ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ شىن ەسىمى نەگە ايتىلمايدى؟

استانا. KAZINFORM - الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ايگىلى عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن ءالى تولىق زەرتتەپ بولعان جوقپىز. ءتىپتى ونىڭ ەسىمى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەمەس ەكەنىن ءبىرىمىز بىلسەك ءبىرىمىز بىلمەسپىز.

جالپى عالىم جايلى ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ قايسىسى اڭىز، قايسىسى اقيقات ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. بۇگىن ءبىز كوكەيىمىزدە جۇرگەن كەي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ءۇشىن ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جالعاس سادۋاحاس ۇلىمەن از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

- جالعاس سادۋاحاس ۇلى، ءسىز ءال-فارابيدى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرىسىز. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان بابامىزدىڭ سان سالانى مەڭگەرگەنى بەلگىلى. ءسىز ءال-فارابيدى قاي قىرىنا كوبىرەك ءۇڭىلدىڭىز؟

جالعاس سادۋاحاس ۇلى: ءال-فارابي تولىق زەرتتەلدى دەپ ايتا المايمىز. عالىم جايىندا ءبىزدىڭ وقىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ باسىم بولىگى دەرلىك كەڭەس وداعىندا، كوممۋنيستىك سەنزۋرادان وتكەن، ورىس وريەنتەليستەرىنىڭ ەڭبەكتەرى نەمەسە سول شىعارمالارعا نەگىزدەلىپ جازىلعان دۇنيەلەر. ول كەزدەگى ساياسات ءال-فارابيدى ءبىر قىرىنان عانا زەرتتەپ، جالاڭ ماتەرياليزممەن بوياۋعا كۇش سالدى. ايتپەسە، وتاندىق اعا بۋىن عالىمدارىمىز ءال-فارابيدىڭ مۇراسىن تانىتۋ مەن ساقتاۋ جولىندا كوپ تەر توكتى.

ارينە، بۇل جاعداي تەك ءال-فارابيگە عانا قاتىستى ەمەس، جالپى قازاقشىلىق، مۇسىلماندىقتىڭ ءيىسى بار دۇنيەلەردى حالىققا اشىق جاريالامادى. بۇگىندە جاعداي باسقا. عالىمدى اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلىندەگى ەڭبەكتەردى زەرتتەپ قامتىمايىنشا ءال-فارابي جان-جاقتى زەرتتەلدى دەپ كەسىمدى پىكىر ايتۋ اسىعىستىق. ايتسەدە فارابتىق عالىمدى ءوزىنىڭ جازعان ءتۇپنۇقسا (اراب) تىلىندە وقىپ، تالدايتىن ماماندارىمىز جوقتىڭ قاسى ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون.

وسى سەبەپتى عالىمنىڭ تىكەلەي اراب تىلىندەگى تراكتاتتارى، ونداعى ماتىندەر از زەردەلەندى. مىسالى، ءال-فارابي «تاحسيل ءعالا ءاس-ساعادا» (باقىتقا جەتۋ جايىندا) اتتى تراكتاتىن: «ادامنىڭ باسىنا دارىعان ءتورت ءتۇرلى نارسەگە حالىقتار مەن قالا تۇرعىندارى قول جەتكىزسە، ولار بۇل ومىردە دۇنيە باقىتىنا، باسقا ومىردە الىس باقىتقا جەتەدى»، - دەگەن سويلەممەن باستايدى.

عالىمنىڭ مۇندا «باسقا ومىردە الىس باقىتقا جەتەدى» دەپ اقىرەتتى، و دۇنيەنى ايتىپ وتىرعانى ءمالىم. جالپى عالىمنىڭ شىعارمالارىندا ءدىني-تەولوگيالىق تەرميندەر ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، «فۋسۋس ءال- حيكام» (دانالىق مارجاندارى) «لاۋح ءال- ماحفۋز» (تاعدىر جازىلاتىن تاقتا)، «مالايك» (پەرىشتەلەر) جانە ت. ب. ءبىراق، قازاقستاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءال-فارابيدىڭ بىلىمىنە قاتىستى بىردە- ءبىر تەولوگيالىق- فيلوسوفيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەگەن، ديسسەرتاتسيا قورعالماعان.

