بوتاقارا باتىر قوجامجار ۇلى تاريحىنا قاتىستى قىسقاشا شولۋ
اباق كەرەي تايپاسىنىڭ ХV-ХVІ عاسىرلارداعى كوشى- قون سيپاتتاماسى
ورتا ءجۇز، ون ەكى اتا اباق كەرەيدىڭ ءىرى بولىگى جانتەكەي رۋىنىڭ ءۇش تابىنىڭ ءبىرى - سۇيىنشالىدەن تارايتىن تاريحي تۇلعا ءھام ەسىمى ءبىر تايپا ەلدىڭ اتىنا اينالعان بوتاقارا قوجامجار ۇلى تۋرالى جازباس بۇرىن جالپى اباق كەرەي تايپاسىنىڭ ХV-ХVІ عاسىرلاردا باستان وتكەرگەن تاريحي وقيعالارىنا قىسقاشا توقتالعاندى ءجون كوردىك.
ءسوزدى سوزبالاپ جاتپاي توتەسىنەن ايتار بولساق، اباق كەرەي رۋلارى 16-17 ع. ع. سىردىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى قاراقۇم ويپاتى مەن قاراتاۋ سىلەمىن مەكەن ەتىپ، ودان كەيىن ورلەي كوشىپ ور وزەنىنىڭ ساعاسىنا بىتىراي قونىستانىپ، ەكى جاقتان قىسقان جوڭعار جانە حيۋا شاپقىنشىلىعىنان باس ساۋعالاپ ءومىر سۇرگەنى تۋرالى دەرەك بار.
بۇل وقيعا جايلى اتاقتى اقىن-اعارتۋشى اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ جىرىندا:
ءبىر كۇندە ون ەكى اباق تومەن جۇرگەن،
باي مالىنا بەرەكە قىدىر كەلگەن.
ون ەكى اۋىل ول كەرەي اۋىپ كەلگەن،
توقسان وزەن تورعايتى دەگەن جەردەن.
وردىڭ قارا اعاشىن ورلەپ كەلگەن... - دەلىنەدى (ءۇلىمجى ۇلى ا. عاقىليا. - ولگي، 1994).
جوعارىداعى اقىت قاجىنىڭ جىر- دەرەگىندەگى «تومەن» دەگەنى قازىرگى رەسەي جەرىندەگى «تيۋمەن» قالاسى ەكەنى انىق. وسىنداعى تيۋمەن قالاسى ماڭىندا اباق كەرەيدىڭ كوشپەي قالعان ءبىر ءبولىمى اشامايلى ىشىنە ءسىڭىپ كۇنى بۇگىن مەكەندەپ وتىر. ال «توقسان وزەن تورعايى» دەگەنى قازىرگى تورعاي - ىرعىز دالاسى. ال «وردىڭ قارا اعاشى» دەپ قازىرگى رەسەي جەرىندە ورسك قالاسى (قازاقتار «جامان قالا» دەپ اتاعان) مەن ور وزەنى ساعاسىن ايتادى.
سونداي- اق، كوپكە بەلگىلى «جانىبەك باتىر» داستانىنىڭ قۇمار سەرىكباي ۇلى جىرلاعان نۇسقاسىندا:
كەرەيلەر ورعا كوشتى ەلىن باستاپ،
وسكەن جەر قاراتاۋ مەن سىردى تاستاپ،
اقجول دەگەن ات الدى بەتى قايتپاي،
قاپتاعان قالىڭ جاۋدى قويدى جاسقاپ،
ونان سوڭ تورعاي، توبىل، ەسىل كەلدى،
ابىلاي وڭ تىزەدەن ورىن بەردى.. - دەيدى.
جوعارىداعى جىر- داستانداردا ايتىلعانداي اباق كەرەيلەردىڭ ور وڭىرىندە قونىستانعانى جايلى ناقتى زاتتىق دالەلدەر دە بار. مىسالى، شىنجاڭدىق جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى: «1960- جىلدارى التاي (سارىسۇمبە) قالاسىندا تۇراتىن رۋى - شاقاباي قوسەكە دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە وردىڭ قارا اعاشىنان جاسالعان تابالدىرىق پەن ماڭدايشا ساقتاۋلى تۇرعانىن كورگەن اقساقالدار بار» دەسە، ءدال وسى پىكىردى تاريحشى اسقار تاتاناي ۇلى سارىسۇمبە (قازىرگى التاي) اۋدانى شەمىرشەك اۋىلىن مەكەندەگەن قاسەن شىبارقاجى دەگەن ادامنىڭ ۇيىنەن وردىڭ قارا اعاشىنان جاسالعان ماڭدايشا مەن تابالدىرىقتى كورگەنى جايلى ايتادى.
سول سياقتى، التايلىق شەجىرەسى قىلىشباي نۇردىباي ۇلى، وردىڭ قارا اعاشىنان جاسالعان بۇيىمدار (باقان، تايانىش، دومبىرا جانە شىدەر تيەگى، ت. ب) شىنجاڭ-التاي كەرەيلەرىنىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، ونىڭ سىنىق تامتىعىن تابارەك رەتىندە ساندىققا سالىپ، تەڭگە بۋىپ قويادى دەسە، («ەر جانىبەك» ، سەمەي، 2009 ج. 254-ب) باي-ولكەلىك ءدىندار-شەجىرەسى ازاتحان مۇقان ۇلى دەگەن زامانداس: «مەنىڭ ناعاشىلارىم اباق كەرەي ىشىندە، شەرۋشى-باقات اۋلەتى سونىڭ ىشىندە اقتاي اتانىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەدى. بۇلار ۇزاق جىل قوبدا بەتىندەگى شۇرايلى قونىس ءۇشويعىردىڭ باسىن مەكەن ەتتى. ناعاشى اتام اتى - مىسا. بۇل كىسى راقىمباي، بۇعىباي، نۇعىمان، مۇقى جانە ءوزى بار بەس اعايىندى ادامدار. اكەلەرىنىڭ اتى - تۇراتاۋ. راقىمباي اتامىزدىڭ ءبىر ۇلى جانشىبايدىڭ شاڭىراعىندا ماتەريالى قارا-قىزىل قوشقىلداۋ قايقىباس اعاش توسەك تۇراتىن. وسى توسەكتى وردىڭ قارا اعاشىنان جاسالعان دەپ ايتاتىن. بۇدان باسقا كيىز ەسىكتى جەلدەن قورعايتىن ۇزىن وقتاۋشا ەرگەنشەك بولدى. ونى دا ەسكىنىڭ كوزى «وردىڭ قارا اعاشى» دەپ قادىر تۇتاتىن ەدى. بۇل كىسىلەر اۋلەتىمەن قازاقستانعا كوشىپ كەتتى. قازىر بار ما، جوق پا بىلمەيمىن» دەپ جازىپتى.
