بەيمالىم الاش: مۇحتيزار تيتاقوۆ
بۇل ءبىر نىسانالى تاعدىر شىعار. مەن 1989 -جىلى سەمەيدىڭ ن. ك. كرۋپسكايا اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەندە، الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى تۇياعى - قايىم مۇحامەدحانوۆتان اۋىز ادەبيەتى مەن اباي تانۋدان ءدارىس الدىم. سودان بەرى تەك الاش يدەياسى مەن اباي تاعىلىمىنا عانا جۇگىنەمىن.
ول كەزدىڭ ادامدارى ءار جەكسەنبى سايىن لەنين ساياباعىندا (ورتالىق ساياباق) جينالىپ، ءوزارا اڭگىمە- دۇكەن قۇراتىن ەدى. بۇل ۋاق قايىم اعانىڭ ءبىزدى الاشقا بەيىمدەپ جۇرگەن تۇسى بولاتىن. بىردە اعامىز «سوۆەت وكىمەتىنە دەيىن، مىنا ساياباقتىڭ ورنىندا نيكولسكي شىركەۋى تۇرعان. وسى جەردە الاش اتتى اسكەرىن جەتىسۋ فرونتىنا اتتاندىرۋ ءراسىمى وتكەن. وعان الاشتىقتاردىڭ بارلىعى قاتىسقان. گازەت پەن جۋرنالدان بولەك، بۇل سالتاناتتى ءراسىم جايىندا ۇلكەن پەسا دا جازىلعان. ءبىراق ونى ن ك ۆ د جەندەتتەرى جوق قىلدى. بولاشاقتا تابىلىپ قالار»، - دەپ جاڭا ءبىر تىڭ دەرەكتىڭ تيەگىن اعىتا باستادى…
- 1918 -جىلدىڭ قاڭتارىندا الاش وردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق كوميتەتى الاش قالاسىنىڭ (قازىرگى سەمەي) سول جاعالاۋىنا كەلىپ ورنالاسادى. ويتكەنى 2 -جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىمەن سەمەي الاش وردانىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى بولىپ بەكىتىلگەن- ءدى. جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ءبىر تىرەگى اسكەر كۇشى بولعاندىقتان، قالادان 5 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى «سور» (بۇگىنگى جارقىن اۋىلىنا قاراي) دەگەن جەردە تۇڭعىش كاسىبي اسكەر - 1- الاش اتتى اسكەر پولكى جاساقتالادى. 1918 -جىلدىڭ 18 -ماۋسىمىندا تالتۇستە ءۇش لينيالى ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان سانى 535 ادامدىق الاش وتريادى قالاعا وڭتۇستىك- باتىس جاعىنان كەلىپ كىرەدى.
بۇل جايلى اباي جۋرنالىنىڭ 1918 -جىلى 19 -ماۋسىمدا شىققان سانىندا جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى جازعان: «الاش قالاسىندا قازاق باسشىلارى جينالىپ، الاش ورداسىن كوتەرىپ، قىزمەتكە كىرىسە باستادى»، - دەپ. سول 19 -ماۋسىم كۇنى كەشكى ساعات 6-دا تۋرا وسى ەكەۋمىز وتىرعان جەردە سەمەي ەلى الاش مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحاندى حان كوتەرگەندەي ءسان- سالتاناتپەن قارسى الادى. الاڭدا اتپەن سۇيرەيتىن ءۇش دوڭعالاقتى 14 زەڭبىرەگى بار، قولدارىنا الاشتىڭ اق تۋىن ۇستاپ، «جاساسىن، بۇكىل رەسەيلىك جانە سىبىرلىك قۇرىلتاي جينالىسى»، «جاساسىن، وتاننىڭ ادال ۇلدارى!» دەپ جازىلعان ترانسپارانتتار كوتەرگەن I- الاش اتتى اسكەر پولكىنىڭ ساربازدارى اتتىڭ تۇسىنە قاراي، تورى اتتىلار ءبىر قاتار، جيرەن اتتىلار ءبىر قاتار بولىپ ساپقا تۇرعىزىلادى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە وراي، پولك كومانديرى حاميت توقتامىشيەۆتىڭ بۇيرىعىمەن اتتى اسكەر «الاش» دەپ ۇران سالادى. جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ «ارعى اتام - ەر تۇرىك، ءبىز - قازاق ەلىمىز» دەپ باستالاتىن الاش گيمنى ورىندالىپ، سالتاناتتى پاراد الاشتىڭ اق تۋىنىڭ ساياسىندا اشىلادى. پولك كومانديرى حاميت توقتامىشيەۆ سالت اتپەن كەلىپ: «الاشتىڭ ءبىرىنشى پولكى ساپ تۇزەپ، دايىن تۇر!» - دەپ ءاليحان بوكەيحانعا راپورت بەرەدى. راپورت قابىلدانعاننان كەيىن، ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ الاش وردامەن وداقتاستىعى نەگىزىندە اسكەرگە بولىسۋعا كەلگەن اسكەري شتاب باستىعىنىڭ كومەكشىسى، پولكوۆنيك پاپين، شتاب اديۋتانتى، كاپيتان ۆينوگرادوۆ جانە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ وكىلى داۆىدوۆ تاراپىنان سالەمدەسۋ ءراسىمى جاسالادى. سودان سوڭ، ءاليحان بوكەيحانعا ءسوز بەرىلەدى» دەپ، ءسال ءۇزىلىس جاسادى دا: «وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارى جاڭاعى الاش پەساسىندا بار. ءتىپتى بۇل شىعارمانى العاشقى تالقىلاۋعا تۇرلىحان قاسەن ۇلى قاتىسىپ، باستى ءرولدى شاحان مۋسين وينايتىن بولىپ كەلىسىلگەن دە… مەنىڭشە، سول پەسا وسىندا جاتىر، - دەپ جايلاپ ورنىنان كوتەرىلدى… مەن ءاردايىم قايىمنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعىنا قايران قالاتىنمىن.
جولشىباي سونىڭ سەبەبىن سۇراپ ەم: - ەگەر ەستە ساقتاۋ قابىلەتىم كۇشتى بولسىن دەسەڭ، «اباي جولىن» بەس رەت وقى! - دەدى. اعامنىڭ ىشىندەگىسىن شىعارتىپ، سويلەتەيىن دەگەن ويمەن: «الاش مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە نە سەبەپ بولدى؟» - دەپ، قولقالاپ، قويماي كەلەم؟! اعام باسىن انتەك شالقايتىپ الىپ: - بىرىنشىدەن، يمپەريالىق- شوۆينيستىك ساياساتتان ارىلماعان رەسەيگە سەنۋ - وتە قاۋىپتى، مەيلى ول پاتشالىق بولسىن، مەيلى كەڭەستىك بولسىن. رەسەي «ۇلى ورىسشىلدىق» ساياساتىنان ەشقاشان باس تارتپايدى. ەكىنشىدەن، الاش ارىستارىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ءوز ارامىزدان شىققان ساتقىندار. مىنە، سولار ءالى كۇنگە قىر سوڭىمىزدان قالماي، كولەڭكەدەي ەرىپ كەلەدى. نەگىزگى بيلىك تە سولاردا. ولار ۇندەمەيدى. ءبىراق سول ۇندەمەستەر سەنىڭ ابدەن دىڭكەڭدى قۇرتىپ، قانىڭدى ءىشىپ، كۇيزەلتپەككە ارەكەتتەنەدى. سوندا ىستىق وتتىڭ جانىندا تۇرساڭ دا، ولەردەي جاۋرايسىڭ. بۇل ەندى، تاعدىردىڭ سىناعى، ءىنىم، ودان سىنباي ءوتۋ كەرەك! جاندى جارالاعان قيانات پىشاقتان دا وتكىر بولادى ەكەن، مەن ونى ءوز باسىمنان وتكەردىم… ءيا، جاقسىلىق پەن باقىتقا جەتۋ جولى وڭاي ەمەس قوي. ەڭ ماڭىزدىسى - وڭ مەن تەرىسىڭدى اجىراتا الۋ، - دەپ ءبىرتۇرلى سۋىق جىميدى. اعامنىڭ وسى ءسوزى مەنىڭ تەمىرقازىعىما اينالدى. كەيدە وڭباعانداردىڭ جاساعان قياناتى مەن تارتتىرعان ازابىنان جانىم جابىرقاپ بارا جاتسا، «وسى مەنىڭ وڭ- تەرىسىم قايسى ەدى؟» - دەپ، جان- جاعىما اۋىق- اۋىق قارايمىن…
1990 -جىلى الدا كەلە جاتقان ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا مەملەكەت «اباي ەنتسيكلوپەدياسىن» شىعاراتىن بولىپ، قايىم اعانى الماتىعا شاقىرىپ اكەتتى. سودان شىعارماشىلىق بايلانىسىمىز ءسال سايابىرسىپ قالدى. ءبىراق مەن الاش مۇراتى، اباي تانىمى جونىندە اعامنىڭ بەرىپ كەتكەن تاپسىرمالارىن ءبىر ساتتە ەسىمنەن شىعارمادىم… قايسار قايىم 2004 -جىلى دۇنيە سالدى… بۇل دا ءبىر تاريح. ال ەندى، ونىڭ ءوزى دە تاريحقا اينالدى.
1992 -جىلى 27 -ماۋسىمدا ۇلتتىق- دەموكراتيالىق «ازات» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى راحات التاي مەن «الاش وردا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جۇماش كەنەبايدىڭ باسشىلىعىمەن الاشتىڭ 75 جىلدىعىن ۇيىمداستىردىق. تۇڭعىش رەت الاش ارىستارىنىڭ رۋحىنا ارناپ اس بەردىك. دوڭگەلەك ۇستەلدەر، عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيالار وتكىزدىك. وندا مەن IV كۋرس ستۋدەنتىمىن. بۇل تويعا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قىزى شولپان اپا مەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ قىزى گۇلنار اپا، مۇستافا شوقايدىڭ تۋىسى بايدراحمان سادىق ۇلى، قۇران كارىمدى قازاقشا اۋدارعان حاليفا التاي، الاشتانۋشى مارات ابسامەتوۆ، كينورەجيسسەر حاليلا وماروۆتار كەلدى. سوندا شولپان اپا مەن گۇلنار اپا كەمسەڭدەپ: «ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ وتكەن جەرى عوي. اتا- انامىزدىڭ جۇرگەن ءىزى قالدى»، - دەپ دايىن كولىككە وتىرماي، ءبىرشاما جەردى جاياۋ ءجۇردى… قازىردە ەكى اپامىز دا ورتامىزدا جوق. الاشتىڭ كوزى ءتىرى ۇرپاقتارىنان ەشكىم قالماۋعا اينالدى…
مەن 2012 -جىلى سەمەي قالالىق اكىمدىگىنىڭ مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ بولىمىندە قىزمەت ىستەدىم. باستىعىم، قۇسمىليا نۇرقاسىم ەسىمدى الاششىل ازامات ەدى. ءبىر كۇنى مەنى شاقىرىپ الىپ: «باۋىرىم، ءوزىڭ بىلەسىڭ، بيىل الاش مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 95 جىل تولادى. وسى ءىس- شارا الاشتىڭ استاناسى اتانعان سەمەيدە دابىرالى تۇردە تويلانۋى ءتيىس. اكىمدىكتىڭ جۇمىسى ءوز الدىنا. سەن الاشتى كوتەرەتىن ايرىقشا ءبىر ءىس جاساۋعا مىندەتتىسىڭ»، - دەپ شۇعىل تاپسىرما بەردى. «ارينە، قۇسەكە!» - دەدىم. مەنىڭ كوپتەن بەرى كوكەيىمدە جۇرگەن ەڭ باستى ارمانىمدى تاپ باسىپ تانىعان قۇسەكەڭە العىستان باسقا ايتارىم جوق!
مۋزەيدەگى ءبىر باسقوسۋدا جازۋشى اعالارىم - توكەن يبراگيموۆ پەن بەكەن يسابايەۆ ماعان ءبىر كەزدەرى قايىمنان ەستىگەن الاش پەساسى تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات بەرە كەلىپ: «ول پەسا ءبىر بولسا، ۇ ق ك- دە بولۋى مۇمكىن» دەدى. ءسويتىپ، جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى مۇرات كەنەمولدين دەگەن اعامدى جولىقتىرىپ قالدىم. بۇل كىسى «اباي» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولاتىن، ءبىزدىڭ وڭىرگە بەلگىلى ۇلكەن زەرتتەۋشى. كوپ عالىمداردىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن مالىمەتتەر وسى اعامىزدان تابىلاتىن. ەكەۋمىزدىڭ كابينەتىمىز ءبىر قاباتتا بولعاندىقتان ءجيى ۇشىراساتىنبىز. اعامىز ارى- بەرى وتكەندە سوعىپ كەتىپ وتىراتىن. بىردە: «ايدىن باۋىرىم. ۇ ق ك- دە مۇحتيزار تيتاقوۆتىڭ «مۇرات ءۇشىن كۇرەس» دەگەن پەساسى بار. ەگەر، اكىمنىڭ اتىنان حات جازدىرتا الساڭ، جاقسى بولار ەدى، مۇمكىن بەرىپ قالار»، - دەمەسى بار ما؟ قۋانعانىمنان اعامنىڭ قولىن قاتتى- قاتتى قىسىپ جىبەرىپپىن.
الاش تانۋشى- عالىمدار دا الاش ومىرىنە قاتىستى دراماتۋرگيالىق شىعارمانىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس دەۋشى ەدى. ويتكەنى الاشتىقتاردىڭ قالام تارتپاعان سالاسى جوق. ەندى، مىنە، ىزدەگەنىمىز تابىلدى. ءبىراق ونى الىپ شىعۋ جەڭىل- جەلپى شارۋا ەمەس ەدى. ۇ ق ك- ءنىڭ «اسا قۇپيا» مۇراعاتىنا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ورتالىقتارىنىڭ قولدارى جەتپەيتىن. العاشقىدا «ولاردىڭ قاسىندا ماعان نە جورىق؟» دەپ ويلادىم. ءبىراق ساناڭدى تۇمشالاعان ءىستى ءبىر باستاپ العان سوڭ، تاستاۋ قيىن ەكەن. «نار تاۋەكەل!» دەپ، مۇحتيزاردى ىزدەۋدى باستاعاندا، بىردەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولدىم: ايتىپ كورىپ ەم، اكىم كەلىسپەدى، بارىپ كورىپ ەم، ۇ ق ك وڭاي شاعىلا قوياتىن جاڭعاق ەمەس. بۇعان 3-4 ايداي ۋاقىت جۇمسالدى. «ءشولى قانباعان ادام اقىر سوڭىندا قۇدىق قازىپ تىنادى» دەگەندەي، ايتەۋىر ءساتى ءتۇستى. مۇمكىن الاش ارىستارىنىڭ رۋحى قولداعان شىعار. سوعان ءالى كۇنگە تاڭدانام.
بۇل پەسا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ سەمەي قالالىق باسقارماسىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى جاتقان (باسقارما باستىعىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى س. ءاشىموۆتىڭ سەمەي قالالىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ق. نۇرقاسىمعا جولداعان حاتىندا (09.01.2013.) وسىلاي جازىلعان). اتالعان مەكەمە باسشىسىنان اۋىزشا كەلىسىم العاننان كەيىن سەمەي قالالىق اكىمدىگىنىڭ مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ اتىنان رەسمي حات دايىندادىم. بارعاننان سوڭ، ول جەردىڭ قاتاڭ تەكسەرۋىنەن وتكىزىپ، ىشكە كىرگىزدى. ماعان ءبىر ساعاتتاي عانا ۋاقىت بەرىلدى. جەلكە تۇسىمنان بىرەۋ، ماڭداي الدىمنان بىرەۋ باقىلاپ تۇردى. ءدال وسى جاۋاپتى ساتتە اكەمنەن بالا كەزدە وقىپ- ۇيرەنگەن توتە جازۋدىڭ پايداسى ءتيدى. الدىمداعى توتە جازۋمەن جازىلعان مۇحتيزار تۇلىك ۇلى تيتاقوۆتىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» اتتى پەساسى مەن «قىلمىستىق ءىسىنىڭ» كوشىرمەسىنە كوز جۇگىرتىپ وتۋگە عانا مۇرشام جەتتى.
«ماعان قاجەتتى قۇجاتتار - وسى!» دەگەن سوڭ، كوشىرمەلەرىن قولىما بەردى. «قىلمىستىق ءىسىنىڭ» انكەتاسىنا قاراعاندا، مۇحتيزار تۇلىك ۇلى 1904 -جىلى 22 -اقپاندا قارقارالىدا تۋعان. ن ك ۆ د ۇستاعان ۋاقىتتا سەمەي قالاسى حلەبنايا كوشەسىندەگى 18-ۇيدە تۇرىپتى. ءبىلىمى جوعارى ەمەس. نوۆوسىبىر قالاسىنداعى باتىس ءسىبىر حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقىپتى. پارتيا قاتارىندا بولماعان. تۇتقىنداعان شامادا (25 -اقپان 1936 -جىل) ءوزى – 32، اكەسى تۇلىك – 63، اناسى جامال – 58، ءىنىسى ەسكەندىر 13 جاستا ەكەن. قالامگەر «1917 -جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن قارقارالىدا وقىدىم، 1932 -جىلعا دەيىن ارا- تۇرا بولماسا ءاردايىم وقۋدا بولدىم» دەپ كورسەتەدى.
كەسىلگەن ستاتياسى - ايگىلى 58/10. «مۇحتيزار ىسىندە» جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتى جوق، (قوسىمشا فوتوسۋرەتى دە جوق) تەك، كاسىپوداق مۇشەسىنىڭ بيلەتى عانا تىركەلىپتى. بۇعان ول 1924 -جىلى 6 -مامىردا كىرىپتى. ماماندىعى «ەكونوميست- پلانوۆيك» دەپ جازىلعان.
مۇحتيزار شىعارماسىن «4 پەردەلى، 6 سۋرەتتى كۇيلى دراما» دەيدى. ءبىراق ن ك ۆ د ءارحيۆى ونى ءارى- بەرى جۇلمالاپ، وزدەرىنىڭ يدەولوگياسىنا دايەك بولاتىن جەرلەرىن قىرقىپ- ءپىشىپ، تۇتاس دۇنيەنى ماقساتتى تۇردە بۇلدىرگەن. قازىرگى كۇنى بۇل انكەتا جاۋابىن تولىقتىرا تۇسەتىن باسقادا دەرەكتەرگە قول جەتكىزدىك. ماسەلەن، مۇحتيزاردىڭ ەسكەندىردەن باسقا مۇحتار ەسىمدى باۋىرى مەن قامار، ايتبانۋ دەگەن قارىنداستارى بولعان. ەكى جوعارى ءبىلىم العان. اتاپ ايتقاندا، تاشكەنت قالاسىنداعى ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (ساگۋ) زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا، نوۆوسىبىر قالاسىنداعى باتىس ءسىبىر حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن.
مۇحتيزار ادەبي شىعارماشىلىقپەن ستۋدەنتتىك جىلدارىنان باستاپ- اق ماقساتتى تۇردە اينالىسقان. اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ ءارى اۋدارماشى بولعان. ءبىراق ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەتتەر ءالى عىلىمي جۇيەگە تۇسىرىلگەن جوق. دەگەنمەن قولدا بار از- كەم ماعلۇماتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ جەكە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا قىسقاشا بولسا دا ايتا كەتەيىن. مۇحتيزاردىڭ ءۇش داپتەر ولەڭى تابىلدى. قالعاندارى ىزدەستىرىلۋ ۇستىندە. ءبىراق ولەڭدەرى توتە جازۋمەن جازىلعاندىقتان اۋدارمانى قاجەت ەتەدى.
ول ءوز عۇمىرىنىڭ سوڭىنا «سارى ارقا» اتتى پوەماسى مەن «الاش وردا» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىن، سونىمەن قاتار گرۋزين اقىنى شوتا رۋستاۆەليدىڭ «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان جيھانكەز» پوەماسىنىڭ جانە ورىس اقىنى يۆان كرىلوۆتىڭ مىسال- ولەڭدەرىنىڭ اۋدارمالارىن جازىپ قالدىرعان. اتالعان تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى - «سارى ارقا» پوەماسى موسكۆاداعى لەنين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ «سيرەك كىتاپتار قورىندا» ساقتاۋلى جاتقان كورىنەدى. ءبىزدىڭ ەلدەن ول جاققا بارعان بىرنەشە عالىم سول قولجازبانى كورگەن جانە وقىعان.
بۇل جونىندە مۇحتيزاردىڭ ءوزىن بالا كەزىندە كوزىمەن كورگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جابايحان قايكەن بىلايشا ەسكە الادى: - 1953 -جىل. مەزگىل - كۇز، ۇمىتپاسام، قىركۇيەك ايى بولسا كەرەك. مەنىڭ 13-14 جاستاعى كەزىم- تۇعىن. بىردە اكەم ماعان كۇزدىك كيىم اپەرمەكشى بولىپ، اياگوزدىڭ بازارىنا بارعانبىز. سوندا جولىققان ءوڭى جۇدەۋلەۋ كەلگەن ءبىر كىسىگە اكەم امانداسىپ ەدى، اناۋ دا ءىلتيپاتتى تۇردە سالەمدەستى. ءبىراق ەكەۋى كوپ سويلەسكەن جوق. بىلاي شىعا بەرە:
- اكە، جاڭاعى كىسى كىم؟ - دەپ، سۇراپ ەم، ۇندەمەدى. ەندى عانا ءبىلىپ وتىرمىن عوي، ول كىسىنىڭ كىم بولعانىن! - دەدى دە، - وسىدان 5-6 جىل بۇرىن اياگوزگە بارعاندا جولداستارمەن باس قوستىق. سونىڭ ءبىرى - كەزىندە ەلگە تانىمال دارىگەر، ۇلكەن عالىم بولعان بالتابەك ورازبايەۆ ەدى. سول اڭگىمە ۇستىندە:
- جابايحان، سەن وسى مۇحتيزار تيتاقوۆ دەگەن كىسىنى ءبىلۋشى مە ەڭ؟ - دەدى. «ءيا» دەپ، باسىمدى شۇلعىپ ەم، - سەن ونىڭ اقىن بولعانىنان حابارىڭ بار ما؟ - دەدى باستىرمالاتىپ.
- جوق، سەنەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن، - دەپ وعان تاڭىرقاي قارادىم.
- وسى پەدينستيتۋتتا مۇراتبەك كەنجەبەكوۆ دەگەن وقىتۋشى بولدى. سول ديسسەرتاتسياسىنىڭ جۇمىسىمەن موسكۆاداعى لەنين كىتاپحاناسىنا بارعاندا مەن موسكۆادا جۇرگەن بولاتىنمىن. بىردە كىتاپحانادا ەكەۋمىز كەزدەيسوق جولىعىپ قالىپ، اڭگىمە قۇرىپ تۇرعاندا مۇراتبەك:
- ءاي، بالتابەك، سەن وسى اياگوزدەگى مۇحتيزار تيتاقوۆ دەگەن كىسىنى بىلەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.
- بىلەم، اتاقتى ادۆوكات بولاتىن! - دەپ ەم، - بىلسەڭ، سونىڭ «سارى ارقا» پوەماسىن وسى كىتاپحانادان وقىدىم. ءبىراق «رۇقسات جوق» دەپ، نە سۋرەتكە تۇسىرۋگە، نە كوشىرىپ الۋعا بەرمەي قويدى، - دەگەن ەدى نالىپ. سودان ول اياگوزگە كەلگەن سوڭ، سۇراستىرىپ كورسە، مۇحتيزاردىڭ بىلگىر ادۆوكات قانا ەمەس، اقىن، اۋدارماشى بولعانىن بىلەدى. ەندى، باۋىرىم، ءوزىڭ زەرتتەپ ءجۇر ەكەنسىڭ، ءبىراز دۇنيەلەرىن دە تاۋىپسىڭ. بۇيىرتسا، سول پوەمانى دا الارسىڭ. جولىڭ بولسىن! - دەپ ەدى جاكەڭ. ەندى، مىنە، سول پوەما قولىما ءتيدى…
«مۇرات ءۇشىن مايدان» پەساسىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت مۇحامەدقازى مۇحامەدي ۇلىنا اۋدارتتىم دا، استاناداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى ديحان قامزابەك ۇلىنا الىپ باردىم. پەسانى وقي باستاعاننان- اق: «مىنە، باۋىرىم، «الاش پەساسى» دەگەن - وسى!» دەدى قۋانىپ. پەسانىڭ ءبىراز جەرلەرىن مۇقيات وقىپ شىقتى دا، كوشىرمەلەرىن وزىنە الىپ قالعان ەدى. سوڭىنان، ونى جارىققا شىعارعانىمدا العىسوزىندە ءوزى جازىپ:
«قازاققا الاشتان نە قالىپ ەدى؟ ويلانىپ قاراساق، بۇگىنگى اماندىعىمىز، جەرىمىز بەن ەلىمىز، رۋحىمىز بەن ورلىگىمىز - الاش مۇراسى ەمەي نەمەنە؟! سوندا الاش ءبىزدىڭ بارىمىز ەكەن. ەندى «زاتتى، ناقتى ايعاقتى ايتىڭىز؟» دەپ سۇراسا، اۋىزدى قۇرعاق شوپپەن سۇرتپەيمىز. شۇكىر، بار… ازداۋ بولسا، ءالى كوبەيەدى. سول «شۇكىردىڭ» بىرەگەيى - مۇحتيزار تيتاقوۆتىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» پەساسى» ، دەگەن ەدى. ءسويتىپ، وسى پەسانىڭ ارقاسىندا الاشتىڭ قايىمنان سوڭعى تاعى ءبىر جامپوزى ديحانمەن ءومىر جولىم ءتۇيىستى.
جالپاق قازاق جاقسى بىلەتىن الاشتانۋشى- عالىم ديحان قامزابەك ۇلى - شىن مانىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ءباسى بيىك عالىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ ازاماتتىق- ادامي بەدەلى بۇگىنگى قازاقستان قوعامىندا وتە جوعارى. قازىر دە ديحان اعاممەن ىنىلىك جولىمدى ۇستانىپ، ىزەتتى ارالاس- قۇرالاستىقتا ءجۇرمىن. اعام الاش عيبراتتارى حاقىنداعى ماعلۇماتتاردى مولىنان تولعاپ، اڭگىمە توركىنىن ارىدەن تارتىپ سويلەيدى. مەن ۇلكەن پاراسات يەسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى زەيىن قويا تىڭداپ، ىرزا كوڭىلدەن مەرەيلەنىپ قايتامىن.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ماقالام شىقتى، ادەبي ورتادا تالقىلانىپ، وڭ باعاسىن الدى. ەندى، بۇل تۋرالى كىتاپ جازباققا بەكىندىم. ويتكەنى پەساداعى وقيعالار قايىم اعامنىڭ ايتقانىمەن ۇيلەسەدى. ارينە، وندا از- ماز ولقىلىقتار بار شىعار، ءبىراق نەگىزگى يدەياسى - الاش مەملەكەتىنىڭ الاش قالاسىنداعى تاريحي كەزەڭىنىڭ ءبىر قىرىن سۋرەتتەپ، دەرەكتەردى سويلەتە الۋىندا.
