عاسىر جىرى. ماعاز رازدان ۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل
استانا. قازاقپارات - ءوتىپ كەتكەن ۇلىلاردى ساعىنا ەسكە العاندا، اڭگىمەنى كوبىنەكي، ونىڭ اتىنان گورى زاتىنان باستاۋشى ەدىك.
ال بۇگىن ءبىر عاسىر بيىگىندەگى ساعىنىشتى ءسوزدى ماعاز دەگەن ەسىمنەن باستاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. «ار، ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك، سۇيىكتى، قىمباتتى» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەتىن ماعاز اتى ونىڭ زاتىنا اينالىپ كەتۋى دە كەزدەيسوقتىق ەمەس- اۋ! اكەنىڭ ارداقتاپ قويعان اتىن اسپانداتىپ، بيىككە، الىسقا الىپ ۇشۋعا كەز كەلگەن جاننىڭ قۋاتى جەتە بەرمەيدى. اكەنىڭ كۇشى، انانىڭ سۇتىمەن دارا تۋعان ماڭعاز ماعازدىڭ قۋاتى بۇعان ەركىن جەتتى!
ماقاڭ:
«اقىن كىم، سونبەس جۇلدىز، تۇتاس ءداۋىر،
قىسقى اياز، جازعى شۋاق، كۇزگى داۋىل.
ولمەس جان، وشپەس رۋح، وسى ءۇشىن،
ءسوز قوزعاۋ ءداتىڭ جەتىپ قانداي اۋىر!؟» دەپ تولعانىپتى. وسى ولەڭ جولدارىنا قاراپ ماعاز ءوزى ولەڭگە، ءسوزى سەرتكە اينالعان تۇلعا دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
«ءۇشقارا، قاڭسارى ارى، ەرتىس بەرى،
دۋلايتى، شەڭگەلدىسى، قارا كولى.
جاتادى تابانىڭنىڭ ءدال استىندا،
بۋىرشىن بۇراتىلعان اسەم سەرى.
تولقىعان الىپ ەرتىس ەل سيمۆولى،
بۋىرشىن بۋىرقانعان كوكجال دولى.
دال ۇرىپ قوس وزەننىڭ قوسىلعانى،
سەزىمنىڭ سەكىلدەنەر كوشى-قونى».
مىنە، بۇل ماقاڭ سوزبەن سالعان تۋعان جەرىنىڭ سۋرەتى. وسى كيەلى توپىراقتا، 1924-جىلى 22-ساۋىردە، وقىمىستى رازدان يمامنىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ماعاز تۋعان اۋىلىندا ەسكىشە، جاڭاشا وقۋمەن ساۋاتىن اشىپ، 1938-جىلدان كەيىن التاي قالاسىندا اشىلعان مۇعالىمدەر مەكتەبىندە وقىپ، ءبىلىم الادى. قوعامدىق قىزمەتىن 1940-جىلى دۋلايتى «جەمىس» مەكتەبىندە ۇستازدىقتان باستاعان ول كەيىن «التاي گازەتىندە» ءتىلشى، اتقارۋشى رەداكتور بولدى.
جاسامپازدىق جولىن 1946-جىلى باستاعان اقىن 1957-جىلدان كەيىن، شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامىندا، «شۇعىلا» جۋرنالىندا رەداكتور بولىپ قىزمەت ىستەدى. ءبىراق مۇندا كوپ تۇرا الماي، جالعان جالا جابىلىپ، ايداۋدا كەتە بارادى.
«شالدىرعان اسانقايعى سارى اتانىن،
التاي ەڭ جالعاندى جالت قاراتاتىن.
بۇلتتار كەپ ەرتەلى-كەش قۇتتىقتاعان،
ايداۋعا كەتتى اقيىق بالاپانىڭ!
اكەتتى جۇمىر باستى دوپشا قاعىپ،
تۇسەرىن كىم بىلەدى قايدا بارىپ؟
قۇپ-قۇلا توپىراعىڭدا قالدى ەمەس پە،
ءبىر تامشى كىندىگىمنىڭ قانى تامىپ!- دەگەن ولەڭى سول ءبىر كەزدىڭ كۋاسى ەدى.
كيەلى التاي دالاسىنىڭ تاۋى، توپىراعى، سۋى، تاريحى ماعاز ولەڭدەرىنىڭ التىن وزەگى بوپ كەلەدى. ايداۋدا كەتىپ بارا جاتقان ازاماتقا قاراباسىنان گورى، قارا مەكەنى قىمبات سەزىلەتىنى دە سوندىقتان بولار. ۇلىلىققا دەگەن قۇرمەتى مەن اسىل ارمانى تاس تۇرمەنىڭ تۇبىندە دە الاسارىپ كورمەگەن، بيىككە ۇمتىلۋدان جازباعان اقىن.
«ەر جاسىپ مۇڭايا ما اجىرعىعا،
نەمەنە اۋىر بەينەت سابىرلىعا.
جەتى مىڭ ءۇش ءجۇز ءتۇننىڭ باستا ۇيقىسىن،
جايلاپ سال توسەگىڭدى ابىرجىما!» دەپ، تاستاي سۋىق اباقتىدا جيىرما جىلدى وتكەرىپ، جالعان جالانى جەر قۇشتىردى دا:
سالەم ساعان التايىم،
تەنتەگىڭ سونشا ساعىندى.
جوعالىپ كەتكەن ءبىر تايىڭ،
تارلانداپ بارىپ تابىلدى،- دەپ-1979-جىلى تۋعان ەلىمەن قايتا قاۋىشتى.
ادەبيەتىمىزدىڭ پوەزيا، پروزا، دراما جانرىندا تىنباي ەڭبەكتەنىپ ومىرشەڭ شىعارمالار جازعان ماعاز رازدان ۇلىنىڭ جاسامپازدىق ساپارىنىڭ جەمىستى شاعى 1979-جىلدان 1995-جىلعا دەيىنگى 15-جىلداي ۋاقىت بولعان. وسى كەزدە قالامگەر التاي تاۋلارىنداي ويعا باتتى. ۇلى ەرتىستەي تەبىرەنە تولقىپ تولىسا ءتۇستى. قۇلاشىن كەڭگە سەرمەپ، كوسىلتە جازدى. «اسۋلار تولعاۋى»، «ۋاقىتقا جاۋاپ»، «بوساعا»، «ەرتەڭ» ولەڭدەر جيناعى، «اتا زامان سويلەيدى» اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى، «سارى بەل» ولەڭ رومانى، «التايدىڭ اقيىقتارى» تاريحي رومانى، «ارمان- اي» دراماسى وقىرمان جۇرەگىنە جول تارتتى. شىعارمالارى باسقا ۇلت تىلدەرىنە اۋدارىلدى جانە قازاقستان باسىلىمدارىندا ايشىقتى تانىستىرۋلارمەن جاريالاندى. «سارى بەل» رومانى 1987-جىلى قىتايداعى ازشىلىق ۇلتتار ادەبيەتىنىڭ «ۇزدىك شىعارما» سىيلىعىن الادى. قىتاي جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە، شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ تۇراقتى مۇشەلىگىنە قابىلداندى.
«كارتەيگەندە تەرسەم دە كۇز ماساعىن،
ارمانىمنىڭ ارتىنان ءىز باسامىن.
از قارىزىم بار ەدى اعايىنعا،
ولەڭ ءۇشىن كەلەدى ءجۇز جاساعىم!» دەپ، حالىقتىڭ تاريحى مەن ءداستۇرىن، ءتىلى مەن تىرشىلىك تىنىسىن ەركىن سۋرەتتەپ، قاراپايىم قازاقي سوزدەردەن كورىكتى، ءزاۋلىم قۇرلىستار تۇرعىزعان ءىرى كوركەم ءسوز پاديشاسىن اللانىڭ ولشەۋلى عۇمىرى ارمانىن ادا ەتۋگە ۇلگىرتپەدى. «ءبىر كەيىسسىز مىڭ بەينەت كوتەرە ءجۇرىپ» تولىسقان اقىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ىزدەندى، توقتاۋسىز جازدى. كەزەكتى دۇنيە، ولشەۋلى تاعدىر ويلاعانىنا جەتكىزبەدى. عۇمىرنامالىق ەسسەسىن جازۋعا دا ۇلگىرمەي 1998-جىلى 2-مامىردا 74 جاسىندا «توننالاپ سۋ قۇيسا دا سونبەيتىن جۇرەك» سوعۋدان توقتادى.
كەش التاي كۇنام بولسا جۋىلماعان،
وزگە ءۇننىڭ كەرەگى نە شۋىلداعان.
مەن ەدىم ءبىر كەسەك ەت سەنەن ونگەن،
جۇرەگىم قالار سەندە سۋىنباعان، - دەپ، ەرتىستىڭ سارىلىن تىڭداپ، كوكسىن تاۋىنىڭ ەتەگىنە ماڭگىلىك جانتايدى.
«دۇنيە ءبىر قوناقجاي از كۇن تۇنەر،
جەڭگەن دە، جەڭىلگەن دە كورگە كىرەر.
شىعادى شىن باعامىز ولگەننەن سوڭ،
نە دەرىن كەيىنگىلەر ءوزى بىلەر» دەپ جىرلاعان ماعاز رازدان ۇلى تۋرالى ۇرپاقتار تولعانىسى ەشقاشان توقتامايدى!
«اسقارىمەن كۇن سىرلاس،
اي تۇنەگەن شىڭدارعا.
اسپانىمەن داڭ قۇرداس،
الىپ تاۋدا ءمىن بارما؟
مەنىڭ داعى ەكپىنىم،
تاۋ سۋىنداي بولسا ەكەن.
مەن دە تاۋداي تەكتىنىڭ،
ءبىرى بولىپ قالسا ەكەم!» دەپ ماقاڭ تەككە جازباعان سياقتى. مىنە، ەندى تاۋدا تۋعان، تاۋدى ارمانىنا بالاعان تاۋ ۇلى ءوزى دە ءبىر تاۋعا اينالىپ كەتتى.
قۋانىش ءىلياس ۇلى