كەرەيدىڭ وردان اۋعانى جايلى قازاقستان ەلىندە جارىق كورگەن «بابالار ءسوزى» كوپتومدىعىنىڭ 59-تومىندا جاريالانعان اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ «جانىبەك باتىر» جىرىندا:
قازاققا قاپ تاۋىنداي قورعان بولدىڭ،
جاۋىڭا جاسىل تۇسەر زوردان بولدىڭ.
شايقاستا تىزەڭدى يمەي، داۋدا بەرمەي،
ەلىڭدى التايعا باستاپ وردان كەلدىڭ، - دەپ جىرلاسا، ۇلكەن اقىن ارعىنبەك اپاشباي ۇلى:
كەڭ جەرگە ەلدى باستاپ كەتەلىك، دەپ،
التاي تاۋ، سارى ارقاعا جەتەلىك، دەپ،
ورتا ءجۇز باتالاسىپ كوشىپ كەتتى،
سىبەرسكي جەرىنە وتەلىك، دەپ.
ارتىمىزعا نەشە مىڭ شەرىك سالىپ،
وسىنداي ساقتىقپەنەن كوشەلىك، - دەپ تولعاعان ەكەن.
تاعى ءبىر دالەل: 1990 -جىلى «ىلە حالىق» باسپاسىنان شىققان «قازاق شەجىرەلەرى» جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جارىق كورگەن ارعىنبەك اپاشباي ۇلىنىڭ جىرىندا:
ورال تاۋ، ەدىل، جايىق بولار باسى،
قاتارلاس بولادى وردىڭ قاراعاشى.
سىيمايدى ءتورت تۇلىككە ساي- سالاسى.
ار جاعى قارا تەڭىز دەگەن جەر بار،
موڭعۇل، تاتار مەكەنى اينالاسى، - دەپ جىرلاعان. مۇنداعى فولكلورلىق دەرەكتەردەن ءبىز اباق كەرەي سىردان - ورعا، وردان - ەسىل- نۇرا بويىنا قونىستانعان ۇلى كوشتىڭ سورابىن اڭدايمىز.
****
كەلەسى كەزەكتە قولدا بار تاريحي دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك: اباق كەرەيلەر وردىڭ قاراعاشىندا اسا كوپ تۇراقتاي الماعان كورىنەدى. وعان سەبەپ، ورىس وتارشىلارىنىڭ وزبىرلىعى. سول كەزدەگى قازاق جىراۋى قوجابەرگەن بابامىز ايتقانداي: «ويدا - ورىس، قىردا - قىتاي، ىرگەدە - قالماق» جاۋ بولعانى شىن.
رەسەيلىك ءبىر جىلناما- دەرەكتە: «1730 -جىلداردى ازاماتتارى ۇرىسقا كەتكەن كەرەي اۋىلىنا ور بەكىنىسىنەن شىققان ورىس سولداتتارى كەلىپ، «اتتارىمىزدى ۇرلادىڭدار» دەپ جالا جاۋىپ، بالا- شاعا، شال- شاۋقانداردى قيناپ، 60 ادامىن ولتىرەدى. ازاماتتارى قايتىپ كەلگەن سوڭ ىزالانعان كەرەيلەر بەكىنىستى ورتەپ جىبەرىپ، شىعىسقا اۋا كوشەدى دە، نۇرا، ەسىل وزەندەرىنىڭ بويىنا كەلىپ مەكەندەيدى» دەلىنسە، شىنجاڭدىق تانىمال شەجىرەسى اقىن بايبوسىن ۇلى جازىپ قالدىرعان مىنا ءبىر دەرەكتە: «…كەرەيلەر ورىستىڭ ور بەكىنىسىن ورىستارمەن قاقتىعىسىپ، ورتەپ جىبەرىپ، شىعىسقا قاراي اۋا كوشەدى. ەسىل- نۇرا بويىنا كەلىپ مەكەندەيدى. وسى شامادا ارعىندار سىر بويىنان كوشىپ كەلە باستايدى. وسىلاي جەر تارلىق ەتكەن سوڭ جاباي باتىر باستاعان كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى ەسىل-اتباسار وڭىرىنە تۇراقتاپ قالسا، اشامايلى كەرەيلەر ەسىلدى بويلاپ قىزىلجارعا قاراي كوشىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي جاڭادان قۇرىلعان اباق كەرەي وداعى ويراتتان ەندى بوساعان شىعىس جاقتاعى كوكسالا، باقاناس، اياكوز، نارىن وڭىرىنە اۋا كوشەدى. 1752-جىلى جوڭعار حانى داياشى 40 مىڭ قولمەن الاتاۋ اۋىزى ارقىلى قازاقتارعا جورىق جاساعاندا، كەرەيلەر قايتادان سولتۇستىك- شىعىسقا قاراي ىعىسىپ، شىڭعىس تاۋى، قالبا، كوكبەكتى، جايساڭ، ماڭىراق قاتارلى جەرلەرگە بارىپ ىرگە تەپتى» دەيدى («جانىبەك باتىر»، سەمەي 2009 ج. 266-ب).