كەلەسى مىسالى، ءبىز عالىمنىڭ «ەكىنشى ۇستاز» (ءال- مۋالليم ءاس-ساني)، «مۋزىكاداعى ءبىرىنشى ۇستاز» (ءال- مۋالليم ءال-ءاۋۋال في مۋسيقا) ەسىمدەرىمەن دە اتالاتىنىن بىلەمىز. ال اراب- مۇسىلمان دۇنيەسىندە ول كىسى «جان ۇستازى» (ءال- مۋالليم ءار- رۋۋحي)، «ءناپسى ۇستازى» (ءال- مۋالليم ءان- ءنافسي) دەگەن ەسىمدەرىمەن دە تانىلعان. ەنسيكلوپەديست عالىمنىڭ بۇل ەسىمدەرمەن اتالۋىنىڭ نەگىزدەمەلەرى دە بار. بۇل جايىنداعى اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرايىق. سوندىقتان ءال-فارابيگە قاتىستى قانداي دا ءبىر اسىعىس ءپاتۋا شىعارماستان بۇرىن عالىمنىڭ ءتۇپنۇسقاداعى تراكتاتتارىمەن تانىسۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. سوڭىندا ايتپاعىم، جاس عالىمدارعا زەرتتەۋى قاجەت دۇنيەلەر جەتىپ جاتىر. تەك قالاۋ بولسا بولعانى.

- جالپى حالىق عۇلامانىڭ ەسىمىن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي دەپ تانيدى. ءبىراق بۇل جەردە ونىڭ اتى ايتىلمايدى. ياعني ءابۋ ناسىر ناسىردىڭ اكەسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، ءال-فارابي فاراب قالاسىنان شىققانىن بىلدىرەدى. نەگە ءوز اتى ايتىلماي قالعان؟

جالعاس سادۋاحاس ۇلى: اراب-يسلام مادەنيەتىندە ادامنىڭ جەكە ەسىمىنىڭ ورنىنا قۇرمەتتەپ «پالەنشەنىڭ اتاسى»، «تۇگەنشەنىڭ اناسى» دەگەن سياقتى لاقاپ ەسىممەن اتاۋ (ار. تىلىندە مۇنى «كۋنيا» دەپ اتايدى) مادەنيەتى قالىپتاسقان. دەگەنمەن، سۇراقتى ءالى دە اشا ءتۇسۋ ءۇشىن ادامدى لاقاپ ەسىمىمەن اتاۋدىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن اشىقتاي تۇسكەنىمىز ءجون بولار. تاريح بىزگە ادامدى بۇلاي لاقاپ ەسىمىمەن اتاۋدىڭ بىرنەشە سەبەبىن كورسەتەدى.

ءبىرىنشىسى، «پالەنشەنىڭ اتاسى» دەپ اتاۋ الگى كىسىنە كورسەتىلەتىن قۇرمەت پەن ادەپتى بىلدىرەدى ەكەن. ادەتتە بۇلاي ۇلكەن عالىمدارعا، كوپتى كورگەن قاريالارعا، ارقاسىندا ۇلكەن تاجىريبەسى بار ازاماتتارعا قاتىستى كورسەتىلەتىن قۇرمەت. مىسالى، ءابۋ ناسىر، يبن سينا، يبن رۋشد جانە ت. ب. قوعامدا وسىلاي ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ مەن ساقتاۋ سانالعان.

ەكىنشى سەبەپ، ارابتار مۇنى مادەني داستۇرگە جاتقىزعان. مىسالى، ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد تارحان يبن وزلاع ءال-فارابي ءات- تۇركي دەگەن ۋاقىتتا عالىمنىڭ اتالىق، اعايىن- تۋىستىق شەجىرەسى مەن تۋعان ايماعى، جەرى مەن ناسىلدىك قاتىناسى شىعا كەلەدى. دەمەك عالمنىڭ اكەسى ونىڭ ەسىمىن قويعان ۋاقىتتا ءفارابيدىڭ ۇلى بولسا ونىڭ ەسىمى ناسىر (اللانىڭ جەڭىسى) بولادى دەپ تە بەلگىلەپ كەتكەن. سوندا عالىمنىڭ اراب تىلىندەگى ەسىمىن قازاق تىلىندە ايتاتىن بولساق - ءناسىردىڭ اكەسى مۇحاممەد، ونىڭ اكەسى وزلاع ۇلى مۇحاممەد تارحان، شىققان جەرى فاراب، ءناسىلى تۇرىك دەگەن ماعىنا جاتىر. ەندى وسىعان قاراساڭىز مۇنى يسلام مادەنيەتىندەگى كىسى ەسىمىن اتاۋ مادەنيەتى مەن ونەرى دەۋگە كەلەدى.

ءۇشىنشى سەبەپ، «پالەنشەنىڭ اتاسى» (ءابۋ ناسىر) دەگەن ۋاقىتتا ادامنىڭ تۇلعالىق قۇپيالىلىعى ساقتالادى. ادام ءۇشىن ونىڭ ءومىرى مەن جەكە باسىنا قاتىستى دۇنيەلەر باسقالاردىڭ تالقىلاۋىنا تۇسپەۋى ول ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى كەيبىر ازاماتتار ءوز ەسىمىنىڭ، وزىنە قاتىستى جەكە دۇنيەلەردىڭ جالپىعا ءمالىم بولعانىن قالامايدى.

مىنە، وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە كەلە ورتاعاسىر داۋىرىندە ادامدى جەكە ەسىمىمەن ەمەس، ونىڭ لاقاپ اتىمەن اتاۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان دەسەك بولادى. بۇعان قوسا ول كەزدە بۇگىنگىدەي الەم ءبىر- بىرىنە ەتەنە جاقىن بولمادى. عالامتور سياقتى الەمدى الاقانىڭا الىپ كەلەتىن دۇنيە جوق ەدى. سول ءۇشىن ادامنىڭ قاي جەردىڭ تۋماسى ەكەنىن اجىراتۋ ماقساتىندا ەسىمنىڭ سوڭىنا ونىڭ تۋعان جەرىن قوسىپ وعان «ياي نيسبي» (ەسىمىنىڭ سوڭىنا ادامنىڭ شىققان جەرىن بىلدىرەتىن «ياي» ) ءحارپىن قوسىپ ايتاتىن ەدى. مىسالى، فارابي (فارابتىق)، تەرمەزي (تەرمەزدەن)، بۇحاري (بۇحارادان)، سامارقاندي (سامارقاندتىق) دەگەن سياقتى ت. ب.

- قازىر ءبىز ءال-فارابي دەپ جۇرگەن سۋرەتتىڭ كەيىننەن سالىنعانى بەلگىلى. سەبەبى، 870 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن ءال-فارابيدىڭ ءوز بەينەسى قالماعانى انىق. ءبىراق ءال-فارابي باسىنا سالدە وراماعان، تۇركى حالقىنىڭ وكىلى رەتىندە تاقيا كيىپ جۇرگەن دەگەن پىكىر ايتىلادى. بۇل شىندىققا جاناسادى ما؟

جالعاس سادۋاحاس ۇلى: بۇل سۇراققا جاۋاپ بەمەس بۇرىن سول داۋىرلەردەگى باس كيىم كيۋ مادەنيەتىنە نازار سالساق. سوسىن سۇراقتىڭ جاۋابى ءوزى شىعىپ قالادى. ورتا عاسىرلاردا جالپى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ تاقيا كيىۋى نەمەسە سالدە وراۋى ءداستۇرلى كيىم كيىنۋ ادەبى سانالعان. الايدا، تاقيانىڭ ءپىنى، سالدەنى وراۋ ادىستەرى مەن تۇستەرى ايماققا، مادەني داستۇرگە جانە الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى ءارتۇرلى بولعان. سالدە تاعۋدىڭ سەبەبى انىق، مىسالى ولاردىڭ بىرنەشەۋىن اتاپ وتۋگە بولادى:

كۇننەن قورعانۋ: كوپتەگەن يسلام ەلدەرىندە، اسىرەسە ىستىق كليماتتى ايماقتاردا ادام سالدە تاعۋ ارقىلى باسىن جانە بەت-ءجۇزىن كۇن ساۋلەسىنەن ساقتايدى:

ءداستۇرلى كيىم: ءبىرقاتار مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرلى كيىم بولىگى. سالدە سول حالىقتىڭ مادەني جانە ءدىني داستۇرلەرىمەن ۇشتاسا وتىرىپ، ۇلتتىق كيىمنىڭ مىندەتتى ءبىر ەلەمەنتىنە اينالعان:

ءدىندارلىق پەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى: كەيبىر مۇسىلماندار ءۇشىن سالدە وزدەرىنىڭ ءدىندارلىعى مەن تاقۋالىعىنىڭ بەلگىسى سانالادى. ونداي ازاماتتار ءۇشىن سالدە، تاقيا دەگەنىمىز دىنگە، ءدىني راسىمدەرگە قۇرمەت كورسەتۋ.

قۇم، توپىراق، شاڭ-توزاڭنان قورعانۋ: كاۆكاز سياقتى تاۋلى جەرلەر مەن ساۋد اراۆياسى مەن افريكا سياقتى ءشولدى ايماقتاردا باس كيىم مەن سالدە ادامنىڭ كوز نەمەسە مۇرىن سياقتى تىنىس جولدارىن شاڭنان قورعاۋ ءۇشىن تاپتىرمايتىن قۇرال.

ارينە، ەندى ماعىزدى دۇنيەلەردىڭ باس كيىم، سالدە ءوز يەسىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بىلدىرگەن دەسەك قاتەلەسپەيمىز. وكىنىشكە وراي دانا ءال-فارابيدىڭ سالدەگە قاراعاندا تۇركى ناقىشتاعى تاقيانى ءجيى كيگەن دەگەن ءبىر ناقتى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى. ول داۋىرلەردە جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي سالدە كۇندەلىكتى كيىم گاردەروبىنىڭ اجىرامايتىن بولىگى سانالعان.

سارايدا قىزمەت ەتكەن ءال-فارابي سەكىلدى عۇلامانىڭ الەۋمەتتىك ورتاداعى ماڭىزى مەن مارتەبەسىن بىلدىرەتىن نىشانداردىڭ ءبىرى - عالىمنىڭ باس كيىمى، ياعني سالدەسى.

سالتاناتتى جيىننان بولەك ءبىلىم وشقاتارى مەن ارنايى عىلىمي ماجىلىستەرگە ءجيى قاتىساتىن ساراي عالىمى تاقياعا قاراعاندا سالدە تاعىپ جۇرگەن دەگەن وي باسىمىراق تۇسەتىن سياقتى. سەبەبى ول كەزدەگى سالدە - ادامنىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىمەن بىرگە عالىمنىڭ دا دارەجەسىن ونىڭ قانداي دىندە ەكەنىن كورسەتكەن.

سالدەنىڭ ءتۇسى، ورالۋ ءتۇينى مەن ءادىسى، ماتانىڭ ساپاسى مەن ءتۇسى سالدە يەسىنىڭ كاسىبى، جاسى جانە ۇلتى تۋرالى كوپتەگەن قىزىقتى نارسەلەردى ايتقان. سول سياقتى سالدەنى تەك مۇسىلماندار ەمەس، باسقا دا ءدىن وكىلدەرى تاققان. مىسالى، تاريحتا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە حريستياندار كوك ءتۇستى، ياھۋديلەر سارى، ماجۋسيلەر (وتقا تابىنۋشىلار) قىزىل ءتۇستى تاققاندىعى تۋراسىندا مالىمەتتەر بار.

- عۇلاما ءال-فارابيدىڭ «تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن ءسوزىنىڭ توركىنى مەن ماعىناسىن اشىپ ايتىپ بەرسەڭىز.

جالعاس سادۋاحاس ۇلى: راس، ءال-فارابيدىڭ «تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن قاناتتى سوزىندە ۇلكەن ءمان بار. ورتا عاسىرلارداعى بارلىق مەدرەسسەلەردە «ۇستاز جانە شاكىرت» دەگەن ورتاق كونسەپتسيا بولعان. ال بۇل كونسەپتسيا قالىپتاستى دەيتىن بولساڭىز، سەبەبى ءتالىم-ءبىلىمنىڭ بارلىعى كەزىندە مەدرەسسەلەردەن باستاۋ الدى. سوندىقتان ۇستاز الدىنا كەلىپ وتىرعان شاكىرتىنىڭ كوركەم مىنەزىنە، تاربيەسىنە اسا نازار اۋدارعان.

ەگەر بالا قانشا جەردەن زەرەك، العىر بولعانىمەن ونىڭ بويىندا ادەپ، تاربيە بولماسا ونى شاكىرتتىككە قابىلداماعان ەكەن. سەبەبى عالىمداردىڭ بارلىعى «تاربيەسىز ءبىلىم العان كىسى كەلەشەكتە عالىم ەمەس، زالىم بولىپ شىعادى» دەپ قورىققان ەكەن. مىنە، ءال-فارابي سوندىقتان دا «تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپ ايتقان.

BAQ. KZ