عالىمبەك ەلۋباي. «ءبۇيى قاپتاعان جاز» - اڭگىمە

استانا. قازاقپارات – 97-جىلدىڭ جازىندا اياق استى سەرىلىك تاۋدىڭ ەتەگىن قونىس قىلعان كوكتەرەك اۋىلىن ۇلكەنى قويدىڭ قۇمالاعىنداي قارا ءبۇيى جايلاپ كەتتى.

جازدا تاۋ باۋىرىنا تىعىلا، قاراشا كيگىز ۇيلەرىمەن از عانا قاراڭ-قۇراڭىن ساۋىن قىلىپ، قىستىق توقال تامدارىنان قوزىكوش ۇزاپ وتىراتىن اۋىل الا تايداي ءبۇلىندى. ءبۇيىسى قۇرعىر وسى ەكى قونىستىڭ اراسىنداعى جۋساندى جازىققا شەپ قۇرىپ، شەرۋلەپ، ىرگەسى كۇن ۇزاعان سايىن كەڭەيە ءتۇستى.

كەلىمسەك جاندىكتەر ءاربىر جۋساننىڭ ءتۇبىن ءسال ۇڭگيدى دە وزىنە شاق تورىن توڭكەرە توقىپ، اتىلار ءساتىن كۇتكەن قورعاسىن وقتاي بەكىنىپ جاتادى. اۋەلى جازىقتاعى قۇرت-قۇمىرسقا، شەگىرتكەنىڭ تۇقىمى قۇرىدى. ءۇش شاقىرىم جەردەگى اۋىل ورتالىعىنان تەمىراتپەن (ۆەلوسيپەدتى سولاي اتايتىن ەدىك) تىرتىڭداپ وقيتىن اۋىل بالالارى باسىندا ولاردىڭ ىنىنە شي جۇگىرتىپ نەمەسە قۇرباندىق شەگىرتكە تاستاپ، ولاردىڭ تارپا باس سالعانىن قىزىقتاپ جۇردىك.

بۇل ويىنىمىز اۋىلىمىزداعى ءاۋتايدى ءبۇيى شاعىپ العانعا دەيىن عانا جالعاستى. قىر ادامدارى ادەتتە ءبۇيى جاندىگىنەن قاتتى ساقتانادى.

«ءبىر ءبۇيىنىڭ تيگەنى جەتى جىلاننىڭ شاققانىمەن بىردەي» دەپ جاتادى. قىرىق ءبىر ءبۇيىنى ءبىر ىدىسقا سالىپ، قىرىق ءبىر كۇننەن كەيىن اشقاندا ءبىرىن ءبىرى جەپ، سوڭىندا قالعان جالعىز ءبۇيىنىڭ ۋى الەمدە تەڭدەسى جوق زاھارعا اينالسا كەرەك. ونى قاس قىلعان ادامدارىنىڭ ۇزەڭگىسىنە، تىزگىننىڭ قول ۇستايتىن جەرىنە جاقسا، ۇيىنە جەتكەنشە ات جالىن قۇشادى دەگەن اڭىز دا بار-دى. ەگەر ەڭ قايراتتى شارۋا ەسەپتەلەتىن ءاۋتايدىڭ اۋىلىمىزداعى جالعىز دارىگەر دالەي اعانىڭ ەمحاناسىنداعى ازابىن كوزبەن كورمەگەندە ويىنىمىز جالعاسا بەرەر مە ەدى كىم بىلگەن؟! «ءاۋتاي تۇلا بويىن جايلاعان ۋدان جارىم دەنەسى قارايىپ، زاھار كىندىك تۇسىنا كەلىپتى» دەسىپ جاتتى ۇلكەندەر.

«ونىڭ زار يلەگەن داۋسىنان جازدىق ءۇيدىڭ دودەگەسىندەگى اياقتارى قىلمەن ماتالعان، قاناتتانباعان قارلىعاش بالاپاندارى قۇلاپ جاتىپتى» دەدى بىرەۋلەر. جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن ءاۋتاي شاعىن بولمەنى شىر اينالىپ: - اينالايىن، جاراتقان! ءبۇيتىپ ازاپتاعانشا شىبىن جانىمدى كەۋدەمنەن كەكىلىكتەي ۇشىرا كور!- دەيتىن بولسا كەرەك. اقىرى ەمگە مۇرسا بەرمەگەن ءاۋتاي سورلىنى توسەككە بايلاتقان داكەڭ توسەكتىڭ ءتورت سيراعىن تەمىر قازىقپەن جەرگە ءسىڭىرىپتى. اۋىل دارىگەرىنىڭ سابالاپ سالعان ۋكولىنان با الدە شىنىندا سۋ ىشەرلىگى بارما؟ ءبۇيى زاھارى جۇرەككە جەتپەي، اجالىنا سىنىق سۇيەم قالعان ءاۋتاي امان قالدى.

ءبۇيى ونى جازدىق شۇلىعىنىڭ ىشىنەن شاققان. اڭعال شارۋا اۋەلى جىبىر ەتكەن جاندىكتى شۇلىق سىرتى مىتىپ قالسا كەرەك. اشۋلى جاندىك ءبىر شىم ەتكىزگەن، شارۋا ەكىنشى مارتە مىتىعان، ەكىنشى رەتكى شىم ەتكىزۋدەن كەيىن تىنشىعان. ءاۋتاي اتىن ەرتتەپ ءمىنىپ، ەندى جۇرە بەرگەندە سەرەيىپ قۇلاعان.

جانىنا ويبايلاپ جەتىپ كەلگەن ايەلىنە: - اياعىم! دەۋگە عانا ءالى كەلسە كەرەك ەكىنشى قۇرباندىق ءبىزدىڭ جازدىق كورشىمىز كاسكەي ەسىمدى بالا ەدى. ونى كورپە ىشىنەن شاقتى. سوسىن ءۇشىنشى... ءتورتىنشى... ءبۇيى تيگەندەردىڭ ورتاق ءبىر ەرەكشەلىگى بولدى. ولار جاسىنا، دەنساۋلىعىنا قاراماستان، دەنەسىنە ۋ جايىلعان ساتتەن باستاپ ماي سۇرايتىن ەدى. ماي بولعاندا قويدىڭ قۇيرىق مايى. ولار ەرىگەن سۇيىق مايدى بەينە شىلدەدە شاڭىرقاپ كەپ سۋاتقا تۇسكەن بۇعىلارداي سۇيسىنە جۇتقاندا، قاراپ تۇرعان ادامنىڭ جۇرەگى لوبيتىن ەدى.

تويمايتىن. «بەرە بەر!» دەپ زارلايتىن. ۇركەردەي اۋىل ۇرپەردەي بولدى. ساقتانۋدىڭ ءتۇرلى شارالارى جاسالىپ جاتتى. بىرەۋلەر بۇلاق سۋىن بۇرىپ اكەلىپ، ۇيلەرىن اينالدىرا اعىزىپ قويدى. ەكىنشىسى اينالا اق سەۋىپ جاتتى. ەندى بىرەۋلەر ۇيلەرىن قورالاپ، قوي كوگەندەپ تاستادى. سەبەبى قوي جارىقتىق ءبۇيى كورسە، تۇرا قالىپ تارپيدى دا، لەزدە تىلىنە وراپ جۇتا سالار ەدى. ول قوي كۇزگە جەتپەي تاڭى ايىرىلا سەمىرەر ەدى. «ءىش قۇرتىنان ارىلادى» دەيتىن قويشىلار.

ءبىراق بۇل جورالعى مىناۋ شاقىرىلماعان قوناققا جۇرمەيتىن بولىپ شىقتى. قوي مومىننىڭ الدىنا بۇل جاندىكتى تاستار بولساڭ، اناۋ-مىناۋعا سەلت ەتپەيتىن شوپان اتا تۇقىمى بەستى اساۋداي پىسقىرىپ قاشاتىن ەدى.

كاسكەيدى قورالى قويدىڭ ورتاسىنداعى ۇيىنەن شاقتى. سونىمەن ءبىز اۋىل بالالارى مەكتەپتەن قايتار جولدا بالاق-جەڭىمىزدى بۋىپ، ءتاستۇيىن شۇپەرەك ساۋىتپەن جۇرەتىن بولدىق. ۇيدە ءار كۇنى ءبىر ەرەسەك ادام ءتۇنى بويى كەروسين شام جاعىپ، تۇنگى كۇزەتتە وتىراتىن، كەزەكتەسىپ ۇيىقتايتىن ەدى. شام جارىعىندا كەرەگە باسى، ۋىق قارى، تۇڭلىك استى، جابىق جاپسارىنان ارباڭداپ، كولەڭكەسى زورايىپ شىعا كەلەتىن جاۋىزدى اڭديتىن-دى.

اۋىل دۇرلىگىپ جاتقاندا اكىمدىك مىڭق ەتكەن جوق. اشەيىندە شەگىرتكەمەن كۇرەسىپ جاتاتىن كوممۋنيستىك ۇكىمەت مۇنى اۋىلدى ءبيت باسىپ كەتكەندەي قاپەرىنە ىلمەدى. قورقىنىش پەن ۇرەي جازدىڭ باستاپقى ەكى ايىندا سەيىلمەدى. التايدىڭ ءبىر اڭعارىن جايلاعان اۋىل ەكى اي بويىنا كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىرىپ، تۇستە ءتۇس كورىپ ءجۇرىپ تىرلىگىن جاسادى. اۋىر ەڭبەكپەن ۇيقىسىزدىق قاجىتقان اكەلەر جاعىنا پىشاق جانىعانداي ازدى. ەندى ۇيلەنگەن وتاۋى ءورت جىگىتتەر ءوز توسەگىنەن ۇرەيلەنىپ ءجۇردى.

كەمپىرىن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى سابايتىن قابدۇل قارت ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كەمپىرىنىڭ كارى تۋلاقتاي شىتىناعان جۇزىنەن ءسۇيىپ، «سۇيىكتىم، قوش بول! ساعان كوتەرگەن قولىم توزاق وتىنا كۇيسىن» دەپ قوشتاسپتى.

ىلە ونى شاققان ارا ەكەنى ءمالىم بوپ، قولىنا شيكى ايران جاعىپ قۇتىلدى. شىلدەنىڭ سوڭىن الا ءۇش كۇن جاۋعان تولاسسىز نوسەردەن كەيىن باسقىنشى جاندىكتەر ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولدى.

ال اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىندا شەشىمى جوق جالعىز ساۋال قالدى: - ءبۇيى قايدان كەلدى؟ - قايدا كەتتى؟

ءبىر بىلگىشتەر ايتىپ ءجۇردى: - سامولەتپەن ارنايى شاشقان ەكەن... - اۋىپ كەلىپتى... شىن عاجابىن ەشكىم بىلگەن جوق. تەك كوزىمىز كورگەنى ءبۇيى شاعىپ امان قالعاندارى جارداي بولىپ سەمىرىپ كەتىپ جاتتى...