عالىنىڭ عاجايىپ قاسيەتتەرى
استانا. قازاقپارات - ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى - قازاق رۋحانياتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ايتۋلى تۇلعا.
ونىڭ ارتىندا ءتول شىعارمالارىنان باسقا اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىنەن جيناعان مول مۇرا، تاريحىمىزدان، مادەنيەتىمىزدەن، سالت- ءداستۇرىمىز بەن ءدىني-رۋحاني ومىرىمىزدەن سىر شەرتەتىن قۇندى جازبالارى قالدى. وتكەن جىلدىڭ باسىندا پاۆلودار قالاسىندا 10 تومدىق شىعارمالار جيناعى باسىلىپ شىقتى.
التىنشى تومدا «مۇحاممەد ءىزباسارلارىن بەينەلەگەن شىعارمالار» اتتى جالپى تاقىرىپپەن اقىننىڭ ءۇش داستانى بەرىلگەن. ولاردىڭ بارلىعى ورتا عاسىرلارداعى تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن جانە مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س. ا. ۋ.) ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن بەلگىلى تۇلعا - عالى تۋرالى جازىلعان. ول - ويدان شىعارىلعان كەيىپكەر ەمەس، تاريحتا ءالي يبن ءابۋ ءتالىپ، ازىرەت ءالى، ءالي، عالي، عالى دەگەن ەسىمدەرمەن اتى قالعان ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى. ال شىن اتى-ءجونى ءابۋ- ل- حاسان ءال- مۇرتادا. مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س. ا. ۋ) نەمەرە ءىنىسى ءارى كۇيەۋ بالاسى (قىزى فاتيمانىڭ كۇيەۋى). 656 -جىلى وسمان ولتىرىلگەننەن كەيىن، حاليفا بولىپ بەكىتىلەدى. VII عاسىردا اراب ەلىن حاليفالار باسقاردى. بيلىك باسىنداعى بارلىق ءتورت حاليفانىڭ ەلدى ءادىل باسقارعانى، حالقىنا مەيىرىمدى بولعانى بىزگە تاريحتان بەلگىلى. عالى سولاردىڭ ءتورتىنشىسى ءارى سوڭعىسى. ول دا ءوزىنىڭ الدىنداعى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ادىلدىگى ءارى حالىققا دەگەن جاناشىرلىعى سياقتى ىزگى قاسيەتتەردى ودان ءارى جالعاستىردى جانە ولاردان باستى ايىرماشىلىعى باتىرلىعىندا، ەرجۇرەكتىگىندە جاتىر.
قىلمىس پەن جازا
«احتام حازىرەت ءھام عالى باتىر» اتتى داستاندا ءجانادىل شاھارىنىڭ پاتشاسى عالى دەگەن باتىر جەر- جاھاندى، بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاپ الىپتى دەگەندى ەستىگەننەن كەيىن، قاتتى مازاسىزدانىپ، ودان قاۋىپتەنەدى. بارلىق باتىرىن جيناپ، ەگەر كىمدە-كىم عالىنىڭ باسىن السا، سوعان مول دۇنيە جانە قىزىمدى بەرەمىن دەيدى. عالىنى ولتىرمەك بولىپ شىققان قابىل مەدينە قالاسىنا كەلگەندە، حازىرەت احتامعا جولىعادى. احتام قابىلدىڭ ارام نيەتىن بىلگەندە، قالايدا ەل قورعانى باتىر ءارى دوسى عالىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋدى ويلايدى:
«بىزدەرگە جان اياماق بەرمەس پايدا،
دوس ءۇشىن جانىم پيدا، قىلسام ايلا.
مەن ولسەم، جالعىز ادام، تۇك قۇرىماس،
ەل ءۇشىن ەر عالىداي باتىر قايدا؟»
احتام مۇدىرمەستەن سول ىزدەگەن عالى مەن بولامىن دەيدى. قابىل احتامنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، پاتشاعا عالىنىڭ باسى دەپ الىپ كەلەدى. پاتشا ۇلان- اسىر توي جاساپ، ايتقان ۋادەسىن ورىندايدى.
