ءاليحان قاماۋدا ۇستالعان اق تۇرمە
پاۆلودار. KAZINFORM - كەرەكۋدە ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ باسىندا قازاقتىڭ تالاي ۇلت قايماقتارى، سونىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحان ۇلى جازاسىن وتەگەن «اق تۇرمە» بولعان. عيمارات اق پاتشا زامانىنان، اقتاردان قالعانى سەبەپتى حالىق اۋزىندا سولاي اتالىپ كەتكەن دەسەدى. قازىر بۇل كونە نىساننىڭ ورنىندا توعىز قاباتتى ءزاۋلىم باسپانا بوي كوتەرگەن.
اق تۇرمە زامانىندا قازىرگى پاۆلودار قالاسىنداعى استانا جانە لەرمونتوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان. اۋماقتىڭ رەسمي اتاۋى 1919 -جىلعا دەيىن 8-مەشان تۇيىق كوشەسى بولعانىمەن، حالىق اۋزىندا «تيۋرەمنىي شولاق كوشەسى» دەپ اتالىپ كەتكەن.
نەگىزى پاۆلودار قالاسىندا كەڭەس وكىمەتى العاشقى قۇرىلعان جىلدارى ەكى تۇرمە بولعان. اق تۇرمەدەن بولەك، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ جاسىرىن تۇرمەسى قۇرىلعان. ول قازىرگى 29-شى قاراشا كوشەسى، №2-مەكەنجايىنداعى «ەكو» باسپاناحاناسىندا ورىن تەپكەن.
بۇل كوشەنى قالانىڭ قۇرداسى دەسە بولادى، سەبەبى ەرتىس وزەنىنە جاقىن تۇرعان عيمارات العاشقى فورپوستار مەن ستانيتسالار سالىنعان ۋاقىتتا تۇرعىزىلعان. ولكە تانۋشى ەرنەست سوكولكيننىڭ «قالامىزدىڭ كوشەلەرى» اتتى كىتابىندا كەرەكۋلىك كوپەس، ونەركاسىپشى ارتەمي دەروۆ ⅩⅨعاسىردىڭ 90-جىلدارى بۇل جەردەگى اعاش ءۇيدى بۇزدىرىپ، ورنىنا كىرپىشتەن ەكى قاباتتى ءۇي سالدىرعانى ايتىلادى. ال كوپەس قايتىس بولعان سوڭ ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ياعني 1911 -جىلى بۇل ۇيدە ورىس-قازاق ۋچيليشەسى اشىلادى. العاشقى ديرەكتورى رەتىندە ابىكەي ساتبايەۆ تاعايىندالعان.
وسى ۋچيليشەدە قازاقتىڭ قوس ۇلى تۇلعاسى - قانىش ساتبايەۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءبىلىم الادى.
ۋچيليشە 1920 -جىلى جابىلىپ قالادى دا، عيماراتقا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارى يە بولادى. كەڭەستىڭ قىزىل وفيتسەرلەرى بۇل جەردە جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ويلارىنا كەلگەندەرىن ىستەپ، تالاي سۇمدىقتى جاساعان. بىلەتىندەر ءۇيدىڭ استىنان ەرتىس وزەنىنە شىعاتىن ۇڭگىمەجول بولعان دەسەدى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ جەندەتتەرى اتىپ تاستاعان ادامداردىڭ دەنەسى سول ارقىلى وزەنگە تاستالىپ وتىرعان...
ال «اق تۇرمەنىڭ» تاريحى جايىندا ايتاتىن بولساق، ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا بۇل جەردە كازاك- ورىس اسكەرلەرى جاتتىعۋلار جۇرگىزىپ، سالتاناتتى شەرۋلەر جاساعان. قارسىسىندا باراك ۇلگىسىندە اعاشتان سالىنعان اسكەري كازارما، قارۋ-جاراق قويماسى، گاۋپۆاحتا جانە اسكەري باستىق ءۇيى بولعان. وسى اسكەري كازارمالار اراسىندا ۋەزدىك تۇرمەنىڭ ەكى قاباتتى كىرپىش عيماراتى ورنالاسقان. شامامەن 1880 -جىلى بوي كوتەرگەن. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن اق تۇرمەدە قىلمىسكەرلەر عانا ەمەس، ساياسي سەنىمسىزدەر، حالىقشىلدار، كەيىننەن سوتسيال-دەموكراتتار مەن بولشيەۆيكتەر جازاسىن وتەگەن. قىزىلدار قالادا بيلىك ورناتقان سوڭ تۇرمە كوپ ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەپ، ستالين رەجىمىنە قارسى بولعاندار توعىتىلدى. تەك ارادا 100 جىل وتكەندە، 1980 -جىلى عيمارات قۇلاتىلىپ، ورنىنا قازىرگى توعىز قاباتتى تۇرعىن ءۇي تۇرعىزىلادى.
ە. سوكولكيننىڭ دەرەگىنشە، كەڭەس وكىمەتى ورناعان ۋاقىتقا دەيىن پاۆلوداردا جالعىز عانا تۇرمە بولعان، ياعني وسى اق تۇرمە. ەندەشە كەزىندە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ۇلى جازاسىن وتەگەن تۇرمە ناق سول بولۋى عاجاپ ەمەس. ءاليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ 1906 -جىلعى 21-اقپاندا ا. م. كوليۋباكينگە جازعان حاتى ماسكەۋدىڭ اسكەري-تاريحي مۇراعاتىندا ساقتالىپ قالعان.
حاتتا ۇلت كوسەمى: «...ماقالا-حاتتى زاڭسىز جولمەن جىبەرىپ وتىرمىن. مەنىڭ حاتتارىم تەكسەرىلەدى، تىركەلەدى. ەگەر ماعان حات جازامىن دەسەڭىز: پاۆلودار. مەديتسينا فەلدشەرى امانباي شەگىروۆكە. ونىڭ ىشىنە ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆقا دەپ جىبەرىڭىز. مەملەكەتتىك دۋمادا كەزدەسەرمىز. 02.21. 1906 ج. پاۆلودار، سەمەي وبلىسى. №25. گازەتتى مەنىڭ حاتىممەن بىرگە پاۆلودارعا ناروكونوۆقا جىبەرىڭىز» دەگەن جولدار بار. ءا. بوكەيحان ۇلى پاۆلوداردىڭ تۇرمەسىنەن جولداعان حاتتارىنىڭ سوڭىنا ناقتى ۋاقىتىن جانە «پاۆلودار. تۇرمە» دەپ جازىپ وتىرعان.
ءا. بوكەيحان ۇلىنىڭ ومىرىنە قاتىستى سوڭعى جىلدارى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەن ماقالالاردا كەڭەس وكىمەتىنە دەيىن الاش كوشباسشىسى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىراپ، جەر اۋدارىلعانى تۋرالى كەڭىنەن ايتىلادى. 1917 -جىلعا دەيىن ءۇش رەت (1902، 1906، 1908 -جىلدارى) تۇتقىنعا الىنىپ، تۇرمەگە قامالعان، ال 1909-1917 -جىلدارى سامارادا ايداۋدا بولدى. ەندەشە تۇلعانىڭ «اق تۇرمەدە» بولعانىن دالەلدەيتىن بۇدان اسقان ايعاق جوق دەپ ويلايمىز.
ەلىمىزدىڭ وڭۇستىگىندەگى شاياندا مەشىت-مەدرەسە اشىپ، حالىقتى يماندىلىققا شاقىرعان اپپاق يشان دا وسى تۇرمەدە قاماۋدا بولىپ، سوڭعى دەمى سول جەردە ۇزىلگەن دەسەدى. 1937-1938 -جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تالاي قازاق ازاماتتارى دا وسى تۇرمەگە قامالعان. الەمگە ايگىلى جازۋشى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى الەكساندر سولجەنيتسىن دە جازاسىن وتەگەن. پاۆلودارداعى تۇرمە تۋرالى ەستەلىكتەرىن قالامگەر «ارحيپەلاگ گۋلاگ» كىتابىندا جازىپ قالدىرعانى ءمالىم.
اۆتور
مۇرات اياعان
