بۇگىن - تاۋەلسىزدىك قالپىنا كەلگەن كۇن

استانا. KAZINFORM - بۇگىن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەنىنە 34 جىل تولىپ وتىر. بۇل تاريحي كەزەڭ قازاق حاندىعىنىڭ دەربەس مەملەكەت بولعان داۋىرىنەن باستاپ، XX عاسىرداعى تاۋەلسىزدىككە تالپىنىستار ارقىلى جالعاسقان ۇزاق تاريحي جولدىڭ زاڭدى جالعاسى ەدى. بۇگىنگى ماتەريالدا وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەلدىڭ دەربەستىگى قانشالىقتى باياندى بولا ءتۇستى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيمىز.

ساياسي تاۋەلسىزدىك

بىردەن ايتۋ كەرەك، قازىرگى حالىقارالىق جۇيەدە ابسوليۋتتى ساياسي تاۋەلسىز مەملەكەت جوق. ءتىپتى ەۋروپالىق وداق پەن ناتو- عا مۇشە ەلدەر دە ءوز ەركىمەن قابىلداعان مىندەتتەمەلەر ارقىلى ساياسي مانيەۆرىنىڭ ءبىر بولىگىن شەكتەيدى. باسقاشا ايتساق، ساياسي تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىم ونىڭ بار- جوعىمەن ەمەس، مانيەۆر اۋقىمىنىڭ كەڭدىگىمەن ولشەنەدى. مەملەكەت قانشالىقتى قۋاتتى، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرگەن بولسا، ونىڭ ساياسي مانيەۆر جاساۋ مۇمكىندىگى دە سونشالىقتى كەڭ بولادى. ساياسي مانيەۆردىڭ كەڭدىگىنە ەلدىڭ كارتاداعى ورنى دا اسەر ەتەدى. ەكونوميكانىڭ ءارتاراپتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىك ساۋلەتى دە ساياسي تاۋەلسىزدىككە ىقپال ەتەدى.

وسى ولشەمدەرمەن العاندا قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ەكەنى، ءوز كونستيتۋتسياسى مەن سايلانعان پرەزيدەنتىنىڭ، پارلامەنتىنىڭ بولۋى، ۇكىمەتتى ءوز بەتىمەن جاساقتايتىنى ساياسي تاۋەلسىزدىكتى ايقىندايتىن كانوندىق فاكتورلار بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتا كوپۆەكتورلى باعىت ۇستاناتىنى - رەسمي فاكت. بۇل ونىڭ سىرتقى گەوساياسي تەڭگەرىمگە تاۋەلدى ەل ەكەنىن دە كورسەتەدى. ءبىراق بۇل - السىزدىك ەمەس، گەوگرافيا مەن تاريحي تۇرعىدا قالىپتاسقان ايماقتىق قۇرىلىمنىڭ سالدارى. ۋكراينا ماسەلەسى قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ مانيەۆرگە قانشالىقتى يكەمدى ەكەنىن كورسەتتى. قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7500 شاقىرىمنان اسادى. باتىس ەلدەرى ماسكەۋگە قارسى سانكسيا جاريالاعاندا استانانىڭ ولارعا تولىق قوسىلماي، ءوز جولىن تاڭداۋى ءبىرىنشى كەزەكتە وسى فاكتورمەن بايلانىستى. دەگەنمەن قازاقستان رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردى اينالىپ وتەتىن حابقا اينالمايمىز دەپ رەسمي مالىمدەدى. سانكتسيا اۆتورلارى، رەسەي دە قازاقستاننىڭ ۇستانىمىنا وسى پريزمامەن قاراپ وتىر. سونداي-اق، قازاقستان دونباسس پەن لۋگانسكىنى تاۋەلسىز دەپ رەسمي تۇردە مويىندامادى. ءبىراق ولاردى كۆازيمەملەكەتتىك سۋبەكت رەتىندە قاراستىرىپ، رەسەيمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى بۇزباۋ ساياساتىن ۇستاندى.

قۇقىقتىق تاۋەلسىزدىك

قازاقستان اۋماعىندا كونستيتۋتسيا - ەڭ جوعارى تۇرعان زاڭ قۇجاتى. بۇكىل زاڭدار ەڭ اۋەلى كونستيتۋتسيانىڭ نورمالارىنا قايشى كەلمەۋ كەرەك. حالىقارالىق شارتتاردىڭ كۇشى ەل اۋماعىندا تانىلۋ ءۇشىن پارلامەنت راتيفيكاتسيالاۋى كەرەك. بۇل ەلدىڭ قۇقىقتىق تاۋەلسىزدىگى قۇجات جۇزىندە قامتاماسىز ەتىلگەنىن اڭعارتادى.