ءۇش كۇن نامازدا بولماعان احتامدى پايعامبار باس بولىپ ىزدەيدى. وسى كەزدە اللانىڭ امىرىمەن جەبىرەيىل كەلىپ، پايعامبارعا احتام عالى ءۇشىن جانىن قيعانىن جەتكىزەدى. احتامنىڭ ايەلى مەن بالالارى جەتىم قالادى. پايعامبار عالىنى جەدەل شاقىرتىپ الىپ، بولعان وقيعانى ءمالىم ەتەدى. عالى احتامنىڭ كەگىن الۋعا جالعىز اتتانادى. پايعامبار عالىعا وڭ ساپار تىلەپ دۇعا جاسايدى دا، مىناداي وسيەت ايتادى:
«ەي، عالى، مىنا سوزگە قۇلاعىڭ سال!
كىرىپتار قيىن ىستە قالساڭ ەگەر،
بىزدەرگە نە دە بولسا، حابار بەرسىن،
دۇلدۇلگە وڭاشادا سويلەسىپ قال!»
عالى وسيەتتى ورىنداپ، وڭاشادا استىنداعى ءدۇلدۇل اتقا: «ەگەر مەنىڭ باسىما قاۋىپ تونسە، پايعامبارعا، ايەلىم مەن بالالارىما سەن حابار بەر»، دەپ تاپسىرادى.
عالى شاھارعا كەلىپ جەتكەندە، تويدىڭ ۇستىنەن شىعادى. پاتشانى دا، قابىلدى دا كورەدى. ءوزىن ەل ارالاپ جۇرگەن مەيمانمىن دەيدى. ەبىن تاۋىپ قابىلدى ولتىرەدى. پاتشانىڭ مىڭداعان اسكەرىمەن جالعىز سوعىسىپ، ءبارىن جەڭىپ شىعادى. كەيىن بۇل كوزسىز باتىردىڭ عالى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن پاتشا باتىرلارىمەن اقىلداسىپ، قۋلىقپەن عالىنى ولتىرمەكشى بولادى. ولار تەرەڭ شۇڭقىر قازىپ، بەتىن جاۋىپ قويادى. عالى سوعان قۇلاپ، اتىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالادى. ءدۇلدۇل ات شۇڭقىردان قارعىپ شىعىپ، ەلگە حابار بەرەدى. پايعامبار باس بولىپ كەلىپ، عالىنى شۇڭقىردان شىعارىپ الادى. سوندا عالى دۇلدۇلگە مىنە سالىپ شاھارعا شابادى. شاھار حالقى تۇگەل كاپىر ەكەن. مۇسىلمان دىنىنە كىر دەگەنىنە كونبەگەن سوڭ، عالى پاتشانى ولتىرەدى. سول كەزدە ءتىرى قالعاندار يسلام دىنىنە كىرەدى. عالى ولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋىن پاتشا عىپ تاعايىندايدى. احتامنىڭ وتباسىنا تۇسكەن ولجادان مول عىپ ۇلەس بەرەدى.
