عالامدىق كەڭىستىكتەگى اقىن
استانا. قازاقپارات - ەكەۋمىز قۇرداس بولىپ وينايتىنبىز. دۇنيەدەن كەتەرىندە «مەن سەنەن ءبىر- ەكى جاس ۇلكەنمىن عوي» دەپ ەدى. مىناۋ سونى ەستىگەندە اعاتايلاپ جازعان ولەڭىم ەدى:
كىندىگىڭ قالعان جەرى تارباعاتاي،
بەر جاعى اقسوراڭ دا، ار جاعى - التاي.
قۇرداس دەپ جۇرسەم ماعان اعا ەكەنسىڭ،
ارمانىڭ وسى سەنىڭ بار ما، اعاتاي؟
كىندىگىڭ قالعان جەرى تارباعاتاي.
سوڭىڭدا تارباعاتاي قالدى، اعاتاي.
قىتايدا قالىپ قويساڭ قايتەر ەدىڭ،
بەر جاعى شىڭعىستاۋ دا، ار جاعى-التاي.
اقسوراڭ - مەندە، سەندە -تارباعاتاي.
بەر جاعى التاي دا ونىڭ، ار جاعى - التاي.
بولىنگەن ەكى جاققا ەكى التايداي،
سەنىڭ دە ءىشىڭ تولى زار ما، اعاتاي؟
وكسىگى قارا ولەڭنىڭ، قايران التاي...
كوزى تىرىسىندە ءوزى دە وقىپ، كوزىنە جاس العان ولەڭ ەدى. ادەبيەتكە قول ۇستاسىپ، قاتار كەلدىك. نەسىپبەكتىڭ شىعارماشىلىعىن قىدىرا شولعاندا ونىڭ التىن ارقاۋى الاشتىڭ ازاتتىعى، ۇلتتىڭ ۇلىلىعى ەكەنى كوزگە ايقۇلاقتانا شالىنادى. انا ءبىر جىلدارى «بايتەرەك»، «كوكالا ۇيرەك»، «تۋ»، «اقمولا شايقاسى» پوەمالارىمەن جۇرتتى جالت قاراتقان اقىن كەمەلدەنگەن جاس پەن شالقار شابىتتىڭ شارپۋىندا بولدى. نەسىپبەك جىرلارىن وقىعاندا وسىعان انىق كوز جەتكىزدىك.
اقىندىق - ءتاڭىردىڭ سىيى. كەز كەلگەن اقىن ۇلت اقىنى دەڭگەيىنە كوتەرىلە المايدى. ۇلتتى جىرلاۋ ەلدىك مۇددەنى جىرلاۋ عانا ەمەس، ول ءۇشىن بۇكىل بولمىسىڭنان، شىعارماشىلىعىڭنىڭ ءون- بويىنان ۇلتتىق رۋح جۋسان يىسىندەي بۇرقىراپ تۇرۋعا ءتيىس.
تاۋەلسىزدىكتى جىرلاماعان اقىن جوق. ال سول ازاتتىقتى بارىنشا تانىم- تۇيسىگىمەن تۇسىنە، جەرىنە جەتكىزە، ەگىلە جىرلاعان اقىن سيرەك. سول سيرەكتىڭ ءبىرى - نەسىپبەك ايت ۇلى. وتارشىلدىق قياناتىن ەرتە سەزىنگەن قازاقتىڭ وسى قارا بالاسىنىڭ ەل ەگەمەندىگى حاقىنداعى جىرلارىنىڭ ءار شۋماعىن تەبىرەنبەي، ەمىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ەكى بىردەي وكتەم ەلدىڭ تەگەۋرىندى تەزىنە ءتۇسىپ، ەل- جۇرتىنىڭ ەگەمەندىگىن ساعىنا، سارعايا كۇتكەن اتانىڭ ۇرپاعى، ارقالى اقىن نەسىپبەكتىڭ الاش ۇمبەتىنە ايتار ءسوز، اعىتار سىرى از ەمەس- ءتى. بوداندىقتىڭ نەبىر سۇرقيالىعىن بەسىكتەن بەلى شىقپاي، كوڭىلىنە تۇيگەن شەرلى نەسىپبەكتىڭ تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتكەن جىر- تولعاۋلارى ءبىزدىڭ ولەڭدەرىمىزدەن گورى تابيعي ءارى شىنايى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك! نەسىپبەكتىڭ ءومىربايانى، تاعدىر- تالانى بىزدەن وزگەشەلەۋ بولدى. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان شاقتا كۇرمەلگەن ءتىلى شەشىلدى، شىدەردەن بوساعان جۇيرىكتەي كوسىلدى.