دەگەنمەن قۇقىقتىق تاۋەلسىزدىك كەيدە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر ارقىلى شەكتەلەدى. مىسالى، 2015 -جىلى ە ا ە و-عا مۇشە بولعاننان كەيىن، استانانىڭ كەيبىر ەكونوميكالىق جانە كەدەندىك شەشىمدەردى ءوز بەتىنشە قابىلداۋ مۇمكىندىگى شەكتەلدى. شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى قورعاۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىمدەر قازاقستانعا كەيبىر زاڭنامالىق تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە ءماجبۇر ەتتى. مىسالى، 2016- 2018 -جىلدارى كەيبىر ەنەرگەتيكالىق جوبالاردا شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن ۇلتتىق زاڭناماداعى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.

سايىپ كەلگەندە، قازاقستان BIT (ەكىجاقتى ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەر)، WTO (دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى) تالاپتارىمەن، ICSID (حالىقارالىق ينۆەستيسيالىق داۋلار ورتالىعى) شەشىمدەرى جانە IFRS (حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپ ستاندارتتارى)، Basel (بازەل بانكتىك ستاندارتتارى)، ISO (حالىقارالىق ستاندارتتاۋ ۇيىمى) سياقتى حالىقارالىق ستاندارتتارمەن ساناسادى.

ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك

قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى سىرتقى نارىقتار مەن شيكىزات ەكسپورتىنا ايتارلىقتاي تاۋەلدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەل ەكسپورتىنداعى مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ ۇلەسىشامامەن %52-54 بولىپ وتىر. ەكسپورتتان كەلەتىن كىرىستىڭ جارتىسىنان استامىن كومىرسۋتەك شيكىزاتى قامتاماسىز ەتىپ وتىر دەگەن ءسوز. مىس، ۋران، تەمىر ءتارىزدى مەتالدار دا نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋار بولىپ ەسەپتەلەدى.

وسى نەگىزگى ەكسپورت تاۋارلارىن تۇتىناتىن نارىقتاردىڭ سانى شەكتەۋلى - يتاليا (%18-23)، قىتاي (%18-19) جانە رەسەي (%10-12) سياقتى ەلدەر بار. الىس-بەرىستىڭ تار شەڭبەردە شوعىرلانۋى ەكونوميكانى شيكىزات باعاسى مەن سىرتقى سۇرانىسقا تىپتەن سەزىمتال ەتەدى.

قارجىلىق تاۋەلسىزدىك

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى بار. اقشا- نەسيە ساياساتىن جۇرگىزىپ، ماكروەكونوميكالىق تەندەنتسيالاردىڭ ەل ومىرىنە ىقپالىن رەتتەپ وتىراتىن ۇلتتىق بانك جۇمىس ىستەيدى. بيۋدجەتىن ۇكىمەت ازىرلەپ، پارلامەنت ماقۇلدايدى. بۇل تۇرعىدان العاندا فورمالدى تۇردە بيۋدجەت دەربەستىگى بار. ۇلتتىق قور ءالى دە دامۋ درايۆەرى ەمەس، تۇراقتاندىرۋ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

اسكەري تاۋەلسىزدىك

قازاقستاننىڭ ءوز قارۋلى كۇشتەرى بار، اسكەري دوكتريناسىن قابىلداعان. دەگەنمەن ەلدىڭ اسكەري تاۋەلسىزدىگى تولىق دەۋگە كەلمەيدى. 2025 -جىلى قازاقستان Global Firepower رەيتينگىنە ەنگەن 145 ەلدىڭ ىشىندە 57 ورىندا بولدى. ءبىراق سالاعا بولىنەتىن شىعىن جالپى ىشكى

ءونىمنىڭ %0,5 ىمەن شامالاس. بۇل وتە كوپ ەمەس. مىسالى، ا ق ش تا بۇل كورسەتكىش

شامامەن %3,5، رەسەيدە %4 (2021- 2022 ج. ج. )، قىتايدا ورتا ەسەپپەن %1,6.

1992 -جىلعا دەيىن قازاقستان ك س ر و قۇرامىندا بولعاندىقتان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تەحنيكالىق بازاسىن ءالى دە ءوزى جاساقتاپ وتىرعان جوق. رەسەي، قىتاي، يزرايل مەن تۇركيادان الادى.

اۋماقتىق تاۋەلسىزدىك

قازاقستاننىڭ شەكاراسى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان. تەرريتوريالىق داۋلار جوق. قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ ەڭ مىقتى تىرەگى وسى دەۋگە دە بولادى.

قازاقستاننىڭ رەسەيمەن اراداعى شەكاراسى 7591 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر جانە الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارا بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى شەكارانىڭ دەليميتاتسياسى (كەلىسىمشارت نەگىزىندە بەكىتۋ) 2005 -جىلى تولىق اياقتالعان. ال دەماركاتسيا (قازىق قاعىپ، شەپ تارتۋ) ءالى دە كەزەڭ- كەزەڭىمەن ءجۇرىپ جاتىر. سوعان قاراماستان، ەكى ارادا ەشبىر اۋماقتىق داۋ جوق، شەكارا حالىقارالىق شارتتار ارقىلى تولىق مويىندالعان.

قىتايمەن اراداعى شەكارا 1784 شاقىرىمعا سوزىلعان. 2002-2005 -جىلدارى دەليميتاتسيا دا، دەماركاتسيا دا تولىق اياقتالعان. بۇرىنعى داۋلى ۋچاسكەلەر بويىنشا تۇپكىلىكتى كەلىسىمگە قول قويىلعان.

قىرعىزستانمەن شەكارانىڭ ۇزىندىعى - 1212 شاقىرىم. دەليميتاتسيا اياقتالعان، دەماركاتسيا نەگىزىنەن بىتكەن. كىشىگىرىم تەحنيكالىق ۋچاسكەلەر عانا قالعان. بۇل تۇرعىدا ساياسي نەمەسە اۋماقتىق داۋ جوق.

وزبەكستانمەن اراداعى 2330 شاقىرىمدىق شەكارا 2017 -جىلدان كەيىن تولىق بەكىتىلىپ، دەماركاتسيا ءىس جۇزىندە اياقتالعان. بۇرىنعى انكلاۆ ماسەلەلەرى دە رەتتەلگەن.

تۇرىكمەنستانمەن اراداعى قۇرلىق شەكاراسى 426 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر جانە تولىق كەلىسىممەن بەكىتىلگەن. كاسپيي تەڭىزى ارقىلى شەكتەسەتىن رەسەي، ازەربايجان، يران، تۇرىكمەنستان ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى سۋداعى شەكارا تولىق دەليميتاتسيالاندى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. 2018 -جىلى اقتاۋ قالاسىندا قول قويىلعان كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيا مەملەكەتتەر اراسىنداعى قۇقىقتىق نەگىزدى بەكىتىپ، ەكونوميكالىق ايماقتار مەن سۋ پايدالانۋ ەرەجەلەرىن ايقىندادى. ءبىراق تەڭىز تۇبىندەگى ناقتى شەكارانىڭ دەليميتاتسياسى ءالى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ۋچاسكەلەر ءالى دە تولىقتاي بولىنگەن جوق.

اقپاراتتىق-سيفرلىق تاۋەلسىزدىك

ەلدە كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن Google (ىزدەۋ، YouTube, Android)، Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp) ،Microsoft (Windows, Office) ،Apple (iOS، iCloud) ،Telegram سياقتى نەگىزگى سيفرلىق پلاتفورمالاردىڭ ءبارى قازاقستان يۋريسديكتسياسىنان تىس كومپانيالارعا تيەسىلى. ۇلتتىق دەرەكتەر ورتالىقتارى بولعانمەن، شەتەلدىك پلاتفورمالاردا جينالاتىن پايدالانۋشى دەرەكتەرىنىڭ باسىم بولىگى شەتەلدەگى سەرۆەرلەردە وڭدەلەدى. قازاقستان ولاردىڭ الگوريتمدەرى مەن دەرەكتەردى پايدالانۋ ساياساتىنا ىقپال ەتە المايدى. مەملەكەت تاۋەكەلدەردى جويۋ ءۇشىن «سيفرلىق قازاقستان»، دەرەكتەردى لوكاليزاتسيالاۋ جانە كيبەرقاۋىپسىزدىك تۇجىرىمدامالارىن قابىلدادى. بيىل ورناتىلعان «Alem.Cloud» سۋپەركومپيۋتەرى ەلدى تولىقتاي اقپاراتتىق-سيفرلىق تاۋەلسىز ەتپەسە دە، تاۋەكەلدەردى ءبىر باعىتتا باسەڭدەتتى.

مادەني-گۋمانيتارلىق تاۋەلسىزدىك

قازاقستاننىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق تاۋەلسىزدىگى كونستيتۋتسيامەن بەكىتىلگەن. اتا زاڭنىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعى بويىنشا، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. ال سول باپتىڭ 2-تارماعىندا مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى دەپ كورسەتىلگەن. قۇجات جۇزىندە ءتىل ساياساتى ەگەمەن مەملەكەتتىڭ ىشكى قۇزىرەتى رەتىندە كونستيتۋتسيا دەڭگەيىندە ناقتى ايقىندالعان.

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي