بىزگە بەيمالىم بەسشاتىر
استانا. قازاقپارات - تابيعات الەمىنىڭ قۇدىرەتىنە شەك جوق. كەيبىر دۇنيەلەرگە ەرىكسىز تاڭعالۋعا تۋرا كەلەدى. سونداي-اق تاريحي مۇرالار دا ءاربىر ەلدىڭ باعا جەتپەس بايلىعى سانالادى.
جاراتۋشى يەمىز ءبىزدىڭ دالامىزعا وڭ كوزبەن قاراعان سەكىلدى. ۇلان-عايىر ولكەمىزدىڭ قاي بۇيىرىنە بارساڭىز دا، جۇرەگىڭە جىلى سەزىم ۇيالاتاتىن سان الۋان قۇندى دۇنيەلەردى كورۋگە ابدەن بولادى. شىندىعىندا، ءبىز ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن وزگە جۇرتقا ءناسيحاتتاي الماي كەلەمىز. ايتپەسە شەكارا اسىپ كەلگەن مەيماندار ءبىزدىڭ دالامىزدىڭ تاماشاسىنا باس شايقاپ قايتار ەدى-اۋ. ءبىز ازىرگە وسىنداي ويمەن عانا ءجۇرمىز. بولماسا تۋريزم سالاسىن دامىتا الساق، كۇنى ەرتەڭ بۇل ورىندار ادام اياعى ۇزىلمەيتىن، قانشاما قارجىنى قازىنا قازانىنا قۇياتىن ايماقتارعا اينالارى ءسوزسىز. وسىنداي ورىنداردىڭ ءبىرى - بەسشاتىر ساعاناسى.
ارعى-بەرگى تاريحتا وزىندىك ورنى بار ساق تايپالارى ۋاقىتىندا ايبىندى مەملەكەت قۇرعانى بەلگىلى. ولاردىڭ قولىنان شىققان كوپتەگەن قۇندىلىقتار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتتى. اتادان اماناتقا اينالعان دۇنيەلەردى قاراي وتىرىپ، سول ءبىر كەزەڭدەردە ءبىزدىڭ بابالاردىڭ تالايدى ىقپالىندا ۇستاي بىلگەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس. ويتكەنى كونەنىڭ كوزىندەي بولعان دۇنيەلەر ەسكى كەزەڭدە ساۋلەتتىك ونەردىڭ شىرقاۋ شىڭعا شىققانىن ايعاقتاي تۇسەدى. بەسشاتىر ساعاناسى سونداي يگىلىكتىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
اسەم الاتاۋدىڭ باۋرايىندا التىن ەمەل قورىعى بار. سول اۋماقتا ورىن تەپكەن بەسشاتىر قورعاندارى كورگەن ادامدى ەرىكسىز وزىنە باۋراي تۇسەدى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا ءومىر سۇرگەن بايىرعى ساقتار بەسشاتىر قورعاندارىن بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرىپ كەتتى. سول كەزدىڭ وزىندە اتالمىش جەر قاسيەتتى مەكەننىڭ ءبىرى بولعان دەسەدى. مۇندا بارلىعى 18 پاتشالىق قورعان بار. ولار كولەمى 2 شارشى شاقىرىمعا سوزىلاتىن الاڭدا ورنالاسقان. قورعانداردىڭ ديامەترى 8-70 مەتردى شامالايدى. بيىكتىگى 2-20 مەتردى ماڭايلايدى. بۇل جەردەن باتىسقا قاراي بەت بۇرىپ، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراعان باعىتىنان 45 تەمىر قورشاۋ تىزبەگى كوزگە تۇسەدى. بۇل قورشاۋلاردا جان-جانۋارلاردىڭ سۋرەتتەرى قاشالىپ سالىنعان. بۇل دۇنيەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار ول جونىندە اتالمىش دۇنيەلەر ساعانانىڭ جول-جورالعى الاڭى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجامدايدى. ۇيىندىلەر استىندا تيان-شان شىرشاسىنان دايىندالعان جاسالۋى كۇردەلى ساعانالار ورناتىلعان.
مۇنداي قاسيەتتى ورىنعا ءدال وسى اۋماق نەلىكتەن تاڭدالعان؟ كەلگەن ادام مىنا ءبىر كورىنىستى بايقايدى. شىعىستان سىلدىراپ اققان وزەن ىستىق دالادا ساعىمعا اينالىپ كەتكەندەي بولادى. باتىس بەتكە بارعاندا مۇلدەم كوزگە ۇشىراسا قويمايدى. جالپى، كوپتەگەن نانىم-سەنىمدەردە باقيلىق دۇنيەگە ءوتۋ وزەنمەن بايلانىستىرىلعان. ماسەلەن، كونە گرەك ميفولوگياسىنداعى ستيكس وزەنى مەن تاسىمالداۋشى حاروندى ءبىر ءسات ەسكە ءتۇسىرىپ كورىڭىز. بۇل ماڭدا كوشپەندىلەردىڭ دەمالۋىنا قولايلى بارلىق جاعداي بار. تۇپ-تۇنىق وزەن سۋلارى، كوك مايسالى جايىلىمى سەكىلدى بارلىق ادەمى كورىنىستى وسى جەردەن تابۋعا ابدەن بولادى. وعان قوسا، كورسەڭ كوزىڭ تويمايتىن بەرەكەلى تاۋ القاپتارىن قايدا قويار ەدىڭىز؟
بابالاردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى - مال شارۋاشىلىعى بولعاندىقتان، مۇنداي جەرلەردىڭ ولار ءۇشىن وتە قولايلى ايماققا اينالعانىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس.