كۇشتىگە تىزە بۇگىپ باسىم كەلگەن،
ايىرىلدىق اتاقونىس اسىل جەردەن.
قىمباتقا ءتۇستى بىزگە بۇل ازاتتىق،
حان كەنە، ماحامبەتتەر باسىن بەرگەن
(ن. ايت ۇلى).
اقىن جىرلارىن وقىپ وتىرىپ باياعى بۇقار- ەكەڭ «باعانالى وردا، باستى وردا، بايسال وردا قونعان جۇرت» دەگەندەي، كوپتەن كۇتكەن التىن كۇلدىرەۋىشتى تاۋەلسىزدىگىنە ءتاۋ ەتىپ، سىرلى دا سىرباز سۇلۋ سوزدەن مول ولجا سالعان ەكەن دەيسىڭ! نەسىپبەك - ۇلتتىڭ ۋىزىنا، مايەگىنە جارىعان اقىن. سول ءۇشىن ونى كونەدەن قالعان ءبىر سارقىت دەرسىڭ. سول كونەنىڭ كوزىندەي ءبىر تۇياق بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك باقىتىن، قازاقتىڭ سول جولدا وتكەنى مەن كەتكەنىن جىرلاۋ ءۇشىن ارامىزدا ءجۇردى، اتتەڭ، عۇمىر جاسى قىسقا بولدى.
ءيا، تاۋەلسىزدىك ءبىز ءۇشىن مىڭ مارتە كيەلى ۇعىم! بۇگىندە دۇنيەدەگى وركەنيەتتى جۇرتتاردىڭ كوشىن باستاپ، باسقا ەلدى ءور كەۋدەسىمەن جاسقاپ وتىرعان ا ق ش- تىڭ ءوزى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قانشاما جىل قان كەشىپتى. ال تۋاسى ەل بولعاننان بەرى بىرەۋگە بودان بولۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەي كەلە جاتقان مەملەكەتتەر دە بار ەكەن. جاپونيا، ۇلى بريتانيا، شۆەتسيا، يسپانيالاردىڭ شەجىرەسىندە تاۋەلسىزدىك كۇنى اتىمەن جوق كورىنەدى! ولار باياعىدان بوستان، بىزشە بىرەۋگە جاۋتاڭداپ، كوسەمسىنگەن كورىنگەننىڭ قاس- قاباعىنا قاراماعان. وزىنەن باسقاعا، وزگەگە قىزمەت ەتپەگەن! ولاردا ءبارى بار - اعىل- تەگىل بايلىق، مامىراجاي تىرشىلىك، ەمەن- جارقىن كۇلكى، ءتىپتى ادامزاتقا ورتاق اقشا بىرلىگى - دوللار، اتوم بومباسى. ءبىراق بۇگىندە ولاردىڭ اقىندارى نە جازارىن بىلمەي قالدى. ەۋروپا قارتايدى، رۋحاني، مورالدىق تۇرعىدان ارتقا شەگىندى. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ شىعىس - نەبىر ۇلى اقىندارى بار، تاۋەلسىزدىگىن، ەلدىگىن قادىر تۇتار كونە شىعىس قايتا وياندى. وتكەن مەن بۇگىندى، شىعىس پەن باتىستى تولعاي ويلاپ، ورەلى وي ايتاتىن، حالقىنا، ەلىنە جارشى بولاتىن كوركەم ويدىڭ حاس شەبەرلەرى تۋدى. ولاردىڭ ينەرتسياسى، شالعىسى سۋىلداعان قىرانداي وتتى ەكپىنى حالقىن العا قاراي جەبەپ كەلەدى.
عالامدىق رۋحاني كەڭىستىكتە الدىنا ەل سالماي، ەشكىمگە ۇقساماي ەرەك تۇرعان قازاق جىرىنىڭ ايتۋلى تۇلعاسى نەسىپبەك ايت ۇلىنىڭ پوەزياسى وتارشىلدىق ويرانىنا لاعىنەت ايتقانداردىڭ كوش باسىندا تۇر. سوندىقتان دا ول كەڭەس وكىمەتى كەزىنىڭ وزىندە: «سىرتىم ءبىر قوڭىر باعىلان، ءىشىم ءبىر كەكتى قابىلان. قابىلان ايبات شەگەدى، قابانعا ازۋ جانىعان!»، دەپ جاسقانباي جىرلادى.
«از ءسوز التىن، كوپ ءسوز كومىر» دەپ، اۋزىنان شىققان لەبىزىنىڭ ءوزىن التىنعا بالايتىن دا وسى ءبىزدىڭ جۇرت. «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (اباي). سودان بولار، قازاقتىڭ ماڭدايىنا اللا تاعالا جازعان قۇت- ىرىستىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى قارا ولەڭ. ءتۇپ- توركىنىندە VII- VIII عاسىردا تاسقا تاڭبالانعان تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعاننىڭ قاھارماندىق جىرلارى، ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستاندارى. بۇلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ جان- جۇيەسىن تەبىرەنتىپ، ەت جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جاتقاندا بۇكىل ەۋروپادا مۇنداي شاھقار (شەديەۆر) تۋىندىلار مەن وزىق ۇلگىلەر بولماعان. بۇعان حالىق ەپوسىن قوسىڭىز! ودان اباي، سۇلتانماحمۇت، ماعجان، قاسىم، مۇقاعالي، جۇمەكەن، فاريزالار شىعادى عوي.
وسىنشاما ۇلى تۇلعالار جايعاسقان قازاق جىرىنىڭ تورىنە شىعۋ تۇگىلى، بوساعاسىنان سىعالاۋدىڭ ءوزى جۇمىرباستى پەندەگە قيامەت- قايىممەن پارا- پار قۇبىلىس. اسىرەسە ءداستۇرى بەرىك، تاريحى تەرەڭ، تۇلعالارى بىرىنەن- ءبىرى وتكەن ءىرى، ۇلتتىق بوياۋى مىڭ قۇبىلىپ، كوزدى ارباپ، كوڭىلدى الاڭ ەتىپ، كوكىرەكتى كول- كوسىر سەزىمگە بولەيتىن قازاق جىرىنىڭ قاقپاسىن ايقارا اشۋدىڭ ازابى ءتىپتى كۇشتى. مەنىڭ اقىن دوسىم نەسىپبەك ايت ۇلى سونىڭ ءبارىن وزەگىنەن وتكىزىپ، باسىنان كەشىپ، قازاق ولەڭىندەگى «كەل، كەدەي، باسىڭ قوس جالشىمەن، بايلاردى قويداي قۋ قامشىمەن» دەيتىن قارادۇرسىن سارىندى قامشىلاپ قۋىپ شىققان قاراكوكتەردىڭ قاتارىن تۇزەيدى. ءبىز جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ ەسىگىنەن العاش سىعالاعاندا وسىنداي ولەڭسىماقتار توبەمىزدە ويران سالىپ جۇرگەن. قايران قاسىم جالعىز ءوزى جاعاسىنان الىپ، كەيىن مۇقاعالي، قادىر، تۇمانباي، وتەجاندار ءبىراز سىلكىلەگەن بۇل سىلىمتىكتىڭ سىلىكپەسىن شىعارعان وسى نەسىپبەكتەر ەدى.
سول كەزدەگى ءبىزدىڭ بۋىننان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ كوزى وسى نەسىپبەككە ءتۇستى. قازاقتىڭ قايناعان قالىڭ ورتاسىنان شىعىپ، بىزشە ورىسشا ساقاۋلانباي، ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىن جان دۇنيەسىنە سىڭىرگەن نەسىپبەكتىڭ ولەڭدەرىنە مۇقاعاليداي مەتردىڭ جان تارتۋى تەگىننەن- تەگىن ەمەس ەدى. دانتەنىڭ « ءتاڭىردىڭ تالكەگىن» ءتارجىمالاپ جۇرگەن ۇلى اقىن مۇقاعالي نەسىپبەك شىعارماشىلىعىنداعى ەپيكالىق سارىندى سول كەزدە- اق اڭعاردى. نەسىپبەك ايت ۇلى كەيىننەن قازاق باتىرلارىنىڭ تۇتاس ءبىر پوەتيكالىق پوناراماسىن جاساپ، ابىلاي حان، بوگەنباي، قابانباي، بەردىقوجا، شاقانتاي، كەنەسارى، تايجانداردىڭ قاھارماندىق وبرازدارىن سومداپ شىقتى.
«ءوتىپ بارادى ەپوستىڭ ەسىل داۋرەنى...» («ۋمچالسيا ۆەك ەپيچەسكيح پوەم» ) دەپ ەدى ميحايل لەرمونتوۆ ⅩⅨ عاسىردا. ورىستىڭ ءار ءسوزى پايعامباردىڭ لەبىزىندەي ەستىلەتىن سول كەر زاماننىڭ وزىندە قازاق پوەزياسى وعان پالەندەي ەلەڭ ەتە قويعان جوق. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز ەپوستان تۋعان جۇرت ەدىك. دۇنيەنىڭ ساياسي كارتاسىندا ەپوس ەلى اتانعان جۇرت ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ونىڭ سوناۋ توركىن جۇرتىندا «يليادا» مەن «وديسسەيانى» جاساعان گرەكتەر تۇر. «ماحابحاراتا» مەن «رامايانا» ەپوسىمەن ءۇندى جۇرتى كوزگە قيادان شالىنادى. «ەددا» جىرىن تۋعىزعان سكانديناۆيا مەن «نيبەلۋنگي» جىرىنىڭ يەسى نەمىستەردىڭ اق ماڭدايى الىستان جارقىراپ كورىنەدى. ەپوس زامانى ات ۇستىندە 3 مىڭ جىلداي سايران سالعان كوشپەلىلەردىڭ قانىنا ءسىڭىپ، سۇيەگىنە كىرىگىپ كەتكەن. ورىستا جالعىز «يگور جاساعى تۋرالى جىر» عانا بار. ونىڭ كۇماندى تۇسى ءبىراز جازىلدى. ال ءبىزدىڭ «الپامىستان» باستاپ، «قىز جىبەككە» دەيىنگى ارالىقتاعى حالىق ەپوسى قانشاما؟ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا شاڭ باسىپ جاتقان 500گە تارتا تومدى ايتپاعاندا... ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى ۇراندى جىرىنا قوسىپ، قازاق ەپوسىن قايتا جاڭعىرتقان وسى - نەسىپبەك ايت ۇلى. ەكسپەريمەنت، ەلىكتەۋ- سولىقتاۋدان جاسالعان جاساندى نارسەلەر - قارا جولدا وسكەن قازاق پەن اسفالتتا وسكەن قازاقتاي ءبىر- بىرىنە كەرەعار دۇنيە. اتاجۇرت، شىققان تەگىنەن اينىماعان شىعارما عانا «تابانى جەردە تۇرعاندا، تاپجىلمايتۇعىن انتەيدەي» (كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ) ومىرشەڭ بولماق.
تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحاني تىرەگى، ايبىنى - قازاقتىڭ قازاقتىعى. ەرتەدەگى بابالاردىڭ اتىراۋدان التايعا، سىر بويىنان ءىبىر- سىبىرگە دەيىنگى ۇلان- عايىر جەردى ۋىسىندا شايقالتپاي ۇستاپ تۇرعانى ايان. ءبىز سونداي ىرگەلى ەل بولعان ەكەنبىز. وسىنداي ۇلان- عايىر كەڭىستىكتە بىزدەي بىرتەكتى، ءبىر ءتىلدى حالىق كەمدە-كەم. يمپەريالىق جانە كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە دە ىشتەگى، سىرتتاعى قازاقتى تىلىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرماي ساقتاپ قالعان - سول ۇلى قۇدىرەت، ۇلكەن ەلدىكتىڭ شاراپاتى، ۇلتتىڭ ىشكى يممۋنيتەتى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىن تاۋەلسىز ەل بولدىق. كيەلى، كونە جۇرتىمىزدا قايتا شاڭىراق كوتەرىپ، ەڭسە تىكتەدىك. ەندەشە، جوقتان پايدا بولمادىق.
اتا- بابامىزدىڭ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارعان، ءبىرىن-ءبىرى جەلەپ-جەبەگەن، بىردە بايتاق دالانىڭ ول شەتىندە، بىردە بۇل شەتىندە ءجۇرىپ قاسيەتتى قالىڭ جۇرتىن جاۋدان قورعاعان ەرلىگى - اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ التىن وزەگى.
بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ جامپوزى نەسىپبەك - تاۋەلسىزدىك پەن ەلدىكتىڭ، ەركىن ويدىڭ، كەمەل كەلەشەكتىڭ جارشىسى. ول ناعىز اقىنعا ءتان بولمىسىمەن، ازاماتتىق وي-پىكىرىمەن ازاتتىقتىڭ اسقاق جىرشىسىنا اينالدى. سوندىقتان ءوز زامانداستارىنان وق بويى الدا كەلەدى. ماعان ول كەيدە ەپيكالىق جانردىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس جۇيرىكتەرى -يسا، نۇرقانداردىڭ بۇگىنگى ءتىرى جۇرگەن كوزىندەي كورىنەدى. مەنىڭ ايتىسكەرلەرگە كوڭىلىم كونشىمەيدى. مۇنى وسىنداعى ايتىستىڭ اتاسى ءجۇرسىن ەرمانعا دا تالاي ايتقام. ناعىز سۋىرىپسالما شايىر نەسىپبەك ەدى، ونىڭ تالاي جاعدايداعى ويناقى ەكسپرومتتارىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، اڭ-تاڭ قالعان ەدىم. سولاردى
تاۋىپ الىپ، شىعارمالارىنىڭ ىشىنە قوسۋ كەرەك، مەنىڭشە؟
اقاڭ (ا. سەيدىمبەك) اندەرىنە ءسوز جاز («داۋرەن- اي»، «سارى ارقا») دەپ، اۋەلى ماعان قولقا سالىپ ەدى. بۇل وتە قيىن جانر عوي، مەن باعىمدى سىناۋعا باتىلىم بارماي، ءبىراز ءجۇرىپ الدىم دا، باس تارتتىم. نەسىپبەك جازدى. ءانى قانداي، ءسوزى قانداي عاجاپ! سونى كورىپ، جازباعانىما وزىمە ءوزىم ىشتەي ىرزا بولىپ، قۋانعانىم ءالى ەسىمدە... نەسىپبەكتىڭ انگە جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزى - قازاق مۋزىكا ونەرىندەگى وزىق ۇلگىلەر. ونىڭ ناۋايدەن تارجىمەلەگەن حامساسى ۇلتتىق ادەبيەتتە ورىنى بولەك كلاسسيكالىق تۋىندىلار قاتارىندا تۇر.
ول مەنىڭ اتىمدى اتاماي «قۇس بالاسى» دەۋشى ەدى. سويتسەم ونىڭ ءوزى دە قۇستىڭ بالاسى ەكەن عوي، قىتايدا كىندىگى قالىپ، التاي اسىپ، الاشىنا ازەر جەتكەن قۇس بالاسى - بۇل. سارتاپ بولعان ساعىنىشىمەن سارعايىپ، ەلىنە ازەر جەتكەن قۇس بالاسى.
...مەنىڭ دە قاتارىم سەلدىرەپ بارادى. ەڭ اۋەلى تۋعانىمداي بولعان ءداۋىتالى كەتتى... جاركەن بودەش... ەگىزىمدەي بولعان ەسەنعالي دا كوز ۇشىندا باقيعا كەتە باردى...
ءبىراق اقىندار ولمەيدى!
سەرىك اقسۇڭقار ۇلى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
Egemen Qazaqstan
