بوساعا - اڭگىمە
تەلجاننىڭ الدىندا سوناۋ ءبىر كەزدە تور كوز داپتەردىڭ بەتىنە جازىلعان تىلىمدەي-تىلىمدەي ءتورت حات جاتىر. تورتەۋى دە سارى تاپ بوپ سارعايىپ، يلەگەن تەرىدەي جۇمسارىپ، ابدەن توزعان.
و باستا كوك سيامەن مارجانداي ەتىپ تىزىلگەن جازۋلارى دا ەندى كومەسكىلەۋ كورىنەدى. جىلدار بويى بويتۇمارداي قاسيەتتەپ كەلگەن وسىناۋ حاتتاردى ول قانشاما رەت وقىپ، قانشاما تاۋباسىنا سىيىنعانى ەسىندە جوق. ءبىر جۋسا كەتىپ قالاتىن بارماقتاي باعىنا ماستانىپ، كوزى تۇماندانا باستاعاندا وسى حاتتاردى قولىنا الار ەدى. قولىنا العان كەزدە باياعى ءبىر كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا الدەبىر كوك اتتى ادامنىڭ ارتىنا جابىسىپ بارا جاتقان كىشكەنتاي قارا بالا كوز الدىنا كەلەر ەدى...
* * *
ول ۋاقىتتا تەلجاننىڭ كوكەسى ءبىر تابىن تايىنشا باعاتىن دا، جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا ۇنەمى كوشىپ جۇرەتىن. «اۋىل» دەگەندى ەستىگەنى بولماسا، جەتى جاسىنا دەيىن بۇل ەتەك-جەڭدى ەل-جۇرتتى كورگەن جوق. كوكەسى قىس بويى تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى جاپىرايعان جالعىز قىستاۋدا ءجۇز قارالى تايىنشانىڭ جەم-سۋىمەن الەكتەنىپ، جاز شىعا جايلاۋعا اسىعاتىن. جايلاۋى - جولاي ءبىر قونىپ، ەكىنشى تۇنەمەلىكتە عانا ازەر تابان تىرەيتىن تەرىسبۇلاق دەگەن نۋ ورماندى، قويناۋ-قولاتتى مول اڭعار. كوك مۇزدىڭ كوبەسى سوگىلە، وسى يەن ولكەگە العاش قوس تىگەتىن دە تەلجاننىڭ كوكەسى، سول قوسىن جايلاۋعا قىزىل اسىقتان قار تۇسكەنشە جىقپايتىن دا تەلجاننىڭ كوكەسى ەدى. جاز بويى كورشى وتىرىپ، كوڭىل كوتەرىسكەن توڭىرەكتەگى قويشى قاۋىم تامىزدىڭ اياعىندا، تاۋ باسىن قار شالعان كۇنى-اق ەندى بۇل جەردىڭ قويعا قونىس بولمايتىنىن ايتىپ، بالالارىنىڭ مەكتەپكە باراتىنىن سىلتاۋراتىپ، ىقتاسىنعا قاراي ىعىسا جونەلەتىن. «ازبەرگەن-اۋ، بىزدە دە وقيتىن بالالار بار. ەل قاتارلى ەڭىسكە جىلجىمايمىز با؟» - دەپ اپاسى قينالسا، كوكەسى: «ءتايىر-اي، وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، بىرەر كۇن كەشىگىپ بارسا، كەنجە قالار دەيمىسىڭ»، - دەيتىن جايباراقات. ونىڭ سول «بىرەر كۇنى» بىرەر اپتاعا سوزىلاتىن دا، اقىرى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا تامان: «ءجا، بالالاردى مەكتەپكە اپاراتىن مەزگىل بولعان شىعار»، - دەپ، اسىقپاي جينالا باستاۋشى ەدى.
تەلجان مەكتەپكە باراتىن جىلى دا كوكەسى تاعى ءوستىپ ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالعان. ءالى ەسىندە، بىردە شاي ۇستىندە اپاسى:
- ازبەرگەن، سەن وسى بيىل تەلجاننىڭ دا وقيتىنىن بىلەمىسىڭ؟ جەتىگە تولدى عوي، - دەگەنى بار.
- قوي، ءارى! جەتىگە تولعانى نەسى؟ كەشە عانا تۋعان بالا ەمەس پە؟ - دەپ، ول تىزەسىندە وتىرعان بۇعان باجىرايا قاراعان.
- الجىعان بايعۇس-اۋ، قاي بالاڭنىڭ قاشان تۋعانى ەسىڭدە جوق پا؟ ءجۇز تايىنشانى كۇنىنە ءجۇز ساناۋمەن-اق كۇنىڭ ءوتتى عوي، - دەپ، اپاسى سوندا تۇڭىلە كۇرسىنىپ ەدى.
ءار مالدىڭ ءتۇسىن قاراپ - تەگىن، تىسىنە قاراپ - جاسىن ايىراتىن كوكەسى الدىنداعى ءجۇز تايىنشانىڭ قايسىسى قاي ۋاقىتتا، قاي سيىردان تۋعانىنا دەيىن بىلسە دە، ءتورت بالاسىنىڭ اتى مەن جاسىن ءجيى شاتاستىراتىنى راس-تى. اۋىلعا ارنايى كىتاپ الۋعا بارسا، بەسىنشى كلاسقا باراتىن بالاسىنا التىنشىنىڭ، تورتىنشىگە باراتىن بالاسىنا ءۇشىنشىنىڭ وقۋلىقتارىن اكەلىپ، ارتىنان اڭىرە-ەپ وتىراتىن. اڭىرىپ وتىرىپ: «ءتايىر-اي، ساتىپ العان دۇنيە ساسىپ كەتەر دەيمىسىڭ. بيىل وقىماسا كەلەسى جىلى وقيدى دا»، - دەپ، راحاتتانا كۇلەتىن. سوسىن ءبىر كۇنى ەت جەپ بولعان سوڭ: «ءاي، وسى ۇيدە قاعاز قۇرىپ قالعان با؟ اكەلىڭدەر، اناۋ ەسكى كىتاپتاردى»، - دەيتىنى تاعى بار. ساتىپ العان كيىمدەرى دە ءبىر بالاسىنا ءدال كەلگەن ەمەس. ادەتتە ولارى قاشان دا قانارداي قولپىلداپ تۇرادى. وعان ايتار ۋاجى بىرەۋ-اق: «ءتايىر-اي، بالا وسپەي مە ەكەن. وسكەندە ءدال بولماي ما ەكەن...» بالا وسكەنشە ول «قاناردىڭ» ەتەگى ەتىكتىڭ وكشەسىنە قىرقىلىپ، جىرىم-جىرىم بوپ توزىپ تا بىتەدى. توزسا نەسى بار، كوكەسىنىڭ جاڭا «قانارى» ۇستىنە قولپ ەتە تۇسەدى. ايتا بەرسەڭ، ازەكەڭنىڭ مۇنداي قىزىقتارىن تاۋىسىپ بىتپەيسىڭ. سول ۋاقىتتا قىرىقتى قۋسىرىپ تاستاسا دا سەرىلىگى قالمادى ما، كىم ءبىلسىن، كەيدە تۇسىنەن شوشىپ ويانعانداي «جينالىسقا بارام» دەيتىن دە، بالا-شاعاسىن يەن تاۋعا قالدىرىپ، سوناۋ شالعايداعى اۋىلعا سۋىت ءجۇرىپ كەتەتىن. ول نەتكەن ۇزاققا سوزىلعان جينالىس ەكەنىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، ارادا ون شاقتى كۇن وتكەندە، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، كوزى كىرتيىپ ازەر جەتەدى. سونداي ءبىر «جينالىستان» ورالعان كۇنى ول:
- باعاش، تەلجاننىڭ جەتىگە تولعانى راس ەكەن. قابدوش مۇعالىم: «بالالارىڭدى مەكتەپتەن كەشىكتىرمە، كىشى ۇلىڭدى دا تىزىمگە جازىپ قويدىم»، - دەيدى. «كىشى ۇلىڭ» دەگەنى وسى تەلجان عوي، - دەدى تاقىر باسىن سيپاي وتىرىپ.
- بۇدان باسقا قايداعى كىشى ۇلىڭ بار ەدى، جازعان. بۇنىڭ جەتىگە تولعانىن وتكەندە عانا ايتپاپ پا ەدىم، - دەدى اپاسى.
- ە، ايتقاسىڭ، ايتقاسىڭ... ايتقانىڭ ەسىمە ءتۇسىپ، كىتاپ تا الا كەلدىم، - دەپ، ول ىرگەدە ءبۇيىرى بۇلتيىپ جاتقان قارا قورجىننان سىرتى جىلتىر ءبىر كىتاپتى الىپ، تەلجاننىڭ اپاسىنا بەردى.
اپاسى كىتاپ سىرتىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە:
- بار بول، بار بولعىر، - دەدى كۇيىنىپ. - مىناۋىڭ ورىسشا الىپپە عوي. بالاڭدى ورىسشا وقىتاتىن اۋىلدا قاي مەكتەبىڭ بار ەدى.
- ە، قايدان بىلەيىن، تۇرعازىعا ءبىرىنشى كلاستىڭ كىتابىن بەر دەپ ەدىم... بەرگەنى وسى دا. جارايدى، ورىسشا تۇسىنگەن كەزدە بۇ دا جەردە قالماس، تىعىپ قوي، - دەدى كوكەسى بايىپپەن.
تەلجاننىڭ كىتابى بولماسا دا، اپاسى قارا ساتەننەن قاعاز-كىتاپ سالاتىن دوربا تىگىپ بەردى. مەكتەپكە كيەر ءبىر قاباتىن دا ساقاداي ساپ ەتتى. بۇنىڭ ءبارى دايىن بولعاندا، تەلجان مەكتەپكە تىپتەن اسىعا ءتۇستى. اسىعۋمەن جاز ءوتىپ، كۇز كەلدى. ماڭايداعى مالشىلار بالالارىن باياعىدا اۋىلعا اتتاندىرعان. «وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، ويدىڭ قارا تۋلاق ءورىسى مالعا وت بولا ما؟» - دەپ، تەرىسبۇلاقتان تابان اۋدارماي قالا بەرگەن تەك تەلجاننىڭ كوكەسى. سول كۇندەردىڭ بىرىندە ەتەكتەن كەلگەن مال دارىگەرى اعاي قابدوش مۇعالىمنىڭ «بالالارىن تەز جەتكىزسىن» دەگەن «دۇعاي سالەمىن» دە اكەلگەن. «ە، جەتكىزەمىز دە، ءتايىرى»، - دەپ، كوكەسى تاعى ون كۇندەي بەيعام ءجۇردى دە، اقىرى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا تامان ۇلكەن ەكى ۇلىن جەكە اتقا مىنگىزىپ، تەلجاندى ارتىنا مىنگەستىرىپ، ىسقىرا اندەتىپ، اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتى.
قوستان ۇزاي بەرە بۇل ارتىنا مويىن بۇرعاندا، اپاسى جەروشاق باسىندا قاققان قازىقتاي مەلشيىپ، اق جاۋلىعىمەن كوزىن ءسۇرتىپ تۇرعانىن بايقاپ قالعان. اپاسىنىڭ سول تۇرىسى، بۇكىل جايلاۋداعى جالعىز تىرشىلىك بەلگىسىندەي ءتۇتىنى سىزدىقتاپ، يەن شاتقال اۋزىندا قالا بەرگەن قاراشا قوس، سول قوس ىرگەسىندە ارقىراپ اققان تەرىسبۇلاقتىڭ سارىنى ۇزاق جولدا تەلجاننىڭ ەسىنەن شىقپاي-اق قويدى. دۇنيەنىڭ بار قىزىعى مەن قۋانىشى، بالداي ءتاتتى كۇندەرى مەن بالبىراپ ۇيىقتار تۇندەرى - ءبارى-ءبارى ارتتا قالعانداي، ەندى سول ىستىق شاقتارمەن ماڭگى قوشتاسىپ بارا جاتقانداي كوكىرەگى ۋداي اشىدى. وكسىپ-وكسىپ جىلاعىسى دا كەلدى. ال ەكى اعاسى قاراكەرگە قامشىنى ءۇستى-ۇستىنە باسىپ، اۋىلعا اسىعىپ-اق بارادى. كەيدە قۇيىنداتا شاۋىپ، قارا ءۇزىپ تە كەتەدى. وزدەرى ءماز. «نەسىنە ءماز دەسەڭشى؟..» بۇنىڭ وزەگىن ءورت جالاپ كەلە جاتقانىن كوكەسى دە سەزەر ەمەس، ىڭىلداپ ايتقان ءاز انىمەن اۋرە. ونىڭ قانداي ءان ەكەنىن تەلجان بىلمەيدى، ايتەۋىر، الدەقانداي مۇڭلى اۋەن ءوز جۇرەگىن دە شىمىرلاتا تۇسەدى. وسى اۋەننىڭ ىرعاعىمەن جيرەن قاسقا دا قۇلاقتارىن كەزەك قايشىلاپ، ءبىر قالىپتى اياڭدايدى دا وتىرادى. وقتا-تەكتە كوكەسى ارتىنا قاراماستان:
- ءاي، ءتۇسىپ قالعان جوقسىڭ با؟ قانجىعادان مىقتاپ ۇستاپ ال، - دەپ قويادى. سوسىن تاڭداي قاعىپ:
- ياپىر-اي، ءا؟.. سەن دە وقيتىن بولدىڭ، ءا؟ زىمىراعان زامان دەگەن وسى، - دەپ، نە زامات ءۇنسىز قالادى دا، تاعى تاۋسىلماس اۋەنىنە باسادى.
...بۇلار جولاي ءبىر قونىپ، ەرتەڭىندە تۇسكە تاياۋ عانا اۋىلعا جەتكەن. جەتىسىمەن كوكەسى اعاشتان قيىپ سالىنعان ۇزىن قارا ءۇيدىڭ الدىنا توقتادى دا:
- مەكتەبىڭ وسى، بالام، - دەپ، اتتان تۇسە باستادى. اۋلادا شۋلاپ ويناپ جۇرگەن بالالار الىستان ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەن بۇلاردى لەزدە قورشاپ العان. ادام كورمەگەندەي ءبارى ۇدىرەيە قارايدى. ءبىر-بىرىنە قاراپ، كۇلىپ تە قويادى. «مىنالاردى قارا، مەكتەپكە جاڭا كەلىپ تۇر»، - دەپ مازاقتاپ تۇرعان سەكىلدى. سەكپىل بەت ءبىر سارى بالا تەلجانعا ءتىلىن شىعارىپ، اۋزىن دا قيسايتىپ جىبەردى. بۇنىڭ بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ، كوكەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
- ءوي، قورىققانى نەسى، ءاي! بۇلار دا وزىڭدەي بالا ەمەس پە... ءجۇر، دەرەكتىرگە بارامىز، - دەپ، كوكەسى بۇنى جەتەلەي جونەلدى.
«دەرەكتىر» كوزىندە اينەگى بار، ۇزىن، قارا كىسى ەكەن. شەكپەنىنىڭ ەتەگىنە شالىنا كىرگەن كوكەسىنىڭ سالەمىنە ول دا ەرنىن جىبىر ەتكىزدى، ورىندىعىن سىقىرلاتا شالقايىپ:
- سونىمەن كەلىپ قالدىڭىز... «تاز تارانعانشا توي تارقاعانى» وسى دا، - دەدى مىرس ەتىپ.
- قايتەيىك، مالدان بوساي المادىق، - دەدى كوكەسى بوساعا تۇسىنداعى ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ.
- سوندا سىزدەن باسقا مالشىنىڭ باققانى مال ەمەس پە ەكەن، - دەپ، «دەرەكتىر» كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى.
- ارينە، مال عوي... ءبىراق مەنىڭ باققانىم سيىر عوي. سيىردىڭ جايى وزىڭىزگە بەلگىلى...
- سيىردىڭ جايى ەمەس، ماعان بالانىڭ جايى كەرەك. ءجونى تۇزۋ اتا-انا بالاسىن مەكتەپكە ون بەس كۇن كەشىكتىرىپ اكەلە مە؟ ون بەس كۇندە وزگە بالالار قانشاما ساباق وتكەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟
- قايدان بىلەيىن، باسەكە؟..
- ارينە، ءسىز قايدان بىلەسىز. ءسىز تەك سيىر جايىن عانا بىلەسىز دە... جىلدا ءوستىپ اقساق قويداي ەل سوڭىندا جۇرەسىز. جىلدا ءسىزدىڭ بالالارىڭىز ءۇشىن قابدوش جۇگىرەدى دە جۇرەدى. بيىل دا ەكى بالاڭىزدىڭ قۇجاتتارىنينتەرناتقا دايىنداعان قابدوش... ايتپاقشى، ول سىزگە كىم بولادى؟ تۋىسىڭىز با؟
- جوعا، جاي تانىس مۇعالىم.