جوعارىداعى تاريحي ءھام ادەبي دەرەكتەردى قورتىندىلاپ ايتار بولساق، اباق كەرەي ەلى وردان كوشكەن سوڭ، ەسىل-نۇرا بويىنا كەلىپ ازعانا جىل وتىرعان. بۇل وڭىردە وسى جىلدارى اباق كەرەي تايپاسى مەكەن ەتكەنىن دالەلدەيتىن جەر-سۋ اتاۋلارى بارشىلىق.
مىسالى، قورعالجىن اۋدانىنىڭ باتىسىندا «كەرەي» اتتى شاعىن كول جانە وزەن بار. كولدىڭ اۋماعى 63 شارشىمەتر. ورتالىق قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسقان. كەرەي وزەنى جەلدى ادىر تاۋىنان باستالىپ، كەرەي كولىنە قۇيادى. ۇزىندىعى - 100 ك م. ءدال وزەننىڭ بويىندا ارىقتى اۋىلىنىڭ باتىس جاعىندا ورنالاسقان شاعىن كولدىڭ اتى - جانىبەك شالقار. استانا قالاسىنان 40-50 شاقىرىمداي جەردە استانا-قورعالجىن تاس جولىنىڭ بويىندا اباق كەرەيدىڭ وسكەن اتاسى «جانتەكەي» اتىندا اۋىل بار بولسا، قازىرگى استانا قالاسىنان 25 شاقىرىپ جەردە ەسىلدىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا «جادىك» دەيتىن اۋىلدىڭ جۇرتى جاتىر. بۇل قونىستىڭ ورنى قاجىمۇقان اۋىلىنىڭ ەسىل جاعىندا.
جوعارىداعى اتاۋلار اباق كەرەيلەر كوشىنەن قالعان توپونوميكالىق دەرەك دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. وسى وڭىرگە وردان قونىس اۋدارعان اباق كەرەيلەر 1730-1750-جىلعا دەيىن تۇراقتى قونىستانىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، وسى ولكەدەگى كەرەي اتى كول، كەرەي اتتى وزەن، جانتەكەي جانە جادىك اتتى اۋىلدار، جانىبەك اتتى شالقار- كول، ت. ب. اتاۋلار تەگىن قويىلعان جوق.
ونىڭ سىرتىندا جوعارىداعى جانىبەك شالقاردىڭ شىعىس جاعىندا تاعى ءبىر «باراق» اتتى كول بار. بۇل اتاۋ جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى باراق باتىردىڭ ەسىمى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل كول قازىر نۇرا اۋدانى جەرىنە قارايدى. وسى سىلەممەن جالعاسىپ وتىرىپ، تۋرا شىعىسقا قاراي ءتۇزۋ تارتساڭىز 250-300 شاقىرىمنان سوڭ «بوتاقارا» اتتى ءۇش شوقىعا بارىپ تىرەلەسىز. ۇلكەن شوقىنىڭ بيىكتىگى - 669 م. شوقىلار بوتاقارا كولىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا 3 ۇساق شوقىدان تۇرادى. بۇل دا سول جانتەكەي - ءسۇيىنشالىنىڭ ءبىر بالاسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان بوتاقارا باتىردىڭ ەسىمىنە قاتىستى ەكەنى انىق. دەمەك، اباق كەرەيدىڭ شىعىسقا قاراي اۋا كوشۋ كەزىندە ءدال وسى جەر بوتاقارا بابامىزعا ازعانا ۋاقىت قونىس بولعانى انىق. ويتكەنى، بوتاقارانىڭ نەمەرەسى ءشاۋ جىراۋدان (1756-1841) قالعان «بويىندا ولكەلسىزدىڭ ەلىم قونعان، سارى ارقا بۇل قازاققا بولدى قورعان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى تەگىن ايتىلماعانى انىق.
****
ەل اۋىزداعى ەسكى اڭگىمەلەردە بوتاقارا قوجامجار ۇلى ەلىن باستاپ بۇرىنعى قاراشوقى (بوتاقارا تاۋلارى بۇرىن وسىلاي اتالىپتى دا، كەيىن بوتاقارا بابانىڭ قۇرمەتىنە «بوتاقارا» دەپ وزگەرگەن) قازىرگى بوتاقارا وڭىرىنە كەلىپ قونىستانۋى 1740-50-جىلدارعا ءدوپ كەلەدى. بۇقار جىراۋ اۋدانى اقبەل اۋىلىندا تۇراتىن ولكەتانۋشى جاسۇلان حاميتوۆ دەگەن ازامات ەل اۋىزىندا قالعان ەجەلگى اڭىز- اڭگىمەلەردە، بوتاقارا دەگەن ادام باتىر ەمەس باي-باعىلان دەيدى، ياعني بۇل كىسىنىڭ جىلقىسى جوننان توگىلىپ كەلىپ سۋ ىشكەندە وتكەلسىز وزەنى ءبىر دۇركىن قۇرعاپ، تارتىلىپ قالاتىنى تۋرالى ەستىگەنىن ايتادى.
ال بوتاقارا قوجامجار ۇلىنىڭ تۋعان جانە ءومىر جىلدارىنا توقتالار بولساق، 2005 -جىلى شەجىرەشى قاپيپا جاپان قىزىنىڭ قۇراستىرۋىمەن ءۇرىمجى قالاسىندا جارىق كورگەن «بوتاقارا شەجىرەسىندە» باتىر- بابامىز 1660-جىلى تۋىپ، 1745-جىلدارى ومىردەن ءوتتى دەسە، 2016 -جىلى قايراتكەر اعامىز قاشىرات نيقاش ۇلىنىڭ باستاماسىمەن ەكىنشى دۇركىن قۇراستىرىلىپ، بەيجىڭدە جارىق كورگەن «بوتاقارا شەجىرەسىندە» باتىر-بابا 1665-جىلى تۋىپ، 1750-جىلى ومىردەن وتكەن دەپتى. سول سياقتى رۋى بوتاقارا شەجىرەشى باي-ولكە ايماق تۋماسى قۇلىبەك قاۋسىل ۇلى بابامىز 1686 -جىلى تۋىپ، 1764 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن دەگەن تۇجىرىم جاسايدى (بولاشاقتا بابامىزدىڭ تۋعان جانە ولگەن جىلىن اقىلداسا وتىرىپ، بىرىزدىلىككە تۇسىرگەن ءجون ).
****
ال بوتاقارا قوجامجار ۇلى بابامىز نۇرانىڭ بويى قاراشوقى تاۋىنا قاي كەزدە قونىستاندى دەگەنگە نازار اۋدارساق: 1740-50-جىلدارى ۋاقىتشا قونىستانىپ، وسى ولكەدە سۇيەگى قالعان دەگەن پايىم جاساپ وتىرمىز. ياعني، ەلى ۋاقىتى كەلگەن باتىر-باباسىن وتكەلسىزدىڭ بويىنا جەر قويناۋىنا تاپسىرىپ، وزدەرى شىعىستى بەتكە الىپ كوشكەن. ولاردان بوساعان جۇرتقا ارعىن- نايمان رۋلارى قونىستانعان.
بۇعان دالەل: ورىس زەرتەۋشىسى ن. ن. بالكاشيننىڭ 1882-جىلى جارىق كورگەن «يزۆەستيا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبشەستۆا» اتتى ەڭبەگىندە: «ХVІ عاسىردىڭ ورتاسىندا قاراتاۋ جاقتان شۇبىرا كوشكەن ارعىندار ۇلىتاۋ تاۋلارىنا قاراي بەت تۇزەدى. ولاردىڭ قاتارىندا: اتىعاي، باعىس، قانجىعالى، سارىجەتىم- شاقشاق، باسەنتيىن، قاراۋىل رۋلارى بولدى. كەيىن كەلە تابىكۇلى مەن باسەنتيىن رۋلارى باياناۋىلعا قونىس اۋداردى. ولارمەن بىرگە قالقامان، اعىس، قارپىق، تەمەش رۋلارىدا بولدى. بۇل رۋلار سارىسۋ، نۇرا وزەندەرىن جاعالاي قونىس تەپتى. قۋاندىق رۋىنان كەيىن كەلە قاراقيساق رۋى قوسىلىپ بالقاش تاۋىن قونىستاندى. ۋاقىت وتە كەلە ارعىنداردىن ىشىندە قانىپەزەر اتانعان رۋ سۇيىندىكتەر كەلىپ مومىنداردى باياناۋىلدان ەرتىسكە دەيىن ىعىستىرىپ تاستادى» دەيدى. ءدال وسىنداي دەرەكتى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ جازبالارىنان دا كەزدەستىرەمىز. ماشەكەڭنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك: قاراتاۋدى قالماقتار باسىپ العاندىقتان ورتا ءجۇز رۋلارى وڭتۇستىكتەن ارقا جەرىنە قاراي اۋا كوشكەن، دەيدى. بۇل دەرەككە الىپ- قوسارىمىز جوق.
سۋرەتتە: بوتاقارا ءوڭىرىنىڭ 1923-جىلعى كارتاسى. مۇندا «بوتاقارا» كولى مەن وعان قۇيىپ جاتقان ولكەلسىز (ۋتكۋلسىز) وزەنى تولىق كورىنىس تاپقان.
بوتاقارا بابا زيراتىن انىقتاۋ شارالارى قالاي جۇرگىزىلدى:
بوتاقارا قوجامجار ۇلىنىڭ ەلىن باستاپ، قاراشوقىعا (قازىرگى بوتاقارا تاۋ سىلەمى) ازعانا ۋاقىت قونىس قىلعانى تۋرالى جوبامىز انىقتالعان سوڭ، وسى وڭىردەن 1993-جىلدان باستاپ، بابامىزدىڭ باسىن ىزدەۋ شاراسى قولعا الىندى.
ەڭ اۋەلى بۇل ولكەدە ءبىر ەمەس ءتورت جەردە كەزدەسەتىن (اۋدان ورتالىعى، قۇس فابريكاسى، تەمىرجول ستانساسى، تاۋدىڭ اتى) «بوتاقارا» اتاۋى ادام اتى ما، الدە جەر- سۋ اتاۋى ما، وسىنا انىقتاۋعا كۇش سالدىق. ۇزاق ىزدەنىس ناتيجەسىندە بۇل اتاۋ ادامنىڭ ەسىمى ەكەنى جايلى عىلىمي تۇجىرىمدى تاپتىق. قاراڭىز:
«بوتاقارا»اتاۋىنىڭ توپونيميالىق ماڭىزى جايلى قازاقستاندىق ونوماستيكاتانۋشىلار مەن گەوگرافيالىق تەرريتوريا جۇيەسىن زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان بۇل ورونيم (اتاۋ) انتروپونيمگە (ادام ەسىمىنە) قاتىستى دەيدى. (ورتالىق قازاقستان ايماقتىق توپونيمياسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، الماتى. 2009 ج. 125-ب).
ءسويتىپ «بوتاقارا» توپونيمى ادامنىڭ ەسىمى ەكەنىن انىقتادىق. كەلەسى كەزەكتە، جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى اڭىز- اڭگىمەلەردى ساراپتادىق. اۋداندىق مۋزەي قىزمەتكەرى جانە ولكەتانۋشىلار ءبىراۋىزدان بوتاقارانىڭ شىن اتى «ناربوتا» ەكەن، ول قالماقتىڭ شەشەقارا دەگەن قىزىنا عاشىق بوپتى، ەكەۋى اقىرى مايدان دالاسىندا قازا تاپقان، دەگەندى ايتتى.
ناربوتا دەگەن كىم؟
ياعني، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار «بوتاقارا مەن ناربوتا» ءبىر ادام دەگەن پايىمدا. العاشىندا ءبىزدىڭ ازاماتتار دا وسى پايىمدا بولدى. ءتىپتى 2018-جىلى اقبەل اۋىلىنان ونشاقتى شاقىرىم جەردە وتكەلسىز وزەنى بويىندا ورنالاسقان ناربوتا اتتى زيراتقا شەرۋدە ۇيىمداستىرىلدى.
ءبىراق ىشكى تۇيسىك: بۇل ەكى ادام (ناربوتا مەن بوتاقارا) ەكى بولەك تۇلعا ەكەنىن سەزدى. بۇعان كەيبىر كوزى قاراقتى اعالارىمىزدىڭ «ناربوتا ول بوتاقارا ەمەس، ەگەر راس بولسا، ۇلى قاريالارىمىز ءبىر اۋىز ايتار ەدى» دەگەنى ءسوزى تۇرتكى بولدى. ءسويتىپ، زيراتى دايىن تۇرعان ناربوتا كىم ەكەنىن انىقتاۋعا كىرىستىك.
ۇزاق ىزدەندىك. اقىرى بۇل ادام نايمان-سىبان ەكەنى انىقتالدى. ۇرپاعى دا بار ەكەن. ولاردىڭ شەجىرە تىزبەگى بويىنشا: نايمان - وكىرەش - بەلگىباي - ءسۇيىنشى - تولەگەتاي بابا - قىتاي بي - قاراكەرەي - بايتورى - مەيرام - بايىس - سىبان - بايكوبەك - الاعۇس - تۇكى باتىر - ناربوتا - جانگەلدى- ءبوبى- تۇتقىش- بەگەشحان- توقتاعۇل- قۋانىشبەك تۋتكۋشيەۆ (وسى كىسىگە سويلەستىك).
شامامەن بۇل كىسى دە بوتاقارا بابامىزدان كەيىن ءومىر سۇرگەن سياقتى. ەستە بولاتىن دۇنيە : نايماندا ەكى ناربوتا بار. ەكەۋى دە باتىر بولعان دەيدى. ءبىرىنشىسى - سىبان ناربوتا بولسا، ەكىنشىسى - نايمان- مۇرىن ناربوتا مۇلكامان ۇلى ( نايمان - قاراكەرەي - بايتورى - مەيرام - بايىس - مۇرىن - جولىمبەت - اجىقۇل - مىرزاس - مۇلكامان - ناربوتا).
ناربوتا مۇلكامان ۇلىنىڭ زيراتى: اباي وبلىسى جارما اۋدانى جارما ستانساسىنان 3 شاقىرىم جەردە. ۇرپاقتارى بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا باسىنا مازار تۇرعىزدى.
اعايىندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، قايتالاپ ايتايىن: اقبەلدەگى ناربوتا زيراتى: سىبان ناربوتا باتىردىكى.
اقبەلدەگى ناربوتا زيراتىنىڭ قازىرگى جاعدايى. ءجاي ءبىر دوڭەس توپىراعى قالعان
بۇل زيرات كەزىندە 3 مەتر بيىك كۇمبەزدى بولعان ەكەن. جاڭاقالا اۋلىندا تۇراتىن 90 جاستاعى قاريا يمانتاي اقپاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1960-جىلدارى ءدال زيراتتىڭ قاسىنا سوۆحوز دويكا (سيىر فەرماسى) اكەلىپ ورناتقان. جازدىڭ ىستىعىندا ۇيەزدەگەن جانۋارلار زيراتقا سۇيكەنىپ، اقىرى قۇلاپ تىنعان دەيدى. يمانتاي اقساقال سول جىلدارى دويكانىڭ باستىعى بولىپتى.
اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق: اقبەلدە جاتقان ناربوتا جايلى ەل اۋزىندا ساقتالعان جىرلاردا بار ەكەن. مىسالى، كەرەي شاقانتاي باتىر جىرىندا:
قيىردان كورىنەدى تاۋ جوتاسى.
بۇل كەرەي جاستاباننىڭ ارعى اتاسى،
سەن بولساڭ جاۋعاشاردان قالعان تۇياق،
نايماننىڭ مەن بولامىن ناربوتاسى.
قاراعىم دومالاسىن ورگە تاسىڭ،
سىباننىڭ ۇمىتپاي ءجۇر ناربوتاسىن،
ال كانە، قولىڭدى جاي مەن بەرەيىن،
اتانىڭ اق تىلەكتى وڭ باتاسىن.
ءتاڭىرى تىلەك بەرگەن جايناسىن دەپ،
قىزىعىن بۇل جالعاننىڭ تويلاسىن دەپ،
قوشتاسىپ ەرتەڭىندە ناربوتامەن
جونەلدى ەسىل - نۇرا قايداسىڭ دەپ...
جوعارىداعى جىردى تاپسىرلەپ جاتپادىق. كوزى قاراقتى قاۋىم «جونەلدى ەسىل - نۇرا قايداسىڭ دەپ...» دەگەن جولعا ءمان بەرسەڭدەر جەتىپ جاتىر. ويكەنى، وقيعا وتكەلسىز وڭىرىندە وربىگەن. ياكي، شاقانتاي باتىر ناربوتامەن تىلدەسىپ الىپ، ەسىل- نۇرا بويىنا كەتىپ بارادى.
كەلەسى ءبىر دەرەك: ول مىنا جازبا. بۇل دەرەكتى قۇجات 1950 -جىلى جازىلعان ەكەن. اۆتورى - وسكەمەن قالاسى احمەر اۋىلىندا تۇرعانى تولەگەن دەگەن كىسى. وسى جازبادا: « اتامىز ناربوتانىڭ زيراتى بوتاقارا-شەشەنقارا تاۋىنىڭ ماڭىنداعى اقبەل دەگەن جەردە جەرلەنگەن » دەگەن ءسوز تۇر جانە «ناربوتادان بالۋان جوق بەس بايىستا... » دەگەن جىر تىركەسى دە بار. بايىس ول - سىبانىڭ اكەسى.
سونىمەن ناربوتامىز نايمان بولىپ شىقتى. بۇل داۋلاسۋدى قاجەت ەتپەيتىن دۇنيە...
قويتاستاعى بوتاقارا زيراتى حاقىندا
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، اقبەلدەگى زيرات نايمان-سىبان ناربوتا بولعاندىقتان. بوتاقارا بابامىزدىڭ ءىزىن باسقا تاراپتان ىزدەستىردىك. ءسويتىپ جۇرگەندە «گەوپورتال» اتتى بۇرىنعى ورىس گەوگرافيالىق قوعامنىڭ اشىق دەرەككە قۇرىلعان كارتاسىنان ( https://geoportal.rgo.ru/record/2891) «بوتاقارا» دەگەن زيرات شىعا كەلمەسى بار ما؟ ونى كوك تۇسپەن سىزىپ قويدىق.
بادىرايىپ تۇرعان «موگيلا بوتا - گورا» (بوتاقارا زيراتى) قالاي كوزىمىز قيسىن. سوڭعى ءتورت- بەس جىل وسىنىڭ ارتىنان جۇردىك. مىنا كارتا 1923-جىلعى سىزبا بولعاندىقتان، ونى جاڭا زامان كارتاگرافياسىنا اينالدىردىق. ودان كەيىن ناقتى ورنىنا انىقتاۋعا كىرىستىك. ول ءۇشىن عارىشتىق كورريدينات انىقتايتىن جۇيەگە جۇگىندىك. اقىرى انىقتادىق. زيرات قازىرگى اقمولا وبلىسى ءبىرجان سال اۋدانى بۇرىنعى قويتاس سوۆحوزىنىڭ (قازىر ورنى عانا قالعان) سولتۇستىك جاعىندا 4 شاقىرىم جەردە ەكەن.
اقىرى زيراتتىڭ ورنىن انىقتاپ تاس قويدىق.
قۇرمەتتى اعايىندار، وسى ىسكە كىرىسكەن باستاماشى توپ، ناقتىلانعانعا دەيىن ەشكىمگە ايتپاۋعا توقايلاستىق. سەبەبى، ءالى دە شىن-وتىرىگىن انىقتاۋ كەرەك بولدى. ءوز باسىمدا كۇدىك بولدى. ونىڭ سەبەبىن اشىپ ايتپاي-اق قويدىم. ءسويتىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ ءىسىن جالعاستىردىق. ناتيجەسىندە، بۇل زيرات ارعىن - قاراۋىل - جاۋار نۇر باتىردىڭ بالاسى اتاقتى تەنتەك بوتاقارا باتىر بولىپ شىقتى. ءتىپتى ۇرپاقتارى ستەپوگورسك جانە اقسۋ قالالارىندا تۇرىپ جاتىر. شەجىرە كىتاپتارى دا بار ەكەن. ول جەردە اتاسى بوتاقارا جايلى ايقىن جازۋلى ءتۇر. بوتاقارا زيراتىنىڭ باس جاعىندا تۇرعان «لەس چون» (شوڭنىڭ قارا اعاشى) دەگەندەگى شوڭ وسى بوتاقارانىڭ بالاسى ەكەن. وسىمەن ءسوز ءتامام.
ەندەشە ءبىزدىڭ بوتاقارا بابامىز قايدا؟
وسى سۇراق كۇللى بوتاقارا ۇرپاعىن مازالاپ جۇرگەنى انىق. كوكەيىمدە ءبىر تۇيسىك ءجۇردى. قالايدا بوتاقارا بابامىز بوتاقارا تاۋى ماڭىنان تابىلار دەگەن. وسى ماقسات بويىنشا ىزدەۋدىڭ بەتىن بوتاقاراعا بۇردىق. كوپ سويلەمەي سىزدەرگە دەرەك ۇسىنايىن. «بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپ 2012-جىلى جارىق كورگەن. اۆتورلارى ۇلكەن عالىمدار تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماقسات الپىسبەس، تاريحششى ەتنوگراف تەمىرعالي ارشابەك.
ءبىرىنشى دەرەك: وسى كىتاپتىڭ 63-بەتىندە: « بوتاقارا كولىنىڭ وتكەلسىز وزەنى قۇيار ساعادا بەيىت ورناتىپتى. جىلقى قىلىنا ەشكى مايىن قوسىپ يلەگەن بەيىت كىرپىشى الىستان جىلت-جىلت ەتەدى» دەپ تۇر.
قاراڭىز، ناربوتانىڭ بەيىتى اقبەل اۋىلى ماڭىندا وتكەلسىز وزەنى بويىندا تۇرسا، بوتاقارا بەيىتى وتكەلسىز وزەنىنىڭ بوتاقارا كولىنە قۇيار ساعاسىندا تۇر دەيدى. ەكى ارا شامامەن تىكە تارتقاندا 25 شاقىرىم.
ەكىنشى دەرەك: 2003-جىلى سورتيروۆكا اۋىلىندا ءمامبار دەگەن كىسى قايتىس بولىپ قازاعا كوڭىل ايتۋ ءۇشىن موڭعوليالىق دارىگەر كارىلحان ساينول ۇلى بارادى. سول جەردە كەۋدەسى وردەن- مەدالعا تولى سمايلوۆ ايتكەن دەگەن اقساقالمەن تانىسادى. سوزدەن ءسوز شىعىپ وتىرىپ، كارىلحان ەمشى بوتاقارا جىگىتتەرگە (ايەلى قازىبەك - جانتەكەي بولعاندىقتان) بوتاقارالاردى قالجىڭداپ «جامان بوتاقارالار» دەگەندە، سمايىل اقساقال «بوتاقارا ۇرپاعى بارسىڭدار ما؟ » دەپ، سەندەردىڭ اتالارىڭ باسى: « بوتاقارا كولىنىڭ قۇيعانى وتكەلبەرمەس (وتكەلسىز دەگەنى) وزەن جاعاسىندا» دەيدى. ونىمەن قويماي « قاجەت بولسا ەرتىپ بارام» دەيدى. بۇل سوزدەر كاريلحان اعامىزدىڭ مىنا تومەندەگى جازباسىندا سول كۇيى تۇر.
ءۇشىنشى دەرەك: 1993 -جىلى موڭعوليالىق جازۋشى شابدارباي اعامىز قاسىندا بالاسى باقىت بار باباسىنا سۇراۋ سالىپ، بوتاقارا كەنتىنە كەلەدى. سودان شەتتەگى ءبىر ۇيگە كىرسە، بالتاش دەگەن ادامنىڭ ءۇيى ەكەن. ءجونىن ايتادى «ويباي قۇدايى قوناق ەكەنسىزدەر» دەپ قۇرىق ۇشىپ قارسى الادى. وسى بالتەكەڭ «اتالارىڭ زيراتى وتكەلسىزدىڭ قۇيعانىندا» دەيدى.
ءتورتىنشى دەرەك: 2007 -جىلى باباسىنىڭ باسىن ىزدەپ قازىر قوياندى اۋىلىندا تۇراتىن باقىت الۋاي اعامىز تىكە اۋدان اكىمدىگىنە بارادى. اكىم زەينەش دەگەن ادام وتە جاقسى قارسى الىپ، اكىمدىك قىزمەتكەرلەرىن قوسىپ بەرىپ بوتاقارا تاۋىنىڭ باسىنا الىپ شىعادى. وسى كەزدە قاسىندا بىرگە بولعان ولكەتانۋشى قاريالار «اتالارىڭ زيراتى اناۋ جەردە بولعان» دەپ وتكەلسىز وزەنىنىڭ بوتاقارا كولىنە قۇياتىن ساعاسىنىڭ بوتاقارا اۋىل جاعىن كورسەتەدى. بۇل كوكتەم ايى بولعاندىقتان جەر لايساڭ بارا المايدى. تەك جوباسىن اڭدايدى. باقىت الۋاي ۇلى وسى بارعان ساپارىندا اۋداندىق گازەتكە سۇحبات بەرگەن ەكەن.
جۋىقتا گازەتتە جازىلعانداي 2007-جىلى باباسىنىڭ باسىن ىزدەۋشى باقىت الۋايدى باستاپ بارعان ادامداردى تاۋىپ تىلدەستىك. ماقالا اۆتورى سەرجان سماحان ۇلى قازىر وساكاروۆكا اۋدان ورتالىعىنان 40 شاقىرىم جەردە سادوۆىي دەگەن اۋىلدا ءدىن قىزمەتكەرى ەكەن. وقيعانىڭ باسى - قاسىندا بولعان وسى ادامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا: بوتاقارا باتىر ۇرپاعىن، ياعني قوناقتاردى كۇتىپ الۋدى اۋدان اكىمى تلەۋبەك زەينەشيەۆ ءوزى ۇيىمداستىرىپتى. بۇل كىسى قازىر و دۇنيەلىك بولىپتى. تاۋعا قوناقتاردى اۋداندىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باستاعى قانجاربەك بالاپانوۆ دەگەن ادام باستاپ بارعان، بۇل قۇرامدا اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى توكەن اربابايەۆ جانە جەرگىلىكتى ولكە تاريحىن بىلەتىن تاعى ەكى- ءۇش اقساقال، سول كەزدە مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ءاسيا، گۇلنۇر، سامال اتتى جاس ماماندار بىرگە بوپتى. وسى ساپار كەزىندە ءبىر اقساقال «قاراعىم اتالارىڭ باسى وتكەلسىز وزەنىنىڭ قۇيعانى بوتاقارا اۋىلى جاق ساعاسىندا انا ءبىر توبەنىڭ باسىندا بولعان...» دەپ نۇسقايدى.
بەسىنشى دەرەك: 1994-جىلى جامبىل وماري دەگەن اتپەن ەتنولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قازىرگى تاڭدا بىردەن- ءبىر عىلىمي - ولكەتانۋشى جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ «بۇحار جىراۋ» اتتى مونوگرافياسى جارىق كورگەن ەكەن. وسى ەڭبەكتىڭ 228- بەتىندە: « وتكەلسىز ساعاسىنداعى بەيىت وسى سىردى شەرتەدى. جىلقىنىڭ قىلىن، ەشكىنىڭ مايىن قوسىپ يلەگەن بەيىت كىرپىشى الىستان جىلت-جىلت ەتەدى. مىنا قاراشوقى سول وقيعادان كەيىن بوتاقارا اتاندى» دەپ جازادى.
بۇل جەردە جامبىل ارتىقبايەۆ دا ەكى بەيىت بارىن اڭعارعانى بايقالادى. ءبىراق اشىپ جازباعان. مىسالى، ءبىر كوش جەر اقبەلدە جەرلەگەن ناربوتانىڭ قۇرمەتىنە قاراشوقى «بوتاقارا» دەپ اتالماسى بەلگىلى. بەيىت، ياعني زيرات ىرگەسىنە ورنالاسقاندىقتان تاۋ ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ قۇرمەتىنە «بوتاقارا» اتالعانى انىق.
التىنشى دەرەك: جۋىقتا ءبىر توپ ادام ولكەتانۋشى اقبەل اۋىلىندا مۇعالىم جاسۇلان باۋىرىمىزدىڭ باستاۋىمەن جانە جەرگىلىكتى شارۋاشىلىق يەسى ايدار مىنىشيەۆتىڭ جول كورسەتۋمەن بوتاقارا تۋعاندار ناربوتا باتىر زيراتىنا باردىق. وسى ورايدا، جاڭاقالا اۋىلىندا تۇراتىن 1936-جىلى تۋعان قاريا يمانتاي اقپاي ۇلىنا سالەم بەرىپ، ءسوزىن تىڭدادىق. اقساقال سالعان جەردەن «بالا كەزىمدە ۇلكەندەردەن ەستىگەم «ناربوتا باتىردىڭ رۋى كەرەي» دەدى.
وسىعان ءمان بەرىڭىز: جەرگىلىك جەردەگى حالىق ۇعىمىندا ناربوتا - بوتاقارا ءبىر ادام ەسەبىندە. دەمەك، ناربوتا كەرەي دەگەنى «بوتاقارا كەرەي» دەگەنى. بۇل اڭداۋسىز كورىنگەنىمەن ۇلكەن دەرەك. ەڭ باستىسى قاريانىڭ سوزىنەن ەڭ جوق دەگەندە بۇل ولكەدە كەرەي رۋىنىڭ ءىزى قالعانىن اڭعاردىق.
جەتىنشى دەرەك: 2017-جىلى بوتاقارا وڭىرىنە باي- ولكەلىك اتاقتى شەجىرەسى، وسى عاسىردىڭ ءتىرى جۇرگەن كورىپكەل- اۋليەسى، ونىڭ سىرتىندا ءوزى بوتاقارا ۇرپاعى ماقيدولدا قينايات ۇلى كەلىپ كورىپ، قاسىندا جۇرگەن بىزدەرگە:
- ۋا، اعايىندار، - دەدى.
- قۇدايدىڭ بۇيرىعى شىعار، وتكەن-كەتكەن شەجىرە - تاريحتى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن اداممىن. ونىڭ بەر جاعىندا بوتاقارا بابامىزدىڭ جامباسى «وتكەلبەرمەس» دەيتىن جىڭىشكە سۋدىڭ قۇيعانىندا دەگەندى ەسكى كوزدەردەن كوپ ەستىگەن اداممىن. ۇلى قاريالار ايتقان وتكەلبەرمەس وزەنى مىنا تۇرعان «وتكەلسىز» ەكەنى انىق. بوتاقارانىڭ بايبىشەسى بيگۇلسىم. شەكتى ەلجان دەگەن ادامنىڭ قىزى. وسى كىسىلەردەن ءبىر قىز تۋعان. ول اتاقتى كەيىن شاقشاق تۇقىمىنا بارعان ودان باتىر جانىبەك قوشقار ۇلى تۋادى.
سىزدەرگە ايتارىم: بوتاقارا بابامىزدىڭ زيرات وسى بوتاقارا كولىنىڭ قۇيعاننان ىزدەڭدەر، بالا كەزىمدە توعىزاق مولدا بۇرىنعى اتالارىمىز ايتاتىن ەدى دەپ: «استىمدا مىنگەن اتىم قارا قۇلا، قالدى عوي قايران مەكەن ەسىل- نۇرا» دەگەن حالىق ءانىن ايتاتىن. سول ەسىل مەن نۇراڭ وسى قاراقتارىم، - دەگەن ەدى.
باسقا ادام، ءتىپتى دۇنيەنىڭ تەسىگىن جاماعان عالىم جاڭىلسا دا، كورىپكەل ماقيدولدا ەشقاشان جاڭىلعان ەمەس. باي- ولكەلىك اعايىندار بۇل كىسىنىڭ ءسوزىن قۇران اياتىنداي شىن دەپ قابىلدايدى. دەمەك، بوتاقارا باتىردىڭ زيراتى ماقاڭ ايتقان وتكەلبەرمەس (بىزشە وتكەلسىز) وزەنىنىڭ قۇيعانىندا ەكەنى راس.
ەندى ارى قاراي جىلجيىق. « بوتاقارا باتىردىڭ زيراتى وتكەلسىزدىڭ بوتاقارا كولىنە قۇيار ساعاسىندا بولعانى انىق، ءبىراق 1980-جىلدارى كولدىڭ سۋىن بوگەپ بوگەت سالعان كەزدە سۋ جايىلىپ، زيرات سۋدىڭ ىشىندە قالعان » دەگەن دە ءسوز بار.
مەنىڭ پايىمداۋىمشا زيرات تۇرعان جەرگە كوكتەمدە سۋ كەلەرى انىق، ءتىپتى جاۋىپ تا كەتۋ مۇمكىن. ءبىراق زيرات سۋدىڭ استىندا تولىق قالماعان. ويتكەنى، زيرات سۋدىڭ استىندا بولسا 2003-جىلى كارىلحان دارىگەرگە كەزدەسكەن ايتكەن قاريا «مەن كورسەتىپ بەرە الام» دەپ ايتپاس ەدى.
سوڭعى ءتۇيىن
ءبىزدىڭ باستى قاتەلىك: 2007-جىلى الۋاي باقىتقا «بابالارىڭ باسى وتكەلسىزدىڭ قۇيعانىنىڭ اۋىل جاق بەتىندە جاتىر» دەگەن جەرگىلىكتى اقساقالداردىڭ سوزىنە باعىنباي 25 شاقىرىم الىس جاتقان «ناربوتا باتىر زيراتىن بوتاقارا» دەپ مالدانىپ ءجۇرىپ قالدىق، ەكىنشى تاراپتان جوعارداعى قويتاس اۋىلى ماڭىنداعى زيراتقا سەنىپ قالىپ، ونىڭ شىندىعىنا جەتكەنشە بەس- التى جىل كەتتى.
سودان ويلاسا كەلە ىنتالى توپ، الۋاي باقىتتى العا سالىپ، 2007 -جىلى اۋىل اقساقالدارى بوتاقارا تاۋىنا الىپ شىعىپ «بابالارىڭ انە جەردە جاتىر» دەپ ايتقان نۇكتەگە جينالدىق:
سۋرەتتە (سول جاقتان): باقىتحان شاپي، بەكەن قايرات، باقىت الۋاي، ەرعاجى قاباس
قىسقاسى بوتاقارا تاۋىنىڭ باسىندا وتىرىپ، 2007 -جىلى اقساقالدار كورسەتكەن نۇكتەنى اسىقپاي انىقتادىق. بۇل نۇكتە جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرمەن سايكەسىپ تۇرعانى قۋانتتى. ءسويتىپ، قولداعى بار دەرەكتەردى سالعاستىرا وتىرىپ اتامىزدىڭ جامباسى تيگەن توبەنى انىقتاپ وعان وبا تۇرعىزىپ قايتتىق.
جازبا اۆتورى: بەكەن قايرات ۇلى