مىنە، كولەمدى داستاننىڭ قىسقاشا مازمۇنى وسى. ونى ءدىني داستاندار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ۇلى جاراتۋشى مەن ونىڭ ەلشىسى - پايعامبار قۇدىرەتىنىڭ شەكسىزدىگىنە يمان كەلتىرۋ، ياعني وعان سەنۋ - اۆتوردىڭ باستى يدەياسى. مۇنى وقيعا جەلىسىنەن جانە كەيىپكەرلەردىڭ ءىس- ارەكەتىنەن كورەمىز. ءجانادىل شاھارىنىڭ كولەڭكەسىنەن قورقاتىن پاتشاسى عالى باتىردىڭ داقپىرتىن ەستىپ، ءوز باسىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اسا اۋىر قىلمىسقا - كىسى ولتىرۋگە دەيىن بارادى. عالىنىڭ وعان شابۋىل جاسايتىن ويى دا جوق ەدى. اقىرى، ارام نيەتىنە قاراي پاتشانىڭ ءوزى دە، ونىڭ ايداپ سالۋىنا ەرىپ، وپاسىز دۇنيە مەن جالعان مانساپ ءۇشىن جازىقسىز جاننىڭ قانىنا قولىن مالعان قابىل دا، قول استىنداعى مىڭداعان باتىرى دا اجال قۇشادى. ال ساحابالاردىڭ ءبىرى - احتام حازىرەت بارىنەن دە ەلىنىڭ اماندىعىن جوعارى قوياتىن مەيىرىمدى ءارى ىزگى جان. ول ەلى مەن ونى قورعاۋشى دوسى عالىنىڭ اماندىعى ءۇشىن ءوز جانىن پيدا ەتەدى. مۇنداي وتانسۇيگىش جانعا اسىل تاستان ەسكەرتكىش ورناتسا دا ارتىق بولماس ەدى. ويتكەنى وسى احتام سياقتى ناعىز ەرلەردى ومىردە تاۋىپ الۋ وتە قيىن. قايتا، كەرىسىنشە، كەيبىر ەل باسشىلارىنىڭ ءوزى وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا قويىپ، ەلىنە ادال قىزمەت ەتەمىن دەپ بەرگەن انتىنان ارسىزدىقپەن اتتاپ، حالقىنىڭ ميلليونداعان قارجىسىن جەپ كەتىپ جاتقانى جۇرتشىلىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرادى.
عالى بولسا - ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ناعىز باتىر. ول زالىم پاتشاعا دا، ونىڭ مىڭداعان اسكەرىنە دە قارسى جالعىز شابادى. وعان كەرەگى دۇنيە- مۇلىك، اتاق- داڭق تا ەمەس. وعان كەرەگى - ەلدىڭ اماندىعى ءۇشىن جانىن قيعان دوسى احتامنىڭ كەگىن الۋ، ەلى مەن جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ. ول شۇڭقىردا جاتقاندا كاپىرلەردىڭ اتقان تاسى تيمەيدى. ويتكەنى پەرىشتەلەر ونى تاستان قاناتىمەن قورعايدى. جەبىرەيىل پايعامبارعا عالى تۋرالى حابار بەرىپ تۇرادى. تەرەڭ شۇڭقىردان عالىنى شىعارىپ الۋ ءۇشىن ساحابالار تاستاعان تاستار بىردەن ۇلكەيىپ، سوعان اياعىن سالىپ، جوعارىعا شىعادى. وسىنىڭ ءبارى جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن ىسكە اسىپ جاتادى. سەبەبى عالىنىڭ ءىسى وڭ، نيەتى دۇرىس. ول بويىنا بىتكەن جويقىن كۇشتى، باتىرلىقتى ءبىر جاراتۋشى دارىتتى دەپ بىلەدى. سوندىقتان الاپات سوعىستا باسىن ولىمگە تىگە وتىرىپ، بارلىق كۇش- قۋاتىن تەك قانا ىزگىلىك جولىنا، ەلى مەن جەرىن جاۋدان قورعاپ قالۋ ءۇشىن جۇمسايدى. ءجانادىل شاھارىنداعى بارلىق حالىقتى يسلام دىنىنە كىرگىزىپ، مۇسىلماندىق جولعا سالادى. ءسويتىپ، ۇلكەن ساۋاپتى ءىس اتقارادى.
ساراڭ بايدىڭ سازايى
كىتاپتاعى ەكىنشى داستان «ساراڭ باي مەن عالى ارىستان» دەپ اتالادى. مۇندا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى زەكەتتىڭ قانداي ساۋابى بار ەكەنىن ءبىلدىرۋدى ماقسات ەتكەن.
مادينەدە ناماز، ورازا، زەكەت دەگەندى بىلمەيتىن، بىرەۋگە از دا بولسا قايىرىمدىلىق جاساۋ دەگەن ميىنا كىرىپ تە شىقپايتىن، وركوكىرەك، تاستاي قاتتى ساراڭ باي بولىپتى. عالى ونى تەرىس نيەتىنەن قايتارىپ، اللاعا بەت بۇرعىزۋ ءۇشىن ءبىر ايلالى ىسكە بارادى. «كىمدە- كىم ءبىر كۇن كوردە جاتىپ شىقسا، سوعان مىڭ ءدىلدا بەرەمىن»، دەپ جار سالادى. دۇنيەنىڭ سوڭىنا تۇسكەن باي كورگە ءبىر كۇن جاتادى. سوندا ونى مۇڭكۇر- ناڭكۇر كۇرزىمەن اياماي ۇرادى، جىلان مەن شايانعا اينالعان بۇرىنعى ءوزىنىڭ مالدارى جان-جاعىنان كەلىپ شاعادى. ءسويتىپ، قاتتى ازاپ شەگىپ، ولەر حالگە جەتەدى. ساراڭ بايدىڭ تارتقان ازابىن كورگەن كوپ ادام ونىڭ سونشاما ازاپقا ءوزىنىڭ مەيىرىمنەن جۇرداي قاتىگەز نيەتىنە قاراي دۋشار بولعانىن تۇسىنەدى.
اقىن اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن جاسالاتىن عيباداتتىڭ ءبىر ءتۇرى - زەكەتتى ەسكە سالىپ وتىر. ول ادامنىڭ قولىنداعى بايلىقتىڭ كوبەيۋىنە، ونىڭ بەرەكەلى بولۋىنا جانە بەرۋشىنىڭ كۇنالارىنان ارىلۋىنا سەبەپ بولاتىنىن ەسكەرتەدى.
وقىرمان ءبارى دە پەندەنىڭ ءوز نيەتىنە قاراي، اللانىڭ امىرىمەن بولادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ال ارام پيعىلىنان تارتقان اۋىر ازاپتان كەيىن تاۋبەسىنە كەلگەن ساراڭ بايدىڭ اۋزىنا مىناداي سوزدەردى سالۋ ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ ايتپاق ويىن تۇيىندەيدى:
«بۇ دۇنيە، ەندى ءبىلدىم، وتەدى ەكەن،
تۇبىمە جيعان مالىم جەتەدى ەكەن.
بۇل مالدى كوبەيتەم دەپ قيماعاندار
جانىنا ازاپ- زالال ەتەدى ەكەن»
العاشقى داستاندا عالىنىڭ ەلىن قورعاعان باتىرلىعىن كورسەك، بۇل شىعارمادان ونىڭ تاعى ءبىر قىرىن - نادانداردى يماندىلىق جولىنا سالۋعا جاساعان ىزگى امالىن كورەمىز.