- جاسىراسىز دا، ايتپەسە بوتەنگە بوتەن جاقسىلىق جاساي ما؟ جەڭ ۇشىنان جالعاسقان ءبىر جاقىندىقتارىڭىز بار-اۋ، - دەپ، ول كەنەت قۋلانا جىميدى. سونان كەيىن كوكەسىنىڭ جانىندا ءدىر-ءدىر ەتىپ تۇرعان تەلجاندى جاڭا كورگەندەي:
- سەن، بالا، نەگە سەلتيىپ تۇرسىڭ؟ وتىر، - دەدى كوكەسىنىڭ قاسىنداعى بوس ورىندىققا سۇق ساۋساعىن كەزەپ. تەلجان جىلدام وتىرا قالدى. «دەرەكتىر» كوزىلدىرىگىنىڭ شىنىسىن اق ورامالمەن اسىقپاي سۇرتە وتىرىپ:
- ايتپاقشى، ءسىز سوندا قانداي سيىر باعاسىز؟ - دەدى ءبىر ءتۇرلى جۇمساق ۇنمەن.
- تايىنشا عوي، باسەكە.
- سەمىز شىعار.
- ارينە، قازىردىڭ وزىندە ءارقايسىسى بەس سەنتنەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەس.
- مەنىڭ دە ءبىر-ەكى تايىنشام بار ەدى. جاز بويى قىرىپ الارعا قىلشىعى جوق ءۇي ماڭىن شيىرلادى دا ءجۇردى. قازىر قابىرعالارى ىرسيىپ ازەر تۇر.
- ويباي-اۋ، ەرتە كوكتەمدە ايتپادىڭىز با؟ تابىنعا قوسىپ الىپ كەتەر ەدىم عوي.
- ءالى دە كەش بولماس. بىلاي... تۇسىنەسىز عوي، كەڭشار سالعان سىرعانى اۋىستىرا سالۋ دەگەندى... - دەپ، «دەرەكتىر» كوكەسىنە سىعىرايا كۇلدى.
- ءتايىر-اي، سو دا ءسوز بە ەكەن. تەك ءبىزدىڭ بالالارعا وڭ كوزبەن قاراي جۇرسەڭىز...
- وعان قام جەمەڭىز... ەكى بالاڭىز قازىر ينتەرناتقا بارىپ ورنالاسسىن. ال مىنا ۇلىڭىزدىڭ شارۋاسى مەنى قيناپ تۇر. وزىندەي بالالار وقۋ باعدارلاماسىن ءبىراز ەڭسەرىپ تاستادى، الدى ازداپ جازا دا، وقي دا بىلەدى. قالامدى قالاي ۇستاۋدى بىلمەيتىن بۇل ەندى ولاردى قالاي قۋىپ جەتپەك؟
- راس-اۋ، - دەپ، كوكەسى وپ-وڭاي كەلىسە سالدى. - ەندەشە، بۇنى مەن قايتا الىپ قايتايىن. كەلەسى جىلى وقىسا دا كەشىكپەس.
- سويتكەنىڭىز ءجون شىعار. ءبىراق دارىگەردەن «اۋىرىپ قالدى» دەگەن انىقتاما الىپ، بىزگە تاستاپ كەتىڭىز. بۇل بالانىڭ اتى-ءجونىن قابدوش تىزىمگە جازىپ قويعان.
- ءتايىر-اي، دارىگەر قىز ءوزىمىزدىڭ بالدىز عوي، - دەدى كوكەسى جيرەن مۇرتىن شيىرىپ.
مانادان شىبىن جانى شىعارداي بوپ وتىرعان تەلجاننىڭ دا ارقا-باسى كەڭىپ سالا بەردى. «دەرەكتىر جاقسى كىسى ەكەن» دەپ قويدى ىشىنەن... وسى ساتتە ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، قولتىعىنا كوپ كىتاپ قىسقان، بەتىندە سال قوراسان داعى بار تىعىرشىقتاي سارى ادام كىرىپ كەلدى. كوكەسى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
- و، قابدوش تە كەپ قالدى-اۋ! اسسالاۋمالەيكۇم! - دەپ، وعان قوس قولىن سوزا ۇمتىلدى.
- ەسەن-ساۋسىز با، ازەكە؟ قاراشا قازداي قاڭقىلداپ جەتتىڭىز بە اقىرى؟ - دەپ، قابدوش مۇعالىم كۇلە سويلەپ، كوكەسىنىڭ قولىن الدى. سونان سوڭ تەلجانعا بۇرىلىپ:
- قالاي، باتىر، وقيمىن دەپ قۇلشىنىپ وتىرسىڭ با؟ - دەدى داۋسىن كوتەرە سوزىپ.
تەلجان يمەنشەكتەپ، ءجۇزىن تومەن سالدى. سوڭعى ءسوز جۇرەگىن زىرق ەتكىزگەن.
- بۇ باتىر كەلەسى جىلى وقيتىن بولدى، قابەكە. ءبىز سولاي كەلىستىك، - دەدى كوكەسى. «راس پا؟» دەگەندەي قابدوش مۇعالىم «دەرەكتىرگە» قاراعان.
- ءيا، سولاي، كەلەسى جىلى وقىسىن. ءبىر جىلدىڭ ارى-بەرىسى جوق، قايتا اقىلى تولىپ كەلەدى، - دەدى «دەرەكتىر».
ەرنىن جىمقىرا تىستەگەن قابدوش مۇعالىمنىڭ سارعىش ءوڭى كۇرت كۇرەڭىتىپ كەتتى. بەتىندەگى قوراسان داقتارى دا جىبىر-جىبىر ەتكەندەي بولدى.
- جوق، بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى، ساكە. ەگەر سىزشە ايتساق، ون بەس كۇننىڭ دە ءارى-بەرىسى جوق. بالانى وقىتۋ كەرەك.
- ءوي، سەن نە دەپ كەتتىڭ، ەي! ون بەس كۇندە قانشاما باعدارلاما وتىلگەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ەرتەڭگى كۇنى بۇل ۇلگەرە الماي جاتسا، كىم جاۋاپ بەرەدى. كىم؟ اقساعىن قويىپ، ساۋىن باعىپ المايسىڭ با، قۇرعىر.
- ساكە، قينالماڭىز، مەن جاۋاپ بەرەم. ءبىرىنشى كلاستى وقىتاتىن وزگە ەمەس، ءوزىم عوي. ەندەشە، ءبىر بالانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىما الايىن، وقىسىن.
«دەرەكتىر» تاعى دا كوزىلدىرىگىن الىپ، شىنىسىن ۇزاق ءسۇرتتى. ۇزاق ويلاندى. كۇنىم ەندى نە بولار دەگەندەي تەلجانىڭ دا جانارىنا جاس تولدى.
- ساكە، وسىعان كەلىستىك. بالا وقىسىن، - دەدى قابدوش مۇعالىم جالىنعانداي.
- جارايدى، وقىسىن. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، بارىنە ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ، - دەدى «دەرەكتىر» امالى قۇرىعانداي. - ال، ءسىز نە دەيسىز، ازەكە؟
- وقىسا وقىسىن، - دەپ، ول بۇعان دا وپ-وڭاي كونە سالعان.
سونىمەن ماسەلە شەشىلدى. تەلجان وقيتىن بولدى. وقىعاندا، تۋرا قابدوش مۇعالىمنىڭ وزىنەن وقيتىنىن ءبىلدى. «دەرەكتىردىڭ» كابينەتىنەن سالى سۋعا كەتىپ شىققان بۇنى كوكەسى دۇكەنگە ەرتىپ بارىپ، كوستيۋم-شالبار ساتىپ اپەردى. شالبارىنىڭ بالاعىن ءۇش قايىرا بۇكتەپ، كوستيۋمىنىڭ جەڭىن ەكى قايىرا تۇرگەندە، تەلجانعا ءبارى «شاپ-شاق» بوپ شىعا كەلدى.
- بۇدان كىشىسى بولماي تۇر، - دەپ، ساتۋشى قينالىپ ەدى:
- ءتايىر-اي، بالا وسپەي مە ەكەن، وسكەندە ءدال بولماي ما ەكەن. سەن ودان دا ماعان ون شاقتى «اق» تاۋىپ بەر، - دەدى كوكەسى.
قىلقيعان ۇزىن مويىنداردى قارا قورجىنعا سىقاپ سالىپ العان سوڭ دا:
- قوي، مەن سەنى جولاماننىڭ ۇيىنە قالدىرايىن دا، قايتايىن، بالام. اپاڭنىڭ جالعىز قالعانىن بىلەسىڭ، كەشىكسەم، قورقاتىن شىعار، - دەپ، سىرتقا بەتتەدى.
كوشەدە اتىن جەتەكتەي ءجۇرىپ ول جولامان جونىندە دە ءبىر سىدىرعى سىر ايتقان. تەلجاننىڭ تۇسىنگەنى: ول - «ۇلكەن بۇعالتىر ەكەن». بۇلارعا جاقىن تۋىس كورىنەدى. ونىڭ اكەسىنىڭ شەشەسى مەن كوكەسىنىڭ اكەسىنىڭ شەشەسى ءبىر انادان تۋىپتى. اپاسى جاعىنان «جولاماننىڭ ۇيىندەگى كەلىن» دە الىس ەمەس سياقتى. قىسقاسى، ول ۇيدە بۇنى شەكەدەن شەرتىپ، ءشومىشتىڭ باسىنان قاعاتىن ەشكىم جوق بوپ شىقتى.