«التىن ەمەل» ايماعى قىزىلدى-جاسىلدى وسىمدىكتەرگە تولى. ونىڭ ىشىندە جايلاۋ ءتوسىن كوركەم كۇيگە بولەيتىن قىزعالداق پەن سارعالداق گۇلدەرىن ايتۋعا بولادى. كونە زامانعى گرەك ميفولوگياسىندا ولىلەر پاتشالىعىنىڭ ايدا دالاسى اسفودەلا گۇلدەرىنە تولى بولاتىنىن ەسكەرسەك، وعان وسىنداي ۇقساستىقتار بار بۇل ايماقتا.
بەسشاتىردىڭ قاتارىندا ساق تايپالارىنىڭ قىزىلاۋىز، التىن ەمەل، قاراشوقى قورعاندارى ورنالاسقان. وڭتۇستىك-شىعىسقا بەت تۇزەپ، سول باعىتتا ءۇش شاقىرىمداي جول جۇرگەننەن كەيىن الدىڭنان كەيىنگى مازارلار شىعادى. ولار 40 قورعاننان تۇرادى. ماسەلەن، وسىنداي ورىندار قاتارىندا بەسشاتىر ІІ، ۇسەنەي مازارلارى، ودان ءارى قاراي 120 عا جۋىق جەرلەۋ قۇرىلىستارى بار قالقان І مازارى ورىن تەپكەن. ال التىن ەمەل اسۋىندا 36 قورعاننان تۇراتىن اتالۋى بىردەي مازارلار جاتىر.
الىپ تاستارمەن قورشالعان قورعاندار بەينەبىر شاعىن تاۋ ما دەرسىڭ. جازىق دالا تورىندەگى جادىگەرلەر اۋدەم جەردەن قارا داق سەكىلدى كورىنىپ جاتادى. الايدا سول جەرگە جاقىنداي تۇسكەن ساتتەن توبەشىكتەردىڭ قاز-قاتار قويىلعانىن اڭعارادى. ولاردىڭ اراسىندا 21 ى - تاسپەن جابىلعان. ەندىگى ءبىر 10 ى - تاس جانە قيىرشىق تاستارمەن كومكەرىلگەن. عالىمدار تايپا مەن وداق كوسەمدەرىنە، بيلەۋشىلەر مەن حاندارعا 50-100 مەتر ديامەتر شاماسىندا قورعاندار تۇرعىزىلعان دەپ بولجام جاسايدى. ال باتىر، رۋ باسى، بايلار ءۇشىن ولاردىڭ كولەمى 30-40 مەترگە جۋىقتاعان. قاراپايىم جاۋىنگەرلەرگە 15-25 مەتر شاماسىندا قورعاندار سوعىلعان.
تاڭعالاتىن نارسە، كىشىگىرىم تاۋ سياقتى تاستاردى ساقتار قالاي وسىلايشا ءۇيىپ شىققان؟ قازىرگىدەي تاۋ قوپاراتىن تەحنيكالار ول كەزدە مۇلدەم جوق. ءتىپتى جىلتىراق تاستاردىڭ وزىنە قاراپايىم ادامنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى. ەكى قولىڭىزبەن كىشىگىرىم تاستى كوتەرىپ كورسەڭىز، ونىڭ سالماقتى ەكەنىن اڭعاراسىز.
الاتاۋ باۋىرىن بويلاي جاتقان بۇل جەرلەر ءالى دە تالايلى سىردى ىشىنە بۇككەن بولۋى مۇمكىن. ارينە، بۇل باعىتتا عالىمدار جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە جاتار. بۇل الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى شارۋاعا اينالىپ وتىر. دەگەنمەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مۇندا كەلىپ جاتقان جيهانكەزدەر قاتارى ساناۋلى. سەبەبى ءبىز وسىنداي جەرلەردى بۇگىنگى كۇندەرى دە ءوز دەڭگەيىندە ءناسيحاتتاي الماي وتىرعان جايىمىز بار. بۇگىنگى تاڭدا بەسشاتىر ايماعىندا تاريحي-ەتنوگرافيالىق اشىق ورتالىق قۇرۋ باعىتىندا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. ارينە، سول جۇمىس بۇل جەرلەرگە كەلۋشىلەر سانىن ارتتىرا تۇسەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
اۆتور: ءادىلجان تۇرسىنبەك ۇلى
«الاش ايناسى». 2013
