ءابىش كەكىلبايەۆ قازاق پروزاسىنا قانداي جاڭالىق اكەلدى
استانا. KAZINFORM - كيەلى ماڭعىستاۋدا 362 اۋليە وتكەن دەيتىن اڭىز بار. سول ولكەنىڭ جۇرتى «363-اۋليەمىز» دەپ اسپەتتەگەن سۋرەتكەر جازۋشى ءابىش كەكىلباي ۇلى كوزى ءتىرى بولعاندا بۇگىن 85 جاسقا تولىپ جاتار ەدى.
قارىمدى قالامگەردىڭ قازاق ادەبيەتىندە الار ورنى بولەك ەكەنى كوزى قاراقتى وقىرمان قاۋىمعا ءمالىم. الايدا، شەبەرگە ادەپكى جۇرت تەك تامسانعانى بولماسا، شىن باعاسىن تەك وزگە ءبىر مىقتى شەبەر بەرە الاتىنى بار. وسى تۇرعىدان العاندا، ابىز ءابىشتىڭ جازۋشى رەتىندەگى بولمىس-ءبىتىمىن قالام ۇستاعان قاۋىم عانا تاپ باسىپ، تاپسىرلەپ بەرە الارى ءسوزسىز.
ءابىش كەكىلباي قازاق پروزاسىنا قانداي جاڭالىق اكەلدى؟ جازۋشى رەتىندەگى ەرەكشەلىگى نەدە؟ ءابىشتىڭ ەڭ ۇلى (نەمەسە ءسۇيىپ وقىعان شىعارماڭىز) تۋىندىسى قاي شىعارماسى؟ وسى ءۇش سۇراق توڭىرەگىندە توپتاستىرعان قازىرگى قارىمدى اقىن، جازۋشىلاردىڭ پىكىرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
وڭايگۇل تۇرجان، اقىن
ءا. كەكىلباي ۇلىنىڭ قازاق پروزاسىنداعى ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى - ونىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەر گالەرەياسىن جاساي الۋى. مىسالى «حانشا-داريا» حيكاياسى ادام ميىنىڭ استارىنداعى بىلايعى جۇرتقا بىلىنبەيتىن ىشكى الاي-دۇلەي ارپالىسىن باياندايدى. «كۇي» حيكاياسى دا، «شىڭىراۋى» دا، «اڭىزدىڭ اقىرى» دا سونداي. تراگەديانىڭ تەك سىرت كوزگە كورىنەتىن ادام شوشىرلىق كەسكىندە بولۋى مىندەتتى ەمەس. ادامنىڭ ميى عالامشاردىڭ كىشىرەيتىلگەن فورماسى دەگەندى دە ءبىر عۇلاما ادام ايتقان شىعار. سول كىشى «عالامشاردىڭ» قات-قاباتىنداعى وي دارياسىنىڭ كەيدە تۇنىق، كەيدە استاڭ-كەستەڭى «ەلەڭ-الاڭ» رومانىندا دا بەرىلگەن. بۇل شىعارما تاريحي تۇلعالاردىڭ ءىس-قيمىلدارىنىڭ استارىندا جاتقان پسيحولوگيالىق شيەلەنىستەر مەن شەگىنىستەرگە قۇرىلعان.
باستى ەرەكشەلىك - بۇل عۇلامانىڭ اسقان زەرتتەۋشىلىك شەبەرلىگى نەمەسە باسقالار كورمەي كەتكەندى كورە الۋ قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا قارا تاستى دا جاھۇتتاي سان قىرلى ەتىپ كورسەتە الۋى. ياعني، كەيىپكەرىن سۋرەتتەسە، وقىرمان ول كەيىپكەردىڭ ءىشى-سىرتىن بىردەي كورىپ تۇرعانداي اسەر الادى. وقيعانى سۋرەتتەسە، وقىرماننىڭ ءوزى سول وقيعانىڭ ىشىندە جۇرگەندەي اسەر الادى. بىلاي قاراعاندا جالاڭ تاريحي دەرەكتەر سياقتى دۇنيەلەردىڭ ءوزىن تۇتاس ەپوپەيالىق دەڭگەيگە شىعارىپ، كوركەم تۋىندىنىڭ دىڭگەگىنە اينالدىرا باياندايتىندىعى كەرەمەت. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا ەپيكالىق سارىندا جازىلعان. سودان بولار وقىرماندى زەرىكتىرمەيدى. تەرەڭ فيلوسوفياسىنىڭ ءوزى ءتىلىنىڭ كوركەمدىگىمەن، ءتىل بايلىعىمەن ادامدى تامساندىرماي قويمايدى. ءبىر سويلەمنىڭ استارىنان بىرنەشە سىلتەمەنى كورە الاسىز. بۇل عۇلامانىڭ تۋىندىلارىندا قازاق ءتىلىنىڭ ەجەلگى دە جاڭا، تاريحي دا تانىمدىق مول بايلىعى بار.
«ۇركەرىن» دە، «ەلەڭ-الاڭىن» دا، «اڭىزدىڭ اقىرىن» دا، «حانشا-دارياسىن» دا، «كۇيدى» دە بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇرعان تۋىندىلار دەپ ايتار ەدىم.
ديدار امانتاي، جازۋشى
ءابىش كەكىلبايەۆ قازاق جانە الەم پروزاسىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ونىڭ اكەلگەن جاڭالىعى - قازاق رومانىنىڭ ءتىلىن وزگەرتتى. رومان ۇلكەن ەپيكالىق تىلدەن كادىمگى مودەرندى تىلگە اينالدى. ول، اسىرەسە، «شىڭىراۋ»، «اڭىزدىڭ اقىرى» حيكاياتتارىندا ايقىن كورىنىس تابادى. بۇرىن رومان ەپيكالىق فورمادا بولاتىن. ۇلكەن، ۇلى تۋىندىلار ەدى. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى: 4 كىتاپتان تۇرادى، ءاربىر ەپيزودى ءبىر-ءبىر رومانعا بەرگىسىز وقيعالارعا تولى. ودان كەيىن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن ايتۋىمىزعا بولادى.
شەكسپير مەن سەرۆانتەس ەۋروپا پروزاسىن قالاي وزگەرتتى، ءابىش كەكىلبايەۆ تا سونداي جاڭالىق اكەلدى. ياعني، ءتىل وزگەرىپ، ءمانى-ماعىناسى تەرەڭ تارتتى. جانرلىق دامۋدىڭ ورنىن شەبەرلىك باستى. فورماسى شاعىن بولعانىمەن، ىشكى كەڭىستىگى ۇلكەن بولدى. بۇل ەندى مودەرندىك پروزانىڭ بەلگىلەرى. وسىدان كەيىن جەكە اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى مودەرندىك سيپات الا باستادى.
بىزدە كوبى مودەرندىك ادەبيەت ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا باستالدى دەپ ويلايدى. جوق، ول ⅩⅨ عاسىردىڭ ورتاسىنان، ءتىپتى باسىنان باستالدى. ءتىپتى، شەكسپيرگە دەيىن سوزۋعا بولادى. ويتكەنى مودەرندى شارتتاردى بايقاي الامىز. مودەرننىڭ بىرنەشە شارتتارى بار عوي. حەمينگۋەيدىڭ اكەلگەن ءادىس- تاسىلدەرى، فولكنەردىكى.. . فولكنەردىڭ ۇزىن سويلەمدەرى قىسقا-قىسقا سويلەمدەردەن تۇرادى، مىسالى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن جاڭالىق - «اسەرلەندىرۋ ەففەكتىسى». ياعني، شىعارمادا دەتال ناقتى بولسا، وقىرماندى سول وقيعانى ءوز باسىنان كەشىرىپ وتىرعانداي كۇيگە ۇشىراتادى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءابىشتىڭ قازاق جانە الەم پروزاسىنا اكەلگەن جاڭالىعى - ءتىل جانە شاعىن فورما. «شىڭىراۋ» جانە «اڭىزدىڭ اقىرى» پوۆەستەرى كەرەمەت جازىلعان. ءابىش كەكىلباي شاعىن فورمانىڭ ۆيرتۋوزى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى.
«اڭىزدىڭ اقىرى» ميفتىك تىلمەن، تۇسپالدارمەن، سيمۆولدارمەن سويلەدى. تىكەلەي ايتىلعان ەشتەڭە جوق، بارلىعىندا ءبىر جۇمباق، قۇپيا بولدى. سونى وقىرمان شەشە الۋى كەرەك.
مەن ءۇشىن ءابىشتىڭ باسقا شىعارمالارىنان وسى ەكى تۋىندىسى - «شىڭىراۋ» جانە «اڭىزدىڭ اقىرى» پوۆەستەرى شوقتىعى بيىك، ەرەكشە فورماداعى ەڭبەك.
امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى، جازۋشى
1960-جىلداردىڭ ادەبيەتىندە تەك ءابىش قانا ەمەس، قاي-قاي جازۋشى دا ءوزىنىڭ جاڭالىعىمەن كەلدى. ارينە، ول جاڭالىقتاردىڭ ار جاعىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، بەيىمبەت مايلين سەكىلدى ۇلى جازۋشىلاردىڭ ىزدەنىسى جاتىر. ءبىراق قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ ءبارى «سىپىرىلىپ» كەتكەننەن كەيىن، جالپى ادەبيەتتە دە كوپ نارسەنى ايتۋ مۇمكىن بولماي قالدى. مىنە، وسى كەزدە ءابىش اعامىز ءوزىنىڭ ۇلكەن جاڭالىعىمەن كەلدى. ول جاڭالىق - اڭىزدار ارقىلى شىندىقتى جەتكىزۋ. ءبىر جاعىنان قاراعاندا ول اڭىز سياقتى، ال ءبىر جاعىنان قاراعاندا وندا ۇلكەن شىندىقتار جاتتى.
سەزاننىڭ «المالار» دەگەن مىقتى كارتيناسى بار عوي. قاراپايىم ادام ونى تەك الما دەپ قاراۋى مۇمكىن. ال تەرەڭىنە ۇڭىلە العان ادام سەزاننىڭ بۇل كارتينا ارقىلى نە ايتقىسى كەلگەنىن ۇعىنادى. وسى كارتينا سياقتى كەز كەلگەن شىعارمانىڭ دا استىندا جاتقان نەشە ءتۇرلى پلاستتار بولادى. «شىڭىراۋ» دەيتىن پوۆەسىندەگى ەڭسەپ بەينەسى ارقىلى جازۋشى باسەكەلەستىكتىڭ نەگە اپاراتىنىن كورسەتتى. ادامدى قۇرتاتىن نە؟ - ءبىر-بىرىنەن اسىپ تۇسۋگە دەگەن قۇشتارلىق! ول كەڭەس وداعى كەزىندە دە بولدى، سونى ءابىش اعامىز وسى شىعارماسى ارقىلى كەرەمەت جەتكىزە ءبىلدى.
ءابىش كەكىلبايدىڭ جازعان دۇنيەلەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - تىلدىك قۇدىرەتى. ءتىلى توگىلىپ تۇرادى. مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ زور مۇمكىندىگىن وقىرمانعا تانىتقان بىردەن-ءبىر جازۋشى كىم دەسە، مەن ءابىش كەكىلبايەۆتى ايتار ەدىم. ونىڭ زامانداستارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا ءتىلى كوركەم، قۇنارلى. قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قانشالىقتى باي، تەرەڭ، ءماندى، ماعىنالى ەكەنىن وسى ءابىشتىڭ شىعارمالارىن وقىعاندا تۇسىنۋگە بولادى.
لاتىن امەريكاسىنىڭ ماركەس، بورحەس سەكىلدى ۇلى جازۋشىلارى بار عوي، ءابىش اعامىز سول تۇرعىداعى ۇلكەن سۋرەتكەر.
ءوزىم ەڭ ءسۇيىپ وقىعان شىعارماسى - «اڭىزدىڭ اقىرى». بۇل شىعارمانىڭ ەرەكشەلىگى - قازاق پروزاسىنداعى العاشقى مودەرندىك تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. ءبىز مودەرنيزم تۋرالى ەندى عانا ايتىپ جاتىرمىز عوي، ونى وسىعان دەيىن قوجىق كورىپ كەلدىك. ال شىندىعىندا مودەرنيزم دەگەن ەسكىنى جاڭاشا بەرۋ، ەسكى دۇنيەنى جاڭارتۋ. كەزىندە يرلاندتىق جازۋشى دجويست فورما مەن مازمۇننىڭ ينۆەرسياسىن جاسادى عوي، سول سەكىلدى ءابىش اعامىز دا «اڭىزدىڭ اقىرى» شىعارماسىندا كوپ نارسەنى تۇسىندىرمەي، فورما ارقىلى جەتكىزۋ تاسىلدەرىن قولدانىپ، ەكسپەريمەنتتەرگە باردى. وكىنىشكە قاراي، ول كەزدەرى مودەرنيزم تۋرالى ايتۋعا تىيىم سالىندى دا، جازۋشىنىڭ وسى جاڭالىقتارىن ايتا المادىق. مىنە، وسى «اڭىزدىڭ اقىرى» ماعان جاڭاشىلدىعىمەن ۇنايدى. وندا، مىسالى، بىردە-ءبىر ديالوگ جوق. ديالوگسىز-اق ءامىرشىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە بولىپ جاتقان نارسەنىڭ بارلىعىن كەرەمەت شەبەرلىكپەن ءورىپ شىققان. باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن تۇنعان پسيحولوگيزم. وسى شىعارما جارىق كورگەننەن كەيىن قازاق ادەبيەتىندە وسىنداي شىعارمالار كوپتەپ جازىلا باستادى.
ادەبيەتتە «پاراديگمالاردىڭ اۋىسۋ كەزەڭى» دەگەن ۇعىم بار. 60-جىلداردىڭ ادەبيەت وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە ابىشپەن قاتار مۇحتار ماعاۋين دە، سايىن مۇراتبەكوۆ تە، قاليقان ىسقاق تا، اقان نۇرمانوۆ تا بار، بۇلار شىن مانىسىندەگى جاڭا پاراديگمانى - جاڭا ۇستانىمداردى، جاڭا كونتسەپتسيانى، جاڭاشا جازۋدىڭ تاسىلدەرى مەن تەحنيكاسىن الىپ كەلدى. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرى ءوز باعاسىن العان جوق، جان-جاقتى تالدانعان جوق.
ەربول جانات