راسىندا، جولاماننىڭ وتباسى بۇلاردى قۇشاق جايىپ قارسى الىپ ەدى. اۋلاسى ات شاپتىرىم اباجاداي قارا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاننان-اق تولىقتاۋ سارى ايەل سامپىلداي سويلەپ، كوكەسىن تورگە ءبىر-اق اتتى. «اينالايىنداپ» بۇنى دا جوعارى جىلجىتتى.
- اۋ، بالدىز، بولەم قايدا مەنىڭ؟ - دەدى كوكەسى جۇمساق ديۆانعا شالقايا وتىرىپ.
- بولەڭدى قۇداي الدى دەيسىڭ بە، جەزدە. جاتىر، انە، - دەپ كوكەسىنىڭ بالدىزى تورگى بولمەگە يەك قاقتى.
- نە دەيدى، قۇرعىر. جايشىلىق پا، ايتەۋىر؟
- باياعى ءوزىڭ بىلەتىن اۋرۋ دا، جەزدەكە.
- ە، ءتايىر-اي، ونى جازۋ وڭاي عوي... جولامان! اۋ، جولامان، بەرى شىق، كانە!
كوكەسىنىڭ جەلكە تۇسىنداعى جارما ەسىك قاق جارىلدى دا، كوزى قىزارىپ، بەتى ءىسىپ كەتكەن بىرەۋدىڭ ۇيپا-تۇيپا باسى كورىندى.
- اۋ، بولە، ساعان نە بولعان؟ ءتىرىمىسىڭ؟
- نە بولعانىن سۇراما، ازەكە، - دەپ، قىزىل كوز كىسى كوكەسىنىڭ يىعىنا باسىن سۇيەدى.
- تەلجان، اكەل انا قورجىندى! - دەدى كوكەسى ءامىرلى.
ءامىرى ءاپ-ساتتە ورىندالدى. قورجىننىڭ ەكى باسىنان ەكى قارىن سارى ماي مەن ەكى ۇزىن مويىن ستولدان ورىن العاندا، كوكەسىنىڭ بالدىزى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى. سوسىن كوزىن اشىپ، اۋزىن جۇمدى.
- ءاي، جەزدەم-اي، قورجىنىڭ قۇر جۇرمەيدى-اۋ. تەك ساعىندىراتىنىڭ جامان، - دەپ، ول ەكى قارىن مايدى ەكى قولتىعىنا قىسا جونەلدى. ەندى ءبىر مەزەتتە ونىڭ سامپىلداعان ءۇنى اۋىزعى بولمەدەن ەستىلدى.
- جەزدە، بالاڭنىڭ اتى كىم؟
- تەلجان عوي، بالدىز. باياعىدا ءبىز قاراقىستاقتى قىستاعان جىلى ءوزىڭ قالجا الىپ كەلمەپ پە ەدىڭ؟ سونداعى قىزىل شاقا ەمەس پە؟
- ويبۇي، بەتىم-اي! ۇمىتىپ قاپپىن، تەگى... تەلجان، بەرى كەلشى، كۇنىم.
تەلجان قورعانشاقتاپ اۋىزعى بولمەگە شىعىپ ەدى، شىمشۋىر ۇستاعان كوكەسىنىڭ بالدىزى قازان-وشاق قاسىندا تۇر ەكەن.
- كۇنىم-اۋ، قالاي تەز ءوسىپ كەتكەنسىڭ؟ سەنى دە قولعانات بولار دەپ كىم ويلاعان... تەلجان، سەن مىنا وتتى كوسەپ-كوسەپ جىبەرىپ ساماۋىرعا شوق سالا بەرشى. مەن سيىر ساۋىپ كەلە قويايىن، - دەپ، شەلەك الىپ سىرتقا بەتتەدى.
كوسەپ-كوسەپ جىبەرىپ، كوسىپ الا قويار قىزىل شوق كورىنبەدى، بىقسىعان شالالاردى دەمىككەنشە ۇرلەپ جاعىپ، قولامتا اراسىندا جۇلدىزداي جىلتىراعان ۇشقىنداردى شىمشىپ تەرىپ، ءوز بويىنداي ساماۋىردىڭ كەڭىردەگىن كەپتەگەنشە نەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. بۇل جۇمىستى ءبىتتىم-اۋ دەگەن كەزدە سىرتتان:
- تەلجان، مۇندا كەلە قويشى، كۇنىم؟ - دەگەن داۋىس ەستىلدى.
ساناپ باسىپ سىرتقا شىققاندا، اۋلادا اسپانعا قاراپ مايىسىپ تۇرعان كوكەسىنىڭ بالدىزىن كوردى.
- جارىقتىقتىڭ كۇنى جاۋايىن دەپ تۇر ما، قالاي؟ ءۇي سىرتىندا ازداعان قۋ شىرپى بار ەدى، كۇنىم... سەن سونى سارايعا كىرگىزىپ، جيناي-جيناي سالشى، سۋ بوپ قالار، - دەدى ول.
ازداعان قۋ شىرپىسى - تاۋ-توبە بوپ ءۇيىلىپ جاتقان قاراعاي جاڭقا ەكەن. تەلجان ولاردىڭ ۇساقتارىن قۇشاقتاپ تاسىپ، كەسەكتەرىن قۇمىرسقاداي سۇيرەپ جەتكىزىپ، سارايعا «جيناي-جيناي» سالعانشا» دەمى دە ءبىتتى، دىمى دا قۇرىدى.
تالتىرەكتەي باسىپ ۇيگە كىرسە، تاقىر باسى شىپ-شىپ تەرلەپ، كوكەسى كۇرەڭ شايدى راحاتتانا سوراپتاپ وتىر دەيسىڭ. كوسىلە سويلەپ، كوسەمسىپ تە قويادى. جانىندا جاعىن تايانىپ، كوزىن تارس جۇمىپ العان جولامان ونى تىڭداپ وتىر ما، ۇيىقتاپ وتىر ما، بەلگىسىز. ۇستەل شەتىنەن ورىن تيگەن بۇل ءبىر كەسە شايدى اۋزىنا الا بەرگەنى سول... تۇكپىردەگى بولمەدەن شار ەتە قالعان ءسابي ءۇنى ەستىلدى.
- تەلجان، انا بالانى ءسال عانا تەربەتە تۇرشى، كوكەڭە شاي قۇيىپ بەرەيىن، - دەدى كوكەسىنىڭ بالدىزى.
بالانى ءسال عانا تەربەتۋگە بارعان تەلجان بەسىك جانىندا تاعى ۇزاق اينالعان. ەمەتىن مەزگىلى جەتتى مە، شىر-شىر ەتكەن شىناشاقتاي نەمە تەربەتكەن سايىن شىرقىراي تۇسەدى. ۇيدە كىشكەنتاي ايكەن جىلاعاندا، تەلجان قوسا بوزدايتىن. سوندا اپاسى بۇنى دا باۋىرىنا باسىپ ۋاتۋشى ەدى، «اينالايىن، قوزىم» دەپ، بەتىنەن ءسۇيۋشى ەدى. ەندى بۇنى كىم «اينالايىن» دەيدى. كىم بەتىنەن سۇيەدى؟..
- بالدىز، تەلجاندى سەندەرگە تاپسىردىم. تاعى ءبىر اۋىز تاپ بولدى دەپ، ارتىق كورمەڭدەر. قىسقى سوعىمدارىڭ مەنەن، - دەيدى ەسىك سىرتىندا كوكەسى.
- و، نە دەگەنىڭ، جەزدە؟ جالعىز بالانىڭ اياعى مەن اۋزىن كوپ كورسەك، اعايىندىعىمىز قايسى. ءبىراق كەلمەي جاتىپ بالا باقتىرىپ قويعانىما رەنجىمە. قايتەيىن، قولعاناتقا زارمىز.
- ءتايىر-اي، باياعىدا مولداعا بالاسىن بەرگەن ادام «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى» دەيدى ەكەن عوي. بۇنىڭ دا ەتى سەندەردىكى، بالدىز.
شاماسى، جىلاي-جىلاي شارشاعان بولۋ كەرەك، الدەن ۋاقىتتا بالانىڭ ءۇنى كىلت ءوشتى. تەلجاننىڭ دا قولى بەسىكتەن بوسادى. الايدا، اڭگىمەنىڭ قىزۋىمەن ۇمىتىپ كەتتى مە، كوكەسىنىڭ بالدىزى بۇنى قايتا شايعا شاقىرعان جوق، ءوزى سۇعىنىپ جەتىپ بارۋعا ۇيالدى دا، بەسىك جانىندا جاۋتاڭداپ وتىرا بەردى. ءوستىپ وتىرىپ، ءبىر مەزەت توسەك اسىنداعى تەگەش تولى باۋىرساققا كوزى ءتۇستى. ءيىسى اڭقىپ تۇر، شىركىن! بۇل سول ساتتە عانا قارنى قاتتى اشقانىن سەزدى. اۋزىنا كەرمەك دام كەلدى دە، جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى. ءوز ءۇيى بولسا، اناۋ قىزىل قوڭىر باۋىرساقتاردى ەكى ۇرتىنا تولتىرىپ الىپ، قاۋجاڭداپ وتىرار ەدى. امال نە، قازىر وعان كوز سالۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى... ياپىر-اۋ، بۇنى نەگە شايعا شاقىرمايدى. بالانىڭ قارنى اشتى-اۋ دەپ نەگە ءبىرى ويلامايدى. بۇل دا ادام ەدى عوي. بۇنىڭ دا جەيتىن اۋزى، جۇتار وڭەشى بار ەمەس پە؟ جەتىم قوزىداي جاۋتاڭ قاققان مىنا كۇيىن اپاسى كورسە قايتەر ەدى؟.. تەلجاننىڭ اش وزەگىنە اششى وكسىك تىرەلدى. ارتىنشا ىپ-ىستىق جاس بەتىنەن دومالاي جونەلدى.
- ال، بالدىز، مەن قايتايىن ەندى...
تەلجان اتىپ تۇرىپ، الدىڭعى بولمەگە جۇگىرىپ شىقتى دا، كوكەسىن قۇشاقتاي الدى.
- ءوي، نە بولدى ساعان! نەگە جىلايسىڭ، قۇلىنىم؟!.
- ويبۇي، بەتىم-اي، بۇل بالا تارس ەسىمنەن شىعىپتى-اۋ. كەلشى، كۇنىم، شاي ءىششى.
- قوي، قۇلىنىم، جىلاما! جىلاماي-اق قويشى! اۋىلعا ەرتەڭ-اق كوشىپ كەلەمىز... ەرتەڭ-اق
تەلجاننىڭ ەكى يىعى سەلكىلدەپ، وكسىگىن باسا الساشى. وكسىپ تۇرىپ كوكەسىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا تىعىلا تۇسەدى. اششى تەر اڭقىعان وسى قۇشاقتان ايرىلعىسى جوق. كەنەت توبەدەن تاس قۇلاعانداي ۇستەل گۇرس ەتە قالدى دا، ىدىس-اياق ەدەنگە سالدىر-گۇلدىر قۇلاپ ءتۇستى. تەلجان جىلاعانىن كىلت قويىپ، كوكەسىنىڭ قولتىعىنان سىعالاپ ەدى، جاڭا عانا ۇستەلدە باسى جىعىلىپ جاتقان جولاماننىڭ اۋزىنان كوبىگى اعىپ، قىزىل كوزى الارىپ كەتىپتى. تىستەنىپ جۇدىرىعىن دا ءتۇيىپ العان.
- بۇ-بۇ كىم، ءاي! اك-كەسى ولگەندەي بو-بوزداعان. اكەڭ ولسە، اك-كەڭدى مەن...
كوكەسىنىڭ بالدىزى ىدىس-اياقتىڭ سىنىعىن جيناپ، ۇستەل استىندا جۇر. بۇرق-سارق قايناپ ءجۇر.
- ءزارىن ىشكىر، ءيت-اي! زارىن ءىشىپ قاتا قالماي ما بۇل، قاتا قالماي ما!
كوكەسى تەلجاننىڭ قولىنان ۇستاپ، سىرتقا شىعۋعا ىڭعايلاندى.
- بالدىز، مەن قايتايىن... جو-جوق، ءبىز قايتايىق. تەلجان كيىنە عوي، قۇلىنىم، كيىن تەز.
- قايتقانى نەسى؟.. بالا قالسىن دا.
- جو-جوق، الىپ كەتەيىن، بالدىز. دەرەكتىردىڭ ءوزى كەلەسى جىلى وقىسىن دەگەن. وقۋ قايدا قاشار دەيسىڭ.
بۇلار سول كۇنى ءتۇنى بويى جول ءجۇرىپ ەدى. جول جۇرگەندە تاۋسىلىپ بىتپەيتىن كوكەسىنىڭ ءانى دە سول كۇنى تۇندە تۇگەسىلگەندەي ەدى...
* * *
قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ قىستاۋعا كوشىپ كەلگەندەرىنە ەكى-ۇش كۇن بولعان. شاڭقاي تۇستە بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ەتتى الدارىنا قويىپ، جاڭا جاۋكەمدەۋگە كىرىسكەندە... ۇزىن قارا سۋلىق كيگەن بىرەۋ تابالدىرىقتى اتتاي بەردى... قابدوش مۇعالىم! ءبىر ءتۇيىر ەت تەلجاننىڭ تاماعىنا كەپتەلدى دە قالدى.
- ءتاڭىرىم-اۋ، وزىڭسىڭ بە، قابەكە؟ - دەيدى كوكەسى تاڭدانىپ.
- اڭقيىپ وتىرماي قوناقتى شەشىندىرسەڭشى، - دەيدى اپاسى دا ابدىراپ.
- جا، اۋرە بولما، ازەكە، - دەپ، قابدوش مۇعالىم سۋلىعى مەن قالپاعىن بوساعا تۇسىنا ءىلدى دە، تورگە وزدى.
تەلجان اسىقتى جىلىكتى بەلىنەن قىسا ۇستاعان كۇيى سىرەسىپ ءالى وتىر. بويىنان جانى ۇشىپ كەتكەن سەكىلدى. قىرسىققاندا، قابدوش مۇعالىم تۋرا جانىنا جايعاسقان.
- حالىڭ قالاي، باتىر؟ - دەپ، ول بۇنىڭ باسىنان سيپالاپ قويدى.
«باتىردىڭ» باسى تىپتەن سالبىراي ءتۇستى.
- وسى باتىر ءۇشىن ۇياتتى بوپ جاتىرمىز، قابەكە، - دەدى كوكەسى قيپاقتاپ.
- جارايدى، قىسىلاتىن دانەڭە جوق، مالشىنىڭ جاعدايىن بىلەمىز عوي. وزدەرىڭ قالاي ات-كولىكتەرىڭ امان جەتتىڭدەر مە؟ - دەپ، قابدوش مۇعالىم اڭگىمەنى وزگە ارناعا بۇرىپ جىبەردى.
تەلجاننىڭ جاڭاعى ۇشىپ كەتكەن جانى قايتا ورالعانداي، ەڭسەسىن ازداپ كوتەرە باستادى. كوكەسىنىڭ دە ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، ەتتى ماڭعازدانا تۋراي وتىرىپ، شارۋا جايىن شالۋلاۋعا كوشكەن. شارۋا جايى - باياعى ءجۇز تايىنشانىڭ جايى؛ ولاردىڭ جايلاۋدان ىركىلدەپ قايتقانى، امانشىلىق بولسا، كوكتەمدە ءبارى بۇزاۋلاپ تۇراتىنى. شاي قامىمەن جۇرگەن اپاسىنىڭ دا اڭگىمەسى كوبەيگەن. ونىڭ ايتاتىنى - بالالاردىڭ جايى، مال-مال دەپ جۇرگەندە ولاردىڭ جىل سايىن مەكتەپتەن كەشىگىپ قالاتىنى، سوعان وزدەرىنىڭ قينالاتىنى، ءبىراق ءبىر بالاسىنىڭ ءتارتىبى مەن ۇلگەرىمى ءۇشىن ەشكىمنەن سوز ەستىمەگەنى.
- ول راس. بەكەن مەن توكەننىڭ ساباعى جاقسى، ءتارتىبى دە ءتاۋىر. قايتا قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق كەيبىر ەركەتوتايلارعا قارنىمىز اشادى. سولارعا نە جەتپەيدى دەسەڭشى، - دەپ، قابدوش مۇعالىم قينالىس ءبىلدىردى.
- تەگى جامان دا، ءتايىرى. باياعىدا مەنىڭ اكەم قارا تانىماسا دا قالىڭ ەلدى اۋزىنا قاراتقان. ال مەن...
- ال سەن ءجۇز تايىنشانى تاياعىڭا قاراتىپ ءجۇرسىڭ، - دەپ، اپاسى مىرس ەتتى. - جازعان-اۋ، ماقتانعانشا ءسوزدىڭ ءجونىن ايتپايسىڭ با؟ بالانى باسقا سەكىرتەتىن - «اكەم-كوكەم» ەمەس پە؟
كوكەسى كىبىرتىكتەپ، ءجۇزىن تومەن سالدى.
- قايدا بارسام، ايتەۋىر، ءجۇز تايىنشا الدىمنان شىعادى... قابەكە، ءوزىڭ جايشا ءجۇرسىڭ بە؟
قابدوش مۇعالىم جانىنداعى تەلجانعا بۇرىلدى. تەلجاننىڭ قايتا ورالعان جانى قايتا ۇشۋعا اينالدى.
- سەندەردىڭ كوشىپ كەلگەندەرىڭدى ەستىپ، بۇگىن ات باسىن ارنايى وسىندا بۇردىم. كەلگەن شارۋام - مىنا بالانىڭ ماسەلەسى. وتكەندە بۇنى نەگە قايتا الىپ قايتقانىڭدى تۇسىنبەدىم، ازەكە. العاشىندا بارىنە كەلىسكەن سياقتى ەدىك.
اپاسى كۇرسىندى. كۇرسىنىپ الىپ:
- سىزبەن كەلىسكەنمەن، پاتەر جاعىمەن كەلىسۋ قيىن عوي، مۇعالىم. بالانى جولاماننىڭ ۇيىنە الىپ بارعان ەكەن... - دەي بەرىپ ەدى، قابدوش مۇعالىم:
- ءا، تۇسىنىكتى، ايتپاي-اق قويىڭىز، - دەپ، قاباق شىتتى. - ازەكەڭ اسىققان عوي، ايتپەسە ءجونى تۇزۋ پاتەر تابىلار ەدى. ءبىراق ءالى دە كەش ەمەس. توقمىرزا مۇعالىمدى بىلەتىن شىعارسىڭدار؟
- بىلگەندە قانداي! باياعىدا مەن وعان ءشوبىن تاسىپ الۋعا تورى اتىمدى تالاي بەرگەم، - دەدى كوكەسى جەلپىنىپ.
- ول كىسى بيىل زەينەتكە شىققان. ءوزى دە، ايەلى دە يناباتتى ادامدار. مەن تەلجاندى سولاردىڭ ۇيىنە ورنالاستىرايىن. ءبىر اي ساباقتان قالسا دا بۇل بالانىڭ ۇلگەرۋىنە ءوزىم كۇش سالارمىن. جاسى جەتكەن بالانى وقىتپاي قويۋعا مەنىڭ ءداتىم دە، ۇياتىم دا شىدامايدى...
- ويباي، وقىسىن، قۇرعىر. بۇنى وقىتپاعاندا تايىنشا باقتىرام با؟ - دەپ، كوكەسى قالبالاق قاقتى.
اپاسى نەداۋىر ويلانىپ وتىردى دا:
- جارايدى، مۇعالىم، تەلجاندى ءبىر وزىڭىزگە تاپسىردىق، - دەدى.
تەلجان ءتۇس اۋا، كوك اتقا مىنگەن قابدوش مۇعالىمنىڭ ارتىنا جابىسىپ قىستاۋدان ۇزاي بەردى. الدىنان قارا سۋىق ۇرىپ تۇردى. قارا جولدا قاڭباقتار دالباقتاي دومالاپ جاتتى.
* * *
تەلجان قوڭىر مىنەز، قوڭىرقاي تىرلىكپەن توقمىرزانىڭ ۇيىندە دە بەس ايىن وتكىزدى. بۇل ۇيدە مۇنىڭ بەتىنە قاراپ، سەن قالايسىڭ دەيتىن پەندە جوق. ءبىرتوعا مىنەز توقمىرزا دا، زادىندا جۋاس ءزامزا تاتەي دە قاتتى سويلەپ، قاباق شىتۋدى بىلمەيدى. ۇيدەگى بۇكىل جۇمىس ىممەن تىنىپ، يشاراتپەن ىستەلىپ جاتادى. ەڭ قيىنى، سول ىمدى ءتۇسىنىپ، ءىيشاراتتى سەزۋىڭ عانا. ايتالىق، ۇيگە كىرگەنىڭدە زامزا تاتەي اياعىڭا سۇقتانىپ كوبىرەك قاراسا، جۇلىعىڭا بالشىق كوبىرەك جۇققانى. ونى دەرەۋ تازالاپ كەلگەنىڭ ءجون. ۇيدە ارى-بەرى جۇرگەنىندە توقمىرزا ءجيى-ءجيى جوتكىرىنسە، تاپىشكەڭدى تارپىلداتپاي، جايلاپ-جايلاپ باسقانىڭ دۇرىس. تاپىشكە دەمەكشى، وسى ءبىر تىرپىلداعان دۇنيە تەلجاننىڭ اياعىنا بالە بولىپ جابىسقان. ءوز ۇيىندە ەتىگىمەن بەزىپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى ەسىكتەن كىرسە بولدى، تويتايىپ وسى سۇيرەتپە كۇتىپ جاتادى. سونىڭ قىرسىعىنان باتەڭكەڭدى كۇنىنە ءجۇز كيىپ، ءجۇز شەشەسىڭ. العاشىندا بۇعان ۇيرەنە الماعان تەلجان تاپىشكەسىن سۇيرەتىپ سىرتقا دا شىعىپ كەتكەن. ءبىراق ول ءۇشىن بۇعان ەشكىم ۇرىسقان جوق، توقمىرزا اعاي سۇيرەتپەگە جابىسقان بالشىقتى پىشاقپەن ۇزاق قىردى. قىرىپ بولعان سوڭ، سابىندى سۋمەن جۋىپ، تازا شۇبەرەكپەن تابانىن قايتا ءسۇرتتى. ءسۇرتىپ تۇرىپ، باس شايقادى. بۇدان سوڭ تەلجان دا اياعىندا نە جۇرگەنىن ۇمىتپايتىن بولدى.
بۇل ۇيدە كۇيىپ بارا جاتقان جۇمىس تا جوق. قوراداعى بىرەر قاراسى مەن ون شاقتى قوي-ەشكىسىن توقمىرزانىڭ ءوزى جايلايدى. وتىن-سۋىن دا ءوزى ازىرلەيدى. تەلجاننىڭ مىندەتى - سولاردى ۇيگە كىرگىزىپ، ۇقىپتاپ جيناپ قويۋ عانا. جانە ءبىر قىزىعى، «اي، سەن مىنانى ىستە» دەپ ەشكىم بۇعان تاپسىرما دا بەرگەن ەمەس، زامزا تاتەي اقىرىن سىبىرلاپ: «ۇيدە سۋ تاۋسىلىپ قالعان با؟» دەسە، سۋ اكەلۋىڭ كەرەك. توقمىرزا اعايدىڭ ەرنى عانا جىبىرلاپ: «بولمە سۋىق پا، قالاي؟» - دەسە، وتىن اكەلىپ، وت جاعاسىڭ. كەشكىلىك ۇشەۋى ۇستەلدىڭ ءۇش بۇرىشىندا وتىرىپ، تاماق ىشۋگە كىرىسەدى. تاماق ىشكەندە ءوز ۇيىندەگىدەي تەلجاننىڭ اۋزى شۇرىلداپ، مۇرنى شۋىلداپ، ەس-اقىلى شىقپايدى، وڭەشىنەن اس جىم-جىرت قانا جىلجىپ كەتەدى. ىدىس ۇستاعان قولى قالتىراپ تۇراتىنى تاعى بار. ويتكەنى... بىردە ۇستەل شەتىندەگى كەسەگە شىنتاعى ءتيىپ كەتىپ، ەدەنگە قۇلاتىپ العان. قۇلاعان كەسە كەسكەن الماداي ەكىگە ءبولىنىپ قالعان. زامزا تاتەي ونى ەپتەپ كوتەرىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا قويىپ قويعان. سول كەسەنىڭ سىنىعى «مەنى كوردىڭ بە» دەگەندەي، قىس بويى ءوز ورنىنان جىلجىعان جوق. تەلجان تەرەزە الدىنان ارى-بەرى جۇرگەندە، وعان قاراماي وتە المايدى. قاراسا بولدى، بۇل ۇيدەگى دۇنيەنىڭ ءبارى جات، ءبارى بوتەن بوپ كورىنەدى. ءوزىنىڭ دە بوتەن ەكەنىن سەزەدى. سوڭعى كەزدە ءوزى ادامدارعا جاتىرقاي، جاسقانا قارايتىن دا مىنەز تاپقان. وزگە بالالار سياقتى جادىراپ كۇلىپ، جايراڭداپ جۇرە المايدى، ءۇزىلىس كەزىندە كلاستا جالعىز قالىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قارايدى دا وتىرادى. قىسقاسى كانيكۋلدا قىستاۋداعى ۇيىنە بارعاندا، اپاسى دا بۇعان تاڭ قالعان، «قۇلىنىم-اۋ، نەدەن جۇدەپ ءجۇرسىڭ، نەگە ءجۇنجىپ كەتكەسىڭ؟ بالا كورمەگەن ءۇيدىڭ بازارى سىرداڭ بولۋشى ەدى، سول ۇيگە قايدان تاپ بولدىڭ ەكەن» دەپ كوزىنە جاس العان، تەلجان دا ءۇنسىز جىلاعان. ءبىراق جىلاعاننان پايدا نە، كانيكۋل تەز-اق وتە شىعىپ ەدى.
