ءۋالي حان مەن ۇلى حامزا سۇلتاننىڭ بەيجىڭگە ساپارى

استانا. قازاقپارات - ءۋالي حان 25 جىل ءومىر سۇرگەن ۇلى حامزانى چيڭ پاتشالىعىنا ەكى مارتە ەلشىلىك ساپارعا جىبەرىلگەن.

جاقىندا شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن «ابىلاي، ءۋالي جانە بوكەي حانداردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتى: تىڭ تاريحي دەرەكتەر جانە عىلىمي ينتەرپرەتاتسيالار ماسەلەسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا «ءۋالي حاننىڭ چيڭ پاتشالىعىنا ەلشى اتتاندىرۋى» تاقىرىبىندا بايانداما جاساعان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءدۇيسانالى ءابدىلاشىم ۇلى وسىلاي دەدى. 
قازاق تاريحىنىڭ XVIII عاسىرداعى ەڭ كۇردەلى بەتتەرى - ابىلاي ءداۋىرى مەن ودان كەيىنگى ءۋالي حان كەزەڭى. بۇل تۇستاردى ءبىرجاقتى عانا قاراستىرۋ عىلىمدى شاتاستىرادى. بايانداماشى تاريحشىنىڭ ءوزى اتاپ وتكەندەي، ورىس تىلىندەگى ماتەريالدار شىعىستاعى ءمانجۋ جانە قىتاي دەرەكتەرىمەن مىندەتتى تۇردە سالىستىرىلىپ، ءوبىستىرىلۋى كەرەك. سوندا عانا ابىلاي حانعا، جالپى سول داۋىرگە قاتىستى مازمۇندى عىلىمي قورىتىندى شىعادى.

 «ابىلاي شىنىندا قازاق تاريحىندا XVIII عاسىردا ايگىلى، بەدەلدى ساياساتكەر، بۇكىل قازاق قوعامىن ۇيىمداستىرۋشى، ءارى باتىر، ءارى حان رەتىندە تانيتىن تۇلعا. ەندى بۇل جاعىن ايتپاساق تا، قازىرگە دەيىن ۇلكەن-ۇلكەن زەرتتەۋلەر جاسالىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن ءبىرجاقتىلى قاراۋعا مۇلدە بولمايدى. ورىس تىلىندە جازىلعان دۇنيە شىعىستاعى ءمانجۋ، ودان كەيىنگى قىتاي تىلىندە ساقتالعان دەرەكتەرمەن ءوبىسۋى كەرەك. سوندا عانا ابىلاي حانعا قاتىستى وتە ءماندى دە ماعىنالى عىلىمي زەرتتەۋ شىعادى دەگەن ويدامىز. ارينە، بۇنىڭ اراسىندا ورىس تىلدەگى ماتەريالدار دا وتە ماڭىزدى. ال ونىمەن بىرگە ءدال سونداي، سول داۋىردەگى چيڭ پاتشالى مەملەكەتىندە حاتقا تۇسكەن ءمانجۋ، قىتاي تىلىندەگى دۇنيە دە ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى»، - دەيدى عالىم.

 عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ابىلاي حاننىڭ ساياسي ساحناعا شىعۋى قىتاي دەرەكتەرىندە 1771 -جىلدان دا ەرتە كەزەڭمەن بايلانىستىرىلىپ، جوڭعار قاقتىعىستارى اياسىندا ناقتى حاتقا تۇسكەنى ايتىلادى.

«ابىلاي حان قىتاي دەرەكتەرىندە 1771 ەمەس، الدەقايدا ەرتە، جوڭعاردى جويۋىنا بايلانىستى ساياسي ساحاناعا كوتەرىلگەن ادام. ونى شىعىس دەرەكتەرىندە وتە جاقسى قاتتاعان. سوندىقتان ءبىز شىعىس پەن باتىستى، ەكى جاقتىڭ دەرەكتەرىن دە سالىستىرا زەرتتەۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىر جاعىن عانا زەرتتەسەك ماسەلە تولىق شەشىلمەي قالۋى ىقتيمال»، - دەيدى ول.

ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن ەل تىزگىنىن ۇلى ءۋالي حان ۇستادى. ول شامامەن قىرىق جىلعا جۋىق ەل بيلەگەن تۇلعا رەتىندە سيپاتتالادى. دەگەنمەن، ءۋالي حان تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر بار. عالىمنىڭ تۇجىرىمىنشا، ءۋاليدىڭ ەل باسقارۋدا ءالسىز بولعانى ناقتىلى دەرەكتەرمەن راستالمايدى. ال ورىستاردىڭ جازعانىنىڭ ءبارىن شىن دەپ ايتۋ قيىن. سونداي-اق، ءۋاليدىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارى تۋرالى ماسەلەگە ءالى دە ناقتىلىق كەرەك.

«ءۋالي حاننىڭ 2017 -جىلى زەرەندىدەگى قويىلعان مازارىندا 1738 -جىلى تۋعان، 1820 -جىلى قايتىس بولعان دەپ جازىلعان. ەگەردە ءبىز 1738 -جىل بويىنشا الاتىن بولساق، وندا ءۋالي حان قازاققا 40 جىلداي حان بولعان. نەگىزىندە 1821 -جىلى 83 جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. قايتىس بولعان جىلىندا دا ەسكەرىلەتىن نارسە بار سەكىلدى. ويتكەنى ءبىز ءمانجۋ تىلىندەگى 1822 -جىلى جازىلعان دەرەكتەر بويىنشا بىلاي دەلىنەدى: «وتكەن جىلى قىستا ءۋالي حان اۋىرىپ قايتىس بولدى». دەمەك ونىڭ قايتىس بولعان جىلى 1821 -جىلعا تۋرا كەلەدى. ارينە، بۇل ءالى دە تالقىلانىپ، پىكىرلەر ايتىلاتىن دۇنيە.

ءۋالي حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا عۇبايدوللا حان بولادى. شىن مانىندە، عۇبايدوللا ۇلكەن ۇلى ەمەس، ونىڭ ۇلكەن ۇلى ابباس نەمەسە عابباس. ول ءۋالي حانمەن ىركەس-تىركەس قايتىس بولعاندىقتان حاندىق عۇبايدوللاعا تيەدى. حاندىقتىڭ عۇبايدوللاعا تيۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى: عابباستىڭ ءىنىسى، ياعني ءۋالي حاننىڭ ەكىنشى ۇلى دەپ اتالاتىن حامزا دا قايتىس بولىپ كەتەدى. سوندىقتان ءۇشىنشى ۇلى عۇبايدوللاعا حاندىق بۇيىرادى. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇلكەن تاريح كىتاپتارىندا عۇبايدوللانى ءۋاليدىڭ تۇڭعىش ۇلى دەپ جازعان. وسى ماسەلە وزگەرتىلۋگە ءتيىستى»، - دەيدى عالىم.

1769 -جىل: ءۋالي سۇلتاننىڭ العاشقى بەيجىڭ ساپارى

ابىلايدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ءۋالي سۇلتان رەتىندە سىرتقى ساياساتقا بەلسەنە ارالاسقان. 1769 -جىلى قىستا ول بەيجىڭگە بارىپ، شيانلۋڭ پاتشامەن جۇزدەسكەن. 

ءدۇيسانالى ءابدىلاشىم ۇلىنىڭ بايانداۋىنشا، ءۋالي سۇلتان كەزىندە شيانلۇڭ پاتشامەن ديدارلاسىپ قايتقان بىردەن-ءبىر قازاق حانى. «ول كەزدە ىلە گەنەرالى جوعارعى پاتشاعا مالىمدەيدى. سوندا ءۋالي حان جانە ونىڭ ەرتكەن كىسىلەرى حاتقا تۇسكەن. بۇلاردىڭ ىشىندەگى باس ەلشىلەردىڭ سانى - 28 ادام. ءۋالي سۇلتان ەرتكەن 8 اتقوسشىنىڭ ىشىنەن ىلەدە قالىپ ات باعاتىندارى - ەكەۋ، قۇمىلعا جەتكەن سوڭ قالىپ ات باعاتىندارى - تورتەۋ، ال بەيجىڭگە ەرىپ باراتىندارىنىڭ سانى - ەكەۋ. وسى دەرەككوز بويىنشا ەسەپتەگەندە ەڭ سوڭىندا بەيجىڭگە بارعان قازاق ەلشىلەرىنىڭ جالپى سانى - 30 ادام. بۇلار سول جىلى قىستا ىلەدەن اتتانىپ پاتشاعا كەزدەسىپ، كوكتەمدە باعىتىمەن قايتادى. سوندا ونى «31 جاسقا تولعان ۇلىق» دەپ قارالادى. ەگەر ءۋالي 1738 -جىلى تۋعان بولسا، 1769 -جىلى 31 جاسىندا بەيجىڭگە بارىپ پاتشامەن كەزىككەن بولادى»، - دەيدى بايانداماشى.

ءۋالي حان بولعاننان كەيىنگى ەلشىلىك ساياساتى

بۇل ابىلاي حان تۇسىنداعى ءۋالي حاننىڭ شىعىستاعى كورشىگە ديپلوماتيالىق ساپارى بولسا، كەيىن ءوزى بيلىككە كەلگەن سوڭ دا ەلشىلەر جىبەرگەن. «1780 -جىلدارى اكەسى (ابىلاي) قايتىس بولدى. 1781 -جىلى ءۋالي حان بولدى. وسىدان كەيىن ەندى ءوزى ەلشى جىبەرەدى. دەرەكتەر ءالى دە تولىقتالىپ، زەرتتەلۋگە ءتيىستى. ءۋالي بالالارى جاس بولعاندىقتان العاشىندا شىعاي، قاسىم سۇلتان، دوسان سەكىلدى ىنىلەرىن جىبەرەدى. ال 1791 -جىلى بارعاندا 15 جاستاعى حامزا دەگەن بالاسىن العاش جىبەرەدى. 1803-1809 -جىلدارى سارىباي، بەكالى، حامزا سەكىلدى بالالارىن جىبەرگەن. بۇل ءۋالي حاننىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرى»، - دەيدى عالىم.

تاريحشىنىڭ بايانداماسىنا نەگىزدەلسەك، حامزا ءۋالي حاننىڭ كوزى تىرىسىندە چيڭ پاتشالىعىنا ەكى رەت (1791 جانە 1795 -جىلى) ەلشىلىككە بارعان. حامزانىڭ اتى ءمانجۋ، قىتاي دەرەكتەرىندە امزە/اميزاي بولىپ حاتقا تۇسكەنىن العا تارتقان عالىم 1795 -جىلى ءۋالي حان حامزانى بەيجىڭگە پاتشامەن كەزدەسۋگە جىبەرگەن كەزدەگى قۇرامدى دا ناقتىلاپ ءوتتى.

«ءۋالي حاننىڭ ۇلى حامزا، ابىلاي حاننىڭ ۇلى، ياعني ءۋالي حاننىڭ ءىنىسى شاحمۇحامەد، حانقوجانىڭ ۇلى بوكەك، جوشىنىڭ ۇلى ايقوجا، سوك ءتايجىنىڭ ءىنىسى جانابەك، ياعني جانىبەك بولۋى دا ىقتيمال، ءادىلدىڭ بالاسى ساتىي، مامىر حاننىڭ ۇلى نۇرالى، سامانىڭ ۇلى تاۋكەجان، جانىبەكتىڭ ءىنىسى باراق بارعان. وسى جولى ەلشىلەر ءۋاليحاننىڭ حاتىن جانە حانعوجا، جوشىنىڭ حاتتارىن الىپ بارادى. ەندى ءبىر قىزىعى - ءۋاليحان وسى جولى توت موڭعول تىلىندە، ياعني توت ويرات تىلىندە حات جازعان. بۇنىڭ ءتۇپنۇسقاسى دا، ءمانجۋشا اۋدارماسى دا ساقتالعان. ال حانقوجانىڭ حاتى ەسكى قازاق جازبا تىلىندە، جوشىنىڭ دا حاتى وسىنداي تۇردە جازىلعان. بۇلاردىڭ بارلىعىن كىتابىمىزدا ايتتىق»، - دەيدى د. ءابدىلاشىم ۇلى.

ەكىنشى رەت ءۋالي حان حامزانى باس ەلشى رەتىندە جىبەرگەن.  «ءۋالي حاننىڭ حاتىندا 11 ادام جىبەردىم دەگەن. ىلە گەنەرالى بۇلاردان 7 ادامدى عانا جىبەرگەن. 4 ادامدى الىپ قالعان. ىرىكتەپ جىبەرەتىن ساياساتتار، زاڭدىلىقتار ول كەزدە بولعان. ونىڭ تورتەۋى - بولات، بەكبولات، دەربىسالى، قاڭعاي دەگەن ورىنباسار ەلشى، اتقوسشىسى - نەسىپباي، توقسانباي»، - دەيدى تاريحشى.

وسى جولعى ساپاردا كوبى ءىش سۇزەگىنە شالدىعىپ، كەيبىرى جولدا قايتىس بولعان. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، 1795 -جىلى قازاق حاندىعى ءۇشىن اسا ءبىر قايعىلى جىل بولادى. ويتكەنى وسى رەت جىبەرگەن ەلشىلەردىڭ ءبىرتالايى جولدا قايتىس بولادى. حامزا دا بارار جولدا اۋىرادى. ال حامزا اۋىرعاندا جەرگىلىكتى ۇكىمەت - چيڭ پاتشالىعى ەمشى شاقىرتىپ تەكسەرتكەنى دە حاتقا تۇسكەن كورىنەدى.

حامزا 25 جىل ءومىر سۇرگەن

حامزانىڭ دا ءومىر سۇرگەن جىلدارىندا قاتەلىكتەر بار ەكەنىن ايتقان عالىم ءمانجۋشا دەرەكتە حامزانىڭ 1791 -جىلى  15 جاستا ەكەنى جازىلعانىن العا تارتادى. «وسىلاي ەسەپتەگەندە حامزا 1776 -جىلى تۋعان بولادى. ال ءۋالي حاننىڭ حاتىندا اناسى مەن ۇلى حامزانى بىلتىر قايتىس بولدى دەپ جازادى. بۇل 1802 -جىلى. وسىمەن ەسەپتەسەك حامزا سۇلتان 1801 -جىلى قايتىس بولعان. ياعني 25 جاسىندا، ەرتە قايتىس بولادى. قوسىمشا ءبىر ەسكەرە كەتەتىن نارسە، ءۋالي حان كوزى ءتىرى كەزىندە ۇلكەن ۇلى عابباستى وزىنەن كەيىنگى حانعا مۇراگەرلىك ەتىپ تاعايىندايدى ءارى شىعىستاعى چيڭ پاتشالىعىنان وسىنى مويىنداۋىن سۇراپ حات جازادى»، - دەيدى بايانداماشى.

جالپى، XVIII عاسىرداعى شىعىستاعى كورشىمەن بولعان ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار ابىلاي داۋىرىنەن باستاۋ العان بولسا، بۇل بايلانىستار ءۋالي حاننىڭ تۇسىندا جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن كورەمىز. ءۋالي حاننىڭ ۇلى حامزا سۇلتاندى ەكى مارتە بەيجىڭگە ەلشىلىككە بارۋى - قازاق ەلىنىڭ كورشى چيڭ پاتشالىعىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى ساقتاپ، ءوز مۇددەسىن قورعاۋعا ۇمتىلعانىنىڭ ايقىن دالەلى.

ءمانجۋ جانە قىتاي دەرەكتەرىن قاتار زەردەلەۋ ارقىلى زەرتتەۋشىلەر ءۋالي مەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن جاڭاشا باعامداۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. بۇل دەرەكتەر قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تەك ىشكى باسقارۋدا عانا ەمەس، حالىقارالىق قاتىناستاردا دا پاراساتتى، سالماقتى شەشىمدەر قابىلداي بىلگەنىن كورسەتەدى. دەمەك، ءۋالي حان مەن ونىڭ ۇلى حامزا سۇلتاننىڭ بەيجىڭگە جاساعان ساپارى - قازاق ديپلوماتياسىنىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى بەلەس. ول ءداۋىردىڭ ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا، شەكارا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي- اق قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ جارقىن كورىنىسى بولىپ قالا بەرمەك. 

اۆتورى: مايگۇل سۇلتان

https://e-history.kz/kz