ءاليحان بوكەيحان: «قۇرمەتتى اعىزالار، باۋىرلار! فيەۆرال توڭكەرىسى بولدى، پاتشا تاعىنان ءتۇستى. بۇكىل رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالىقتارعا ەركىندىك ءتيدى. بوستاندىق بولدى. تەڭدىك الدى. بۇگىندە، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىندا ەزىلگەن ەلدەر تەڭدىكتى الۋعا شابىستى. ءوز تىزگىنىنە ءوزى يە بولىپ، بولەك اۆتونوميا قۇرىپ، جۇرت بولۋعا قامدانىپ، قۇرىلتاي سەزىنىڭ دايارلىق ىسىنە كىرىستى. سول ەزىلگەن ەلدىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ قازاق ەلى دە ءوز الدىنا «الاش» اتتى پارتيا قۇرىپ، «ابىلايدىڭ اق تۋىن» قولىنا الىپ، وتان بولۋعا قالىپ ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا، جالپى رەسەيدى بۇلىنشىلىك باستى، استان- كەستەن دۇنيە بولدى. قىزىل- قىرمان سوعىستان ەر كۇڭىرەنىپ، ەل كۇيزەلۋگە اينالدى. قازىردە، ارقا تىرەرلىك دۇنيە قالعان جوق. كەرەنسكيي شاپانىن ارقالاپ، گرانيتسا اسىپ، ول كەتتى. بۇكىل ءسىبىر ولكەسىنە «ازىرەتى عاليدەي ۇكىمىن جۇرگىزەمىن» دەگەن كولچاكتان دا ءمان شىقپادى. اتاعى شىققان، ءۇمىت كۇتكەن گەنەرال دۋتوۆ بولسا، بورداي توزىپ، اسكەرىنە يە بولا الماي، ول بارادى. جالعىز ۇمىتتەنەتىنىمىز - جەتىسۋ فرونتى، اتامان اننەنكوۆ.
بۇرىن، «سارى ارقا جەرىمىز بار، سارى ارقادا قالىڭ قازاق ەلىمىز بار» دەپ، تەڭدىكتى قۇرعاق سوزدەن كۇتسەك، قازىردە قارۋ- جاراقتى، قىلىشتى، مىلتىقتى حالقىڭمەن قانى ءبىر، جان- تانىڭنەن جارالعان الاشتىڭ ارداگەرلەرى - الىبەك، رۇستەم اليلەر جەتىسۋدا، اتامان اننەنكوۆپەن تىزە قوسىپ، جاۋىنا قاھارىن توگىپ ءجۇر. ولار سوعىستاعى جالعىز ەمەس، الاشىڭنىڭ اتىندا «ابىلايدىڭ اق تۋىن» جەلبىرەتكەن ون پولكىڭ بار. ەرتەڭگى كۇنى قوسىمشا قىلىپ، ءتورت پولكىڭدى جىبەرتكەلى وتىرسىڭ. بۇلار كىمدەر؟ ەلىڭنىڭ ەرلەرى! ەل نامىسىن قولىنا العان، ار- نامىسىن ساقتاۋ ءۇشىن قان مايداندا قارسى تۇرىپ، بوستاندىقتى كۇشپەن الىپ، ىرگەلى جۇرتشىلىقتىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار! جاسايدى جۇرتىڭ، كوركەيەدى ەلىڭ، وركەندەيدى الاشىڭ! جاساسىن، الاشىڭ، جاساسىن!» - دەپتى.
ءار زاماننىڭ ءوز شىندىعى بار دەگەندەي، وسى ءبىر ۇزىندىدەن- اق پەسانىڭ تاريحي ماڭىزى مەن تانىمدىق ءمانى تاسقا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ وقيعالار، مونولوگتار… ءتىپتى
ءاليحاننىڭ ءوزىن عانا ويلاعاندا دا، ونى جالعىز ەلەستەتە المايسىڭ، بۇكىل الاش ارىستارى ارتقى جاعىنان تۇتاسا شىعادى. بۇل جەردە ۇلكەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر، ۇلتتىڭ تاعدىرى شەشىلىپ جاتىر. مۇحتيزار سونى سەزىنىپ، جەتكىزۋگە تالپىندى. «تەڭىزدى تامشىسىنان تانى» دەگەندەي، بۇل پەسا - ۇلت رۋحانياتىنا قوسىلعان از ولجا ەمەس! پەسادا تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت بار:
«ابىلايدىڭ اق تۋىن جەلبىرەتكەن ون پولكىڭ بار. ەرتەڭگى كۇنى قوسىمشا قىلىپ، ءتورت پولكىڭدى جىبەرتكەلى وتىرسىڭ» دەگەن ءسوزدى اۆتور ءاليحاننىڭ اۋزىمەن ايتقىزادى. سوندا ءار پولكتە سول كەزدىڭ مەجەسىمەن 500 ساربازدان بولسا، 14 پولكتە 7000 سارباز بولادى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءبىر قارعاندا دالەلسىز، قۇرعاق ءسوز سياقتى ەستىلەتىنى راس. ايتكەنمەن، ءاليحان بوكەيحان 1919 -جىلى ءوزىن «روسسيانىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشىسىمىن» دەپ جاريالاعان ادميرال كولچاكپەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن كەزدە قىزىل ارميامەن سوعىسىپ جاتقان الاش اسكەرىنىڭ سانى 3 مىڭنان اسقاندىعىن ايتقان. ەندى بۇعان الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى ۇيىمداستىرعان اسكەري قۇرامالارداعى 2 مىڭداي قارۋلى جاۋىنگەردى قوسىڭىز. بۇل جونىندە ا. يپماعامبەتوۆ: «جانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر سامارادان قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ كوميتەتى ارقىلى 600 ۆينتوۆكا مەن پۋلەمەت الدى جانە جاقىن ۋاقىتتا 2000 ادامنان تۇراتىن قازاق اسكەرىن ۇيىمداستىرۋعا ۋادە ەتتى»، دەيدى.
سول تۇستاعى الاش پولكتەرىنىڭ جاساقتالۋىنا، ساربازداردىڭ اسكەري تارتىپكە بوي ۇيرەتۋىنە جاۋاپتى بولعان ارتيللەريا كاپيتانى حاميت توقتامىشيەۆ كىم ەدى؟ ول تۋرالى ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا جازىلعان. ول - ومبىنىڭ قازاعى (نوعاي دەپ تە ايتىلادى). كاپيتان شەنىن پاتشا زامانىندا العان ەكەن. «سۆوبودنايا رەچ» باسىلىمى شەنىن «پودپولكوۆنيك» دەپ كورسەتەدى. ايەلى ورىس، ودان تۋعان ءبىر قىزى بولعان. ايتىسكەر اقىن، زەرتتەۋشى قاليحان التىنبايەۆتىڭ «قالباتاۋ» (الماتى، «مەرەي» ، 1997, 148-156) كىتابىندا كەلتىرگەن دەرەكتەرى بويىنشا، حاميت توقتامىشيەۆتىڭ سۇيەگى اباي وبلىسىنىڭ كوكپەكتى اۋدانىنداعى «قارا كەزەڭ» دەگەن جەرگە جەرلەنگەن. مۇحتيزاردىڭ پەساسىندا ءدال وسى حاميت توقتامىشيەۆتىڭ الاش پولكىن جەتىسۋ فرونتىنا اتتاندىرار كەزدە سويلەگەن ءسوزى بار:
«باۋىرلارىم، قانى بىرگە الاشىم، حالقىم مەنىڭ، ارىستاندارىم مەنىڭ، وسكەلەڭ ۇرپاعىم مەنىڭ! بۇگىن، مىنە، ءوز ەلىممەن، ءوز جەرىممەن جانە سەندەردىڭ مەيىرىمدى اتا- انالارىڭمەن قوشتاسىپ تۇرمىن. ۇلكەن- كىشى باۋىرلارىم، سەندەر بوستاندىق الۋ ءۇشىن قان مايدانعا اتتانىپ بارا جاتىرسىڭدار. سەندەر، الاشتىڭ سەنىمدى ۇلاندارىسىڭدار، مەنىڭ ارىستاندارىم. سەندەردىڭ كۇش- قايراتتارىڭ تاسىپ، ەرىك- جىگەرلەرىڭ جانىپ تۇر. سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ ايقىن، سارى ارقانىڭ دالاسى ءۇشىن، سارى ارقانىڭ حالقى ءۇشىن، تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكە شىقتىڭدار، باتىرلارىم. ءبىز ۇلى قازاق حالقى ءۇشىن، الاش ءۇشىن، قانىشەر بالشابايلارمەن سوڭعى دەمىمىز قالعانشا سوعىسامىز. ەگەر وسى جولدا قازا بولساق، شەيىتپىز. ەگەر، جەڭسەك جاساسىن حالقىمىز، جاساسىن الاش! سەندەردىڭ اتا- انالارىڭ مەن سۇيىكتى جارلارىڭدى ءبىز سەندەردىڭ اعالارىڭ ءوز قامقورلىعىمىزعا الامىز! ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم، كۇرەسسىز جەڭىس جوق، قان توگىسسىز بوستاندىق جوق! سەندەر، بابالارىمىز ابىلاي مەن كەنەسارىنى ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر. ولار ءوز حالقى ءۇشىن ايقاسقا شىققان باتىرلار. سەندەرگە، ناعىز ەر جۇرەك باتىرلارىمىزعا، الاش جولىندا اتالارىڭ «ابىلايدىڭ اق تۋىن» كوتەرۋدى سەنىپ تاپسىرامىز! ەگەر جاۋدى جەڭسەڭدەر، حالقىمىزدىڭ گۇلدەنگەن ءومىرىن كورەسىڭدەر، ەگەر جەڭىلسەڭدەر، سەندەردىڭ جاندارىڭ قۇداي الدىندا تازا. ءبىز سەندەرگە اق جول تىلەيمىز، جاساسىن، ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز. جاساسىن، تۋعان حالقىمىز. جاساسىن، تۋعان جەرىمىز. جاساسىن، الاش، جاساسىن!» - دەيدى.
مۇحتيزاردىڭ اكەسى - تۇلىك تورەباي ۇلى تيتاقوۆ الاشتىق كەزەڭدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ اعا بۋىن ساناتىنداعى كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ ءارى اۋدارماشى. XX عاسىر باسىندا سەمەيدەگى اسكەري- گۋبەرناتوردىڭ ءتىلماشى بولعان. الاش تۇسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ حاتشىسى مىندەتىن اتقارعان. تۇلىك قارتايىپ، 1940 -جىلى سەمەيدە ومىردەن وزعان. مۇحتيزار تۇلىك ۇلى تيتاقوۆ 14 جاسىندا اكەسىنە ەرىپ سالتاناتتى كەشتى دە، پارادتى دا ءوز كوزىمەن كورگەن، الاش ارىستارىنىڭ رۋحتى سوزدەرىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن. ايتەۋىر، بۇل كۇن - ونىڭ ومىرىندەگى اسا ەلەۋلى كۇن بولعان. پەسا جازۋ يدەياسى سول شاقتىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان سىڭايلى. قازاق دراماتۋرگياسى تاريحىندا كيىز ۇيدە قويىلعان «ەڭلىك- كەبەكتەن» (م. اۋەزوۆ) ۇلت تەاترى ساحناسى شىمىلدىعىن اشقان «التىن ساقيناعا» (ق. كەمەڭگەر ۇلى) دەيىنگى درامالار ەل تۇرمىسىنىڭ كەيدە كۇردەلى، كەيدە كولەڭكەلى جاعىن حالىق ارمانىمەن ساباقتاستىرا سۋرەتتەسە، «مۇرات ءۇشىن مايدان» - وتاندىق دراماتۋرگياداعى تىڭ سەرپىلىس ەدى. پەسانىڭ تابىلۋى دا، ارعى تاريحىنداعى جازىلۋى دا الاشتانۋشىلار ءۇشىن توسىن جاڭالىق بولدى. ۇلت رۋحىن وياتقان پەسا 1918 -جىلى سەمەيدەگى الاشتىڭ ومىرىنەن الىنىپ جازىلعان. قيىن كەز.
ءاليحان بوكەيحان ماسكەۋدە ءۇيقاماقتا وتىرعان، ءبىراز زيالىلار اتىلىپ، قالعاندارى سىبىرگە جانە وزگە دە قيىرلارعا جەر اۋدارىلعان كەز. دەسەك تە بۇل ادەبي- كوركەم شىعارما عانا ەمەس، تاريحي دەرەك دەپ تە قابىلدانادى. سەبەبى ونداعى ساياسي وقيعالاردىڭ جەلىسى شىندىققا جاقىن جانە كەيىپكەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ومىردە بولعان ادامدار: ءاليحان، ءمىرجاقىپ، جۇسىپبەك، حالەل (عابباس ۇلى) ، شاھكارىم، ماعجان، ءالىمحان، يكە، جاقىپ، حاميت (توقتامىشيەۆ) ، سۇلتانماحمۇت، مۇساتاي باي، مۇحتار جانە ت. ب. پەساعا الاش مەملەكەتىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى كەش پەن الاش پولكىن جەتىسۋ فرونتىنا اتتاندىرۋ قۇرمەتىنە وراي وتكىزىلگەن پاراد جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحتى سوزدەرى مەن ويلارى، ۇندەۋلەرى مەن ۇسىنىستارى ارقاۋ بولعان. سونىمەن قاتار قازاق پەن ورىس اسكەريلەرىنىڭ وداقتاستىعى سۋرەتتەلگەن.
1918 -جىل. سەمەيدە اقتاردىڭ كۇيرەي جەڭىلىپ، قىزىلداردىڭ كۇشەيە باستاعان كەزىندە اتىس- شابىس پەن قۋعىن- سۇرگىنگە تاپ بولعان الاشتىڭ قاسىرەتى تىم قالىڭ ەدى. ۇلت تاعدىرى تارازىعا ءتۇستى. مۇحتيزار سول ءبىر اۋىر كەزەڭنىڭ وقيعالارىن بەينەلەيتىن تاريحي ساتتەردى ەسىنە ساقتاپ، پەسا تىلىمەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. وكىنىشكە قاراي، مۇحتيزاردىڭ ءوز كىندىگىنەن ۇرپاق جوق. ەسىل ەر 53 جاسقا دەيىن 10-11 رەت وتباسىن قۇرسا دا، ءبىر قايتقان باعىن قايتا قايتارا الماعان سىڭايلى. ۇنەمى اڭدۋ مەن قۋعىن- سۇرگىننەن بوي تاسالاپ، تاشكەنت، نوۆوسىبىر، الماتى سياقتى، بىرەسە انا قالاعا، بىرەسە مىنا قالاعا، ءتىپتى، ياكۋتيا جاققا دا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان.
اناسى جامال: «قايدا ءجۇر ەكەن، قاراعىم؟ » - دەپ، قايعىدان قان جۇتىپ ءجۇرىپ، ومىردەن وتكەن. ونىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن ن ك ۆ د- نىڭ كەسىرىنەن، وتباسى باقىتىن كورۋگە مۇرشاسى بولمادى. ۇيلەنگەن، ءبىراق قايتا- قايتا تۇتقىندالىپ، سوتتالا بەرگەن سوڭ، ايەلى كەتىپ تىنعان. تاعى دا ۇيلەنگەن، تاعى سول سسەناري… 1953 -جىلى ستالين ولگەن سوڭ، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا قارسى جۇرگىزىلگەن «جىلان جورىعى» ءسال دە بولسا سايابىرسىدى. ءبىراق مۇلدەم توقتاتىلمادى دا. بۇل كەزدە سوتتالعانداردىڭ دەنى ەڭبەككە جارامسىز، ساۋ شىققانداردىڭ بويىن ۇرەي بيلەپ العاندىقتان، كوپشىلىگىنىڭ ءومىرى تراگەديامەن اياقتالدى. مۇحتيزار دا - سونداي قۇربانداردىڭ ءبىرى. ول كىسى 1957 -جىلى قايتىس بولدى. سۇيەگى اباي وبلىسىنىڭ اياگوز قالاسىنداعى مۇسىلماندار قورىمىنا جەرلەنگەن، ءبىراق قالاي ولگەنى ازىرگە بەلگىسىز؟!
ايدىن رىسبەك ۇلى، الاشتانۋشى