سول جىلعى قىس تا قىستىعىپ، اش بورىدەي ۇلىدى دا تۇردى. قاڭتار بويى قاقاعان ايازدىڭ سوڭى اقپان باستالا اق تۇتەككە اينالعان. «بايتال تۇگىل باس قايعىنىڭ» كەرى مە، بۇرىن اپتا سايىن ات باسىن اۋىلعا بۇراتىن كوكەسىنىڭ دە اياعى سۋىدى. بۇرىن تەرەزەدەن كورىنىپ تۇراتىن اۋىل شەتىندەگى كۇرە جولدى دا كوبىندە اق مۇنار باسىپ جاتادى. اق مۇناردىڭ اراسىنان نوقاتتاي قارا كورىنسە، تەلجان ەلەڭ قاعىپ ەسىككە ۇمتىلادى. كۇتەتىنى - كوكەسى. ءبىراق قانشا كۇتكەنمەن ول جۋىق ارادا كەلمەگەن. سونان سوڭ ءبىر كۇنى مەكتەپتەن باسى اۋىرىپ كەلدى دە، ەرتە قىمتانىپ جاتىپ قالدى. سول جاتقاننان مول جاتتى. تۇلا بويى وت بوپ جانىپ، ءتۇن ۇزاق الاسۇرىپ شىعادى. كىرپىگى ءسال ىلىنسە، ۇرەيلى تۇستەر كورەدى دە، سەلك ەتىپ شوشىپ ويانادى. ويانعان ساتتە ءۇي سىرتىندا ءبىر ءۇيىر ءيت ۇلىعانداي ىشقىنا سوققان بوران مەن باعان باسىنداعى سىمداردىڭ سارناعان زارىن ەستيدى. ءوستىپ قينالىپ جاتقاندا، بىردە تۇندە زامزا تاتەيدىڭ: «بالەسى تيەر، قۇرعىر، دارىگەر شاقىرساق قايتەدى؟» - دەگەنىن قۇلاعى شالىپ قالعان. كىشكەنتاي كەزىندە ءبىر دارىگەر جامباسىنا ينە سۇققاندا، شىبىن جانى شىرقىراپ ەدى، ەندى تاعى دا ينە سۇقپاق، تاعى دا جانىن قيناماق. «قوي، تاڭەرتەڭ ۇيگە زىتايىن. جولاي ماشينا كەزدەسەر» دەپ ويلادى تەلجان. وسى ويمەن سارى تاڭدى سارعايىپ كۇتىپ الدى دا، ەلەڭ-الاڭدا قالىڭىراق كيىنىپ، سىرتقا شىققان.
اسپان قايماقتانىپ، قۇبىلادان قىزىل سۋىق ءۇرىپ تۇر ەكەن. بار قۋاتىن توسەك سىعىپ العانداي تىرسەگى مايىسىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، اۋلادا از-كەم بوگەلدى دە، تاۋەكەلمەن تۇزگە بەت بۇردى. ارتتا توقمىرزانىڭ توقال تامى قالىپ بارادى. توقال تامنان ۇزاعان سايىن تىنىسى كەڭىپ، ءجۇرىسى شيراي تۇسكەندەي. تەك اۋرۋىنان ءالى ايىقپاعان با، باسى زەڭىپ، شەكەسى سولق-سولق ەتەدى.
اسپان استى بالاپان باسقان قۇس باۋىرىنداي تۇلەپ جاتىر. اۋادا كەسەك-كەسەك اق مامىقتار قالىقتايدى. اق مامىقتار سۇپ-سۋىق بوپ بەتكە جابىسادى. تەلجان اۋىلدان شىعا ءبىر تەرەڭ ناۋاعا ءتۇسىپ كەتكەن سەكىلدى، جولدىڭ ەكى جيەگىنە ۇيىلگەن سەڭسەڭ قار ۇلكەن ادامنىڭ بويىنان اسادى. ۇلكەن ادامنىڭ بەلىنەن عانا كەلەتىن بۇل تەرەڭ ناۋانىڭ ىشىندە قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ بارادى. اياق استى، اسپان استى، ءبارى-ءبارى اپپاق قار. اپپاق قاردى قارا پيماسى سىقىرلاتا سىزىپ كەلەدى. قىستاۋعا دەيىن قانشا شاقىرىم قالعانى دا بەلگىسىز. كۇن اشىق بولسا، توڭىرەكتەگى قويناۋ، قولاتتارعا قاراپ، قاي تۇسقا كەلگەنىن، تاعى قانشا جۇرەرىن ءبىلىپ وتىرار ەدى، امال نە، قازىر قارعا ادىم جەردەن ءارى بۇلدىراعان دۇنيە - بۇرقىراعان اق تۇتەك. وسىنداي بۇرقاسىندا نەسىنە جولعا شىقتى ەكەن؟ ءبىراق شىقپاسقا شاراسى بولدى ما؟ ءبىر اپتا اۋىرىپ جاتقاندا، ۇيدەن ەشكىم كەلمەدى. سول ءبىر اپتادا كۇن سايىن جاعدايىن ءبىلىپ، جاناشىرلىق كورسەتكەن جالعىز قابدوش مۇعالىم عانا. سول ءبىر اپتادا بۇل نە ويلامادى دەسەڭشى! «نەگە مەنىڭ كوكەم عانا سيىر باعادى؟ نەگە ول دا ساعىنتاي سياقتى مەكتەپ ديرەكتورى بولمادى؟ ديرەكتور بولماسا دا نەگە اۋىلدا تۇرمادى؟» دەگەن سۇراقتار وزەگىن ورتتەي جالاعان. وسى سۇراقتار، مىنە، تاعى دا جۇيكەسىن جەپ كەلەدى. راسىندا، كوكەسى ديرەكتور بولسا، بۇل ءوستىپ قار جامىلىپ، قالتىراپ كەلە جاتپاس ەدى، ساعىنتايدىڭ سۋ مۇرىن بالاسى سياقتى بۇل دا جىلى ۇيدە جىمىڭ قاعىپ وتىرار ەدى. ساعىنتايدىڭ سۋ مۇرىنى سياقتى بۇنىڭ دا شاناعى تەمىر شاناسى، وزىنە شاپ-شاق شاڭعىسى بولار ەدى. شاڭعى دەمەكشى، بۇنىڭ قارا پيماسىنىڭ ءوزى شاڭعى سەكىلدى. جارتى قۇلاش تۇمسىعى قاپ-قايقى، اپ-اۋىر. ۇزىن قونىشى قىلتاسىن قاجاي بەرەدى. قايتەرسىڭ، «ءالى-اق ءوسىپ كەتەسىڭ» دەپ، كوكەسىنىڭ ساتىپ بەرگەنى وسى عوي...
تەلجان قانشا جول جۇرگەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر، اپپاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ بارادى. وزەگى تالىپ، تاڭدايى كەۋىپ كەلەدى. قىستاۋعا جەتكەنشە دىمى قۇرىپ بىتەتىن شىعار، قازىردىڭ وزىندە اياعىنا قان تۇسكەندەي ادىمى قىسقارىپ قالعان. قىرسىققاندا، نە الدىنان، نە ارتىنان كورىنگەن ءتىرى جان جوق. پيماسىنىڭ سىقىرى مەن جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن وزگە سەلت ەتكەن دىبىس تا بىلىنبەيدى. قار ۇدەي جاۋىپ تۇر. قۇبىلادان سوققان سۋىق جەل بار. قۇبىلادان سوققان جەلدىڭ ارتى قايسىبىر كۇنى الاي-دۇلەي اق بورانعا اينالۋشى ەدى، ياپىر-اي، جول ورتادا ارام قاتپاسا نە قىلسىن. باسى قۇرعىر دا مۇزداي قۇرىسىپ، شەكەسى شىڭىلداپ تۇرعانىن قاراشى. مىناۋ اپپاق دۇنيە بىردە قاراۋىتىپ، بىردە قىپ-قىزىل بوپ كەتەتىنى نەسى؟ اياعى نەگە تالتىرەكتەي باستادى؟ شىنىمەن-اق، بار كۇشىنىڭ سارقىلىپ بىتكەنى مە بۇل؟
تەلجان بىرەر مينۋت بوي سۋىتىپ الايىن دەپ، جول جيەگىندەگى قاسات قارعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. وتىرعان ساتتە كوز الدى تاعى قىپ-قىزىل بولىپ، دۇنيە توڭكەرىلىپ جۇرە بەردى. جاڭا عانا كولبەي جاۋىپ تۇرعان قار ەندى شىراقتى اينالعان كوبەلەكتەي شىر اينالا جونەلگەن. قايتا تۇرۋعا ۇمتىلا بەرىپ، ەتپەتىنەن قۇلادى. ماڭدايى كوك سىرەۋگە شاق ەتە ءتۇستى... بۇدان ءارى نە بولعانىن بىلمەيدى، الدەن ۋاقىتتا كوزىن اشىپ ەدى، ۇلپا قارعا ءبىر قىرىنان قيسايىپ جاتقانىن بايقادى. شىنتاقتاي تىرەنىپ، ازەر بوي كوتەرىپ وتىردى. جىلايىن دەسە، جىلاي المايدى. ايقايلايىن دەسە، داۋسى شىقپايدى. قۇددى بىرەۋ قاراعۇستان ۇرىپ جىققانداي ماڭگىرىپ قالعان سياقتى. قار ءالى كولبەي جاۋىپ تۇر. «جاۋادى، - دەدى كۇبىرلەپ. - ءالى كوپ جاۋادى». بۇنى نەگە ايتىپ وتىر؟ ەسىنەن اداسقاننان ساۋ ما ءوزى؟ بويىندا جانى باردا تاعى العا جىلجىماي ما؟ تەلجان ورنىنان تۇرۋعا ەندى ىڭعايلانا بەرگەندە... كەنەت الدەقايدان سيىر موڭىرەگەندەي بولدى. بۇل نە، شالىق پا؟ جو-جوق، راسىندا، سيىر موڭىرەيدى. ءتىپتى جاقىن ماڭنان ەستىلەدى. ارتىنشا بۇلدىراعان الدىنان كوپ قارالى سيىردىڭ قارا-قۇراسى دا كورىندى. قاپتاپ كەلەدى جانۋارلار... موڭىرەپ كەلەدى جانۋارلار. مانادان قىستىعىپ وتىرعان تەلجاننىڭ كوزىنەن جاس بۇرشاقتاي جونەلدى. تاتار ءدامى تاۋسىلماپتى، جىلاماعاندا قايتسىن-اۋ!.. كوش الدىندا سابالاق ءجۇندى ءبىر سۇر ءيت بۇلكەك-بۇلكەك ەتەدى. ياپىر-اۋ، مىناۋ ءوز ءۇيىنىڭ ءيتى عوي. وزدەرىنىڭ قۇتپانى عوي. بۇلار قايدا كوشىپ بارادى سوندا؟
سيىرلار بۇدان ۇركىپ، ءبىر ورىندا ۇيلىعىپ قالعان. كوش سوڭىنداعى كوكەسى قۇرىعىن كوتەرىپ، شاۋىپ جەتتى جانىنا. تەلجان ۇمتىلىپ بارىپ، تىزەرلەي قۇلادى.
- ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋ تەلجان عوي!.. قايدان ءجۇرسىڭ، قۇلىنىم! قاي قۇداي سەنى قاڭعىرتقان، - دەپ، كوكەسى اتتان سەكىرىپ ءتۇستى. سوسىن ۇستىندەگى ۇزىن، قارا تونىن شەشىپ جىبەرىپ، بۇنى تاس قىپ وراپ، اتقا كوتەرىپ وتىرعىزعانشا، جيرەن قاسقاعا مىنگەن اپاسى دا جەتكەن قاسىنا. ەمىرەنىپ كەلىپ، ەگىلىپ كەلىپ بەتىنەن سۇيگەن وعان ءبىر اۋىز ءتىل قاتۋعا تەلجاندا دارمەن جوق ەدى...
بۇل كەيىن ءبىلدى، كەڭشاردىڭ ويداعى ءشوبى تاۋسىلىپ، ءىرى-قارانى جايلاۋداعى قىستاۋلارعا شۇعىل كوشىرگەن ەكەن.
* * *
جايلاۋعا كەلگەن سوڭ، تەلجاننىڭ بويى سەرگي باستادى. كوكەسى: «بيىلشا ەندى وقىمايسىڭ»، - دەپ، كوڭىلىن دە جايلاپ قويدى. ءبىراق ءبىر اپتا وتپەي-اق، سول جايلى كوڭىلى تاعى سۇتتەي ىرىگەن. مالشىلاردى ارالاپ جۇرگەن بولىمشە باستىعى كوكەسىنە ءبىر جاپىراق حات تاستاپ كەتكەن. ءبىر جاپىراق حاتتى جارىم ساعات ەجىكتەپ وقىعان ول:
- قابدوش مۇعالىم بالاڭدى قايتار دەپ جاتقان كورىنەدى. قايتەمىز، باعاش؟ - دەگەن قينالىپ.
- بالا بيىل وقىمايدى، - دەدى اپاسى قىسقا عانا. تەلجان ءىس وسىمەن تىنعان شىعار دەپ ەدى، ارادا ءتورت-بەس كۇن وتكەندە، قابدوش مۇعالىمنەن جانە ءبىر حات جەتتى. ءسوزىنىڭ توق ەتەرى بىرەۋ-اق: «ازەكە، بالاڭدى وقۋعا قايتار...»
- ءبىر بالا وقىماسا اقشاسى كەمىپ قالا ما، باتشاعاردىڭ. ەشقايدا جىبەرمەيمىن، تەلجاندى، - دەدى اپاسى بۇ جولى دا قاسارىسىپ.
سوسىن كوپ وتپەي-اق ءۇشىنشى حات قولىنا تيگەندە، ول كۇيىپ كەتكەندەي بولدى دا، دەرەۋ ءوزى جاۋاپ جازۋعا وتىردى. سونداعى ۇزاق حاتىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى: «بالامدى بالا كورمەگەن ۇيگە تۇرعىزىپ، قۇسادان قان قۇستىرا المايمىن. ءبىتتى!..»
امال نە، اپاسى «ءبىتتى» دەگەنمەن، قابدوش مۇعالىم «ءبىتتى» دەپ نۇكتە قويمادى، ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، اۋىلدان كەلگەن بىرەۋ كوكەسىنە تاعى ءبىر حاتتى تابىس ەتكەن. بۇل - ونىڭ ءتورتىنشى حاتى جانە سوڭعى حاتى بولاتىن. بۇرىنعى «ازەكەسى» جوق. «ازبەرگەن» دەپ تۋراسىنا كوشىپتى: «ازبەرگەن، بالاڭدى وسى اپتانىڭ اياعىنا دەيىن جەتكىزبەسەڭ، ءوزىم بارىپ الىپ قايتامىن. مەنى بوسقا قيناما... پاتەر جاعىنا قينالساڭ، بالا ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرسىن...»
كوكەسى جيرەن قاسقاعا شانانى شەگىپ جىبەرىپ، تەلجاندى سول كۇنى اۋىلعا الا جونەلدى. كەشتەتىپ ۇيگە كىرگەن بۇلاردى قابدوش مۇعالىم دە قۋانا قارسى العان.
- قابەكە، بارىنەن بۇرىن وزىڭنەن ۇيالدىم، - دەيدى، كوكەسى اقتالعان بوپ.
- مەنەن ۇيالما، ازەكە، ۇرپاعىڭنان ۇيال. ۇرپاعىڭنىڭ بولاشاعىنان ۇيال. ءبىز جەتپەگەن بيىككە وسىلار جەتسە بوپتى دا، - دەپ ول تەلجاننىڭ ماڭدايىنان سيپاعان.
* * *
ارادا تالاي جىل ءوتتى. تەلجان كوپكە بەلگىلى تالانتتى سۋرەتشى بولدى. سول اتاعىمەن وتكەن جىلى اۋىلعا كەلگەندە، كوشەدە كەزدەيسوق قابدوش مۇعالىمدى كەزدەستىرگەن. قارتايسا دا باستاۋىش مەكتەپتە ءالى مۇعالىم ەكەن. ءبىراق جۇرت ونى بۇرىنعىداي «قابدوش مۇعالىم» دەمەي، جاي عانا «قابەكە» دەيتىن كورىنەدى. تەلجان دا اقىرىن: «ەسەنسىز بە، قابەكە؟» - دەدى.
«اسسالاۋمالەيكۇم، مۇعالىم!» دەسەم، اۋزىم قيسايىپ كەتەتىن بە ەدى»، دەپ ارتىنشا وكىنىپ تە قالدى...
ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى
