىنىندا ماعان لايىق-اق ات ەكەن!.. مەن اللادان باسقا كىمنەن راحىم كۇتۋگە ءتيىس ەدىم. بۇكىل ءۇي-ءىشىمىز بولىپ تەك اللادان راقىم كۇتپەدىك پە؟! باياعىدا سپارتاندار ءالجۋاز، دىمكاس بالالارىن ءولتىرىپ تاستايدى ەكەن دە، كونتەرى، ءتوزىمدى بالالارى عانا ءومىر سۇرەدى ەكەن. قازىرگى كەزدە ونداي ىرىكتەۋدى ءومىر مەن قوعام جۇرگىزەدى.

ەگەر مەن اعايىندى ءتورت ۇلدان جالعىز ءوزىم قالعانىمدى ايتسام، مەنىڭ قانشالىقتى ءتوزىمدى، تىرتىسقاق بولعانىمدى وزدەرىڭىز-اق تۇسىنەرسىزدەر. شەشەم بايعۇس ۇزاق ءومىر ءۇشىن، باقىت ءۇشىن جاراتىلعان جارىق دۇنيەدە تىرشىلىك تاۋقىمەتىنە توتەپ بەرە الماي ابدەن قالجىراپ، تيتىقتاپ، اقىرى جيىرما التى جاسىندا كوز جۇمدى.

مەن ون جاستاعى بوزوكپە شاعىمدا-اق جازۋشى بولۋعا بەل بايلادىم. ەگەر سول كەزدە ءدال بۇگىنگىدەي ويلانا بىلسەم، ءومىردىڭ ءوزىمدى ءالى تالاي تالكەك ەتەتىنىن كۇنى بۇرىن سەزگەن دە بولار ەدىم. ال تۇقىمىندا ءالىپتى تاياق دەپ بىلەتىن ءتىرى پەندە جوق ادام تۇركياداي كاپيتاليستىك مەشەۋ ەلدە ءدال سول تۇستا جازۋشى بوپ شىقسا، قانداي عالامات بولار ەدى دەسەڭىزشى.

مەنىڭ اكەم دە بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاي بىلەتىن باسقا اكەلەردەي قامقور جان ەدى. ول: «شىراعىم، سەن جازۋشى-مازۋشى دەگەنىڭدى قوي، كۇنكورىسىڭدى ويلا»، - دەيتىن. امال نە، اكە ءتىلىن المادىم.

ويعا العان ءىسىم كوبىنەسە ورىندالمايتىن بولدى، ال ورىندالاتىن ءىستى مەن ويعا المايتىن بولدىم. جازۋشىلىقتى كوكسەپ ءجۇرىپ اسكەري كيىم كيدىم. قولىما قالام ورنىنا مىلتىق ۇستاتتى. ول كەزدە كەدەي-كەپشىكتىڭ بالالارى اسكەري ۋچيليششەلەردە عانا تەگىن وقي الاتىن. مەن دە ۋچيليشەگە ءتۇستىم، سويتىپ، ازاپتى جولىم باستالىپ-اق كەتتى.

1934 - جىلى ءبىر زاڭ شىقتى دا، ءاربىر تۇرىك وزىنە فاميليا الۋعا مىندەتتى دەلىندى. كىم قاي فاميليانى السا دا ەرىكتى بولدى. بار پالە سودان باستالدى. ءولىپ بارا جاتساڭ اۋزىڭا سۋ تامىزبايتىن ساراڭدار «جومارت» دەگەن فاميلياعا جارماستى، سۋجۇرەكتەر «ەرجۇرەك» بولىپ، جاتىپ ىشەر جالقاۋلار «ەلگەزەك» بولىپ شىعا كەلدى. شيمايلاپ قول قويعانى بولماسا ءوز توتەسىنەن حات تا جازا المايتىن ءبىر مۇعالىم «عۇلاما» دەگەن فاميليانى يەمدەنە قويدى! ال ماعان تىم بولماسا وركەشتەنىپ جۇرەرلىك دەنى دۇرىس فاميليا دا بۇيىرمادى، سونسوڭ «نەسين» («نەسىڭ») دەگەن فاميليانى الا سالدىم. جۇرت فاميليامدى اتاپ شاقىرىپ سويلەسكەن ساتتەردە ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى، نە ەكەنىمدى ويلاپ جۇرەيىنشى دەپ ۇيعاردىم.

1937 - جىلى وزىمە وفيسەر دارەجەسى بەرىلگەندە، مەن، ءسىرا، ناپولەونمەن تەڭەسكەن-اق شىعارمىن دەپ ويلادىم. ول كەزدەگى جاس وفيسەر اتاۋلىنىڭ ءبارى ءوزىن ناپولەون سانايتىن. داڭققۇمارلىق كەيبىرەۋلەردىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن سىرقاتقا اينالادى. ونداي ءارى قاۋىپتى ءارى جۇقپالى دەرتتەن تەزىرەك ايىعۋعا تىرىسۋ كەرەك.

ول سىرقاتتىڭ مىناداي بەلگىلەرى بار: داڭققۇمارلىققا شالدىققاندار ناپولەوننىڭ جەڭىسىن عانا ويلايدى، جەڭىلىسىن ۇمىتادى. ولار وڭ قولدى ومىراۋعا سۇعىپ سىرەسىپ تۇرادى دا، كارتا بەتىن قىزىل قارىنداشپەن وسقىلاپ، دۇنيە ءجۇزىن بەس مينۋتتا جاۋلاپ الادى. شاتىلعان ويدان شاقشاداي باستارى شاراداي بولادى، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى. سىرقاتتىڭ سوزىلمالى ءتۇرى دە ۇشىراسادى. ءوزىن اقساق تەمىر، شىڭعىسحان، اتتيلا، گاننيبال، مولتكە نەمەسە - بەتسىزگە داۋا بار ما - گيتلەرمىن دەپ بىلەتىندەر وتە-موتە قاۋىپتى سىرقاتقا ۇشىراعان بولادى.

جيىرما ءۇش جاستاعى جەلوكپە وفيسەر شاعىمدا مەن دە قىزىل قارىنداشپەن كارتانى تىلگىلەپ، دۇنيە ءجۇزىن كۇنىنە بىرنەشە رەت جاۋلاپ الىپ ءجۇردىم. ءبىراق، ءساتىن سالعاندا، مەنىڭ سىرقاتىم ءبىر-ءبىر جارىم جىلعا عانا سوزىلدى، اسقىنا قويعان جوق.

اڭگىمە جازۋدى اسكەردە جۇرگەندە-اق باستادىم. ول تۇستا اسكەري ادامداردىڭ باسپاسوزگە ونى-مۇنى جازعانىن ەشكىم قۇپتامايتىن. سوندىقتان مەن اڭگىمەلەرىمە ءازيز دەپ اكەمنىڭ قولىن قويۋعا ءماجبۇر بولدىم. سول بۇركەنشىك ات اقىرىندا نۇسرەت نەسين ەكەنىمدى ۇمىتتىرىپ، مەن ءازيز نەسين بولىپ كەتتىم.

كوپتەگەن جازۋشىلار سياقتى، مەن دە قادامىمدى ولەڭ جازۋدان باستادىم. بىردە نازىم حيكمەت ولەڭدەرىمنىڭ ناشار ەكەنىن ايتىپ، وعان ۋاقىت كەتىرمەۋگە كەڭەس بەردى. «سەن اڭگىمە جاز، رومان جاز» دەدى ول. جاستىڭ جازا باسپاي جۇرەتىن كۇنى بولا ما، بۇل نازىم حيكمەت مەنىڭ ولەڭ جازعانىما ءىشتارلىق جاسادى-اۋ دەپ ويلادىم.

ال قازىر الدەكىم مەنەن ولەڭ جازۋدى نەگە قويىپ كەتتىڭىز دەپ سۇراي قالسا، وعان: «تۇركيادا ولەڭمەن جان ساقتاي المايسىڭ» دەر ەدىم. ايتپەسە، شىنىمدى ايتسام، پوەزيامەن شۇعىلدانۋدى قويعان ءبىر عانا سەبەبىم: ءوز باسىم ادەبي تۆورچەستۆونىڭ بۇل ءتۇرىن شەكسىز قاستەرلەيمىن. الدەكىم مەنىڭ ولەڭدەرىمدى ءالى ۇمىتپاعان بولسا، وعان تاڭدانباي-اق قويىڭىزدار، ويتكەنى ول ولەڭدەرىم ايەلدىڭ اتىنان شىققان بولاتىن. كەزىندە ول «بايعۇس ايەلگە» عاشىقتىق حات جاڭبىرداي جاۋعانىن دا جاقسى بىلەمىن.

تۇڭعىش اڭگىمەمدى جازدىم دا، جۋرنالعا الىپ باردىم. رەداكتورى ءبىر قىزىق كىسى ەكەن، وقىعان جۇرت جىلايتىن شىعار دەپ ويلاعان اڭگىمەمە ول ساقىلداپ كەپ كۇلدى دە: «جارايسىڭ، تاماشا! وسىنداي ەتىپ جازىپ، بىزگە اكەلىپ تۇر»، - دەدى.

مەنىڭ تاۋسىلماس تاڭدانىسىم باستالدى. اڭگىمەلەرىمدى وقىعان جۇرت جىلاۋدىڭ ورنىنا كۇلەتىن بولدى. سونسوڭ مەن كوڭىلسىز اڭگىمە جازىپ كۇلدىرۋگە توسەلىپ الدىم. دەگەنمەن، قازىر اتاعى شىققان يۋموريست بولسام دا، ءازىل-اجۋانىڭ نە ەكەنىن تاپ باسىن ايتىپ بەرە المايمىن. ءازىل اڭگىمە قالاي جازىلاتىنىن جۇرت مەنەن ءجيى سۇرايدى. الدە سولار مەنەن اڭگىمە جازۋدىڭ دايىن رەسەپتىن، بولسا ءتىپتى جۇتا سالاتىن تابلەتكالارىن الساق دەي مە ەكەن؟.. تاجىريبەمنەن تاراتىپ، جاۋاپكەرشىلىككە سايدىرىپ ايتايىن: شىراعىم، ءازىل-اجۋا - ويىنشىق ەمەس.

1945 - جىلى مەن قىزمەت ىستەپ جۇرگەن «تاڭ» گازەتى ۇكىمەت ورىندارىنىڭ ايتاعىنا ەرگەن الدەبىر سويقانداردىڭ سوققىسىنا ۇشىرادى دا، جۇمىسىمنان ايرىلىپ شىعا بەردىم. جۇمىس تابا الماي ۇزاق سەندەلدىم. «ءازيز نەسين» دەپ قول قويىلعان اڭگىمەلەردى ءتىرى پەندە المايتىن بولدى.

گازەت-جۋرنالدارعا ونى-مۇنى جازۋ ءۇشىن ءارتۇرلى بۇركەنشىك اتپەن قول قويۋىما تۋرا كەلدى. سول تۇستاعى بۇركەنشىك اتتارىمنىڭ ۇزىن سانى ەكى جۇزدەن استى. باس ماقالا، فەلەتون، رەپورتاج، پوليسيا كاسىبىن، عاشىقتىق حيكايالارىن، اڭگىمەلەر جازدىم. كەز كەلگەن جانردا جازا بەردىم. گازەت يەلەرى سەزىپ قويعان سايىن بۇركەنشىك اتىمدى جاڭارتىپ وتىردىم.

بۇركەنشىك اتتارىمنىڭ بىلىعى دا از بولعان جوق. ماسەلەن، بىردە قىزىم مەن ۇلىمنىڭ اتتارىن بىرىكتىرىپ «ويا اتاش» دەپ قول قويىپ، بالالارعا ارنالعان اڭگىمەلەر كىتابىن شىعاردىم. ول اڭگىمەلەرىم باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ ويىن-ساۋىقتارىندا وقىلىپ ءجۇردى. اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى ويا دەگەن قىز ەمەس، ءازيز نەسين دەگەن جىگىت ەكەنىن ەشكىم بىلمەدى. ءبىر اڭگىمەمە فرانسۋز بولىپ قول قويىپ ەدىم، ونىم دۇنيە ءجۇزى يۋموريستەرىنىڭ انتولوگياسىنا فرانسۋز جازۋشىسىنىڭ اڭگىمەسى دەپ ەنگىزىلىپتى. قىتاي بولىپ قول قويعان اڭگىمەم قىتاي تىلىنەن اۋدارما دەپ جاريالانىپتى.

جان ساقتاۋ ءۇشىن اڭگىمە جازۋمەن قاتار باقالشى دا، جيداشى دا، ەسەپشى دە، گازەت ساتۋشى دا، فوتوگراف تا بولدىم، ءبىراق ەشقايسىسىنان كوسەگەم كوگەرە قويعان جوق.

اڭگىمە جازعىشتىعىمنىڭ ارقاسىندا بەس جارىم جىل بويى تۇرمەدە جاتتىم. جارتى جىل ءومىرىمدى ەگيپەتتىڭ كورولى فارۋق الدى. مەنىڭ ءبىر اڭگىمەمە ول قاتتى شامداندى، سەزىكتى سەكىرەر دەمەكشى، «مەنى مازاقتادى» دەپ انكاراداعى ەلشىسى ارقىلى سوتقا سۇيرەپ ەسىمدى شىعاردى.

ءبىرىنشى ايەلىمنەن ەكى بالا، ەكىنشى ايەلىمنەن ەكى بالا بار.

ءبىرىنشى نەكەلەسۋىمدى «كومپارسيتو» تانگوسى قۇيقىلجىپ، وفيسەر جولداستارىم قىلىشتارىن ويناتىپ ونەر كورسەتكەن دۋمانمەن وتكىزدىك. ەكىنشى جولى نەكە جۇزىگىن ساۋساعىما تۇرمە تورى اراسىنان كيگىزدى. توردا وتىرىپ توي جاساپ كىم جەتىسسىن!..

1956 - جىلى يۋموريست جازۋشىلاردىڭ حالىقارالىق كونكۋرسىندا ءبىرىنشى جۇلدە مەن «التىن پالما بۇتاعى» مەدالىن الدىم.

بۇرىن مەنىڭ اڭگىمەلەرىمنەن ات-تونىن الا قاشاتىن گازەت-جۋرنالدار ەندى اياعىما ورالىپ ەسىمدى شىعاراتىن بولدى. ءبىراق، ول كۇي ۇزاققا سوزىلمادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مەنىڭ اتى-ءجونىم گازەت بەتىنەن تاعى عايىپ بولدى. ونى جارىق دۇنيەگە قايتا اكەلۋ ءۇشىن تاعى ءبىر «التىن پالما بۇتاعىن» الۋىما تۋرا كەلدى، ءسويتىپ گازەت-جۋرنالداردا قايتا كورىنە باستادىم. يۋموريست جازۋشىلاردىڭ 1965 - جىلعى حالىقارالىق كونكۋرسىندا ماعان ءبىرىنشى ورىن مەن «التىن كىرپى» مەدالى بەرىلدى.

1960 - جىلدىڭ 27 - مامىرىندا تۇركيادا ساياسي توڭكەرىس بولدى. مەن ونى قۋانا قارسى الىپ، «التىن پالما بۇتاعىنىڭ» بىرەۋىن مەملەكەت قازىناسىنا سىيعا بەردىم. ىلە-شالا مەنى تۇرمەگە تاعى جاپتى. الداعى ۋاقىتتا قاجەتى بوپ قالار-اۋ دەگەن ويمەن ەكىنشى «پالما بۇتاعى» مەن «التىن كىرپىنى» ازىرشە قولىمنان شىعارماي ءجۇرمىن.

كوپشىلىك مەنىڭ جيىنى ەكى مىڭنان استام اڭگىمە جازعانىما تاڭدانادى. ونىڭ نەسى تاڭ؟ ەگەر اسىراۋىمداعى جانداردىڭ سانى وننىڭ ورنىنا جيىرما بولسا - وندا مەن اڭگىمەنى دە ەكى ەسە كوپ جازعان بولار ەدىم.

توڭىرەگىمدەگىلەرگە ءالى كۇنگە سەزدىرمەي كەلە جاتقان ەكى نارسەم بار: بىرەۋى - قاجىپ جۇرگەندىگىم، ەكىنشىسى - جاسىم. باسقا قۇپيا دانەڭەم جوق. سەن ءالى جاپ-جاسسىڭ دەسەدى ماعان. ءسىرا، سىڭبىرۋگە مۇرشام بولماي، قارتايۋعا ۋاقىت تابا الماي جۇرسەم كەرەك.

كەيبىرەۋلەردىڭ: «ەكىنشى رەت تۋسام دا، ومىردەن وسى كۇيىمدە ءوتۋدى قالار ەدىم» دەگەنىن قۇپتاي قويماسپىن دەپ ويلايمىن. ەگەر مەن ەكىنشى رەت تۋسام، بۇعان دەيىنگىمنەن الدەقايدا كوپ، الدەقايدا جاقسى ەڭبەك ەتەر ەدىم.

ادامزاتتىڭ تاريحىندا اجالدان قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەن ءبىر دە ءبىر ايلاكەردىڭ بولماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى-اق، ايتپەسە مەن دە ودان قالىسپاس ەدىم. الدىمدا سونداي ونەگە بولماعان سوڭ، قايتەيىن، كۇنى ەرتەڭ كوپپەن بىرگە ولمەسكە امالىم جوق، ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، ولگەنىم ءۇشىن ءوزىم كىنالى بولماسپىن.

مەن بالالاردى، ءومىردى وتە جاقسى كورەمىن جانە سول ءۇشىن كەيدە ءوزىمدى ءوزىم جازعىرىپ تا جۇرەمىن.

مەنىڭ ءومىرىم تۋرالى ءالى اياقتالماعان اڭگىمە وسى. وقىرمانداردىڭ شۇبىرتپا ءسوزدى ۇناتا قويمايتىنىن، ءىستىڭ اقىرىن تەزىرەك بىلگىلەرى كەلەتىنىن تاجىريبەمنەن بىلەمىن. ءىستىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن ءوزىمنىڭ دە تەزىرەك بىلگىم كەلەدى.

***

ءازيز نەسين - 1915 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن تۇرىكتىڭ اتاقتى جازۋشىسى، پۋبليتسيست. ءازيز نەسين بىرنەشە حالىقارالىق سىقاق-جازۋشىلار اراسىنداعى بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى. 1995 -جىلى 79 جاسىندا دۇنيە سالعان.

minber.kz