مىرزالىقتىڭ «مىقتىسى»
«عالىنىڭ مىرزالىعى» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى داستاننان عالى مەن ونىڭ وتباسى اۋىر قيىندىق كەشىپ وتىرسا دا، وزگە ادامدارعا دەگەن مەيىرىمدىلىك پەن جاناشىرلىق تانىتقانىن كورەمىز. بىردە پايعامبار بۇلاردىڭ ۇيىنە كەلگەندە، ۇلدارى حاسەن مەن حۇسايىن اۋىرىپ جاتادى. ولاردىڭ ساۋىعۋى ءۇشىن قۇداي ءۇشىن ءنازىراللا جاساڭدار دەيدى. ءبىراق ءدۇلدۇل اتىنان باسقا سوياتىن مالى بولماعاندىقتان، عالى ءۇش كۇن اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن ورازا ۇستايمىز دەيدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيدە تاماق تا جوق ەدى. عالى ءبىر جويتتەن ءجۇن الىپ، ودان ءجىپ ءيىرىپ، جىپتەن شەكپەن توقىپ، نان تابۋ جولىن ويلاستىرادى. كەشكى اۋىزاشاردا ءبىر ءمۇساپىر كەلىپ، مالىمدى جاۋ الىپ كەتتى، اشپىن دەگەن سوڭ، سوڭعى نانىن سوعان بەرەدى. كەلەسى كۇنى اۋىزاشاردا تاعى ءبىر جەتىم كەلىپ، ەسەسىن اللا بەرەدى، قارنىمدى ءبىر تويدىر دەگەن سوڭ، تاعى سويتەدى. ەرتەڭىنە دە پاقىر مۇساپىرگە نانىن بەرىپ، وزدەرى «قاتىقسىز قارا سۋمەن اۋىزدارىن اشادى». ءۇش كۇننەن سوڭ كەلىپ، بۇلاردىڭ جۇدەۋ ءتۇرىن كورىپ، ءحالىن سۇراعان پايعامبارعا «قۇدايعا شۇكىر، دەنىمىز ساۋ، قارنىمىز توق» دەيدى. اسىمىز جوق دەمەيدى. وزدەرى اش وتىرسا دا، ءمۇساپىر جاندارعا مەيىرىم تانىتىپ، عالى بىلاي دەيدى:
«مۇنى ساعان بەرەمىن قۇداي ءۇشىن،
«تۇسەدى، - دەپ ويلاما، - ءبىر جۇمىسىم».
ماقتاپ كەتسىن ءبىزدى دەپ ويعا الماڭىز،
وندايلىقپەن، ءسىرا، جوق مەنىڭ ءىسىم».
عالىنىڭ مىنەزگە بايلىعى سونداي - بىرەۋگە قانداي جاقسىلىق ىستەسە دە، ول ءۇشىن اقى بەرۋدى دامەتپەيدى ءارى ونى قانداي دا ءبىر ماقتان نەمەسە اتاق ءۇشىن ىستەمەيدى. ءبارىن دە ادال كوڭىلمەن ىستەيدى. ال ءبىز ومىردە اقىل توقتاتپاعان جاستار تۇگىلى، كارىلەردىڭ ىشىندە دە اتاق پەن داڭقتىڭ قۇلى بولىپ جۇرگەندەردى كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. مولشىلىق زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندىقتان با، قيىندىقتى كورمەگەندىكتەن بە، الدە پارىقسىزدىقتان با، ادامدار ۇساقتالىپ كەتتى. كۇننەن كۇنگە ەل ىشىندە ءپاتۋالى ءسوز ايتار ادامنىڭ ازايىپ بارا جاتقانى - وكىنىشتى-اق! عالى مەن فاتيمانىڭ، ۇلدارى حاسەن مەن حۇسايىننىڭ تاۋبەشىلدىگى، اللانىڭ مەيىرىمىنە دەگەن سەنىمدەرى، ادامدارعا دەگەن جاناشىر قايىرىمدىلىعى كىمگە دە بولسا، ارينە، ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزدىڭ بۇل داستاندارىن وقىعاندارعا اسەر ەتەرى، وي سالارى ءسوزسىز.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ: «ادام دەگەن - ءبىر جالاڭاش نارسە. مىنەز، اقىل، ءسوز - ونىڭ كيىمى ىسپەتتى. وسىلار كوركەم بولسا، جۇرت كوزىنە كورىكتى، سۇيكىمدى كورىنەدى»، دەپ ءوزى ايتقانداي، ءبىز ءسوز ەتكەن ءۇش داستانداعى باتىر عالىنىڭ، يمانى كامىل تاقۋا عالىنىڭ، قايىرىمدى عالىنىڭ مىنەزى دە، اقىلى دا، ءسوزى دە كوركەم، سوندىقتان ول بارشا مۇسىلمان قاۋىمىنا كورىكتى ءارى سۇيكىمدى كورىنەدى.
سەرىك ساتىبالدين، ولكەتانۋشى
Egemen Qazaqstan
