بولاشاقتا پاريج ەمەس، پاعي، فرانسيا ەمەس، فعاڭس دەگەن اتاۋلارعا كوشەتىن سىڭايلىمىز - نۇرساۋلە ماقسۇت قىزى

استانا. قازاقپارات- «ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس ءيا نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى.

Нұрсәуле Мақсұтқызы
Фото: anatili.kazgazeta.kz

سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلىندە ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ- سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز» دەيدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى. راسىندا، ۇلت ۇستازىنىڭ وسى ءسوزى قازىر دە وزەكتى. سەبەبى، «ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك»، قازىر دە ايتاتىن، تالدايتىن مىسال جەتكىلىكتى.

ءتىل تازالىعىنا قاتىستى ماسەلەنى ماماندار دا، عالىمدار دا، تىلشىلەر دە ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. دەگەنمەن ءدال وسى سالادا تۇزەتەرلىك ءىس كوپ بولىپ تۇرعانى دا جاسىرىن ەمەس. «ءبىر حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ءبىلىم ونەرى بولماسا، ول حالىقتىڭ ءتىلى بۇزىلىپ وزگەرەدى ءھام كورشىلەس كۇشتى حالىقتىڭ تىلىمەن اسىرەلەپ…سوعان قول بولادى، ونىڭ ىشىندە جاڭالىقتار كوبەيەدى. ول كىشكەنە ۇلتتاردى جاڭارتىپ، جانداندىرىلماعان ەسكى ءتىلى ءوزىنىڭ بارلىق ماڭىزىن جويادى ءھام جىلدام ۇمىتىلادى» دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءسوزىن نازارعا الىپ، ءوز تىلىمىزدە ءبىلىم ءسوزىن سويلەۋدى دە ۇمىتپاساق كەرەك- ءتى. ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىندىعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرساۋلە ماقسۇت قىزى ءتىل تازالىعىنا قاتىستى ءبىرقاتار ماسەلەنى تالداپ- تارازىلاپ بەرگەن ەدى.. .

ءار ءتىلدىڭ ءوز ستاندارتى بار

- نۇرساۋلە ماقسۇت قىزى، اعىلشىن ءتىلى مامانى بولساڭىز دا، اراگىدىك ب ا ق بەتتەرىنەن انا ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا ارنالعان ماقالا، سۇحباتتارىڭىزدى كەزىكتىرىپ قالىپ جاتامىز. ءتىلشى ماماندار تىلدەگى وزگەرىستەردى ءجىتى قاداعالاپ وتىر ما؟ ءتىل تازالىعى ماسەلەسى ودان بەتەر ۋشىعىپ بارا جاتقان جوق پا؟

- قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ماسەلەسى ودان بەتەر ۋشىعا تۇسكەن. سەبەبى ءبىز، ءتىل ماماندارى اندا- ساندا ءبىر جىلت ەتىپ ايتىپ- جازىپ قالاتىنىمىز بولماسا، ءتىلدىڭ بۇرمالانىپ بارا جاتقانىن ىشتەن تىنىپ ۋايىمداپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ جۇمىستارىمىزدان ۋاقىت ارتىلماي، باس كوتەرمەي جۇرە بەرەدى ەكەنبىز. ال قوعام تىنىش جاتپايدى، كۇندەلىكتى تىنىس- تىرشىلىكتىڭ اعىنىمەن ءتىلدىڭ ءوزى كوز ىلەستىرمەي وزگەرىستەرگە تۇسەدى. وزگەرىستىڭ ءبىرى وڭ بولسا، ونى - تەرىس. ارقان تارتىسىپ جاتقان ون ادام مەن ءبىر ادامدى كوزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، نە بولارى تۇسىنىكتى. ون ادام جۇلىپ الادى.

- سوندا بۇگىنگى وزگەرىستەردىڭ جالپى سيپاتى قانداي بولىپ وتىر؟

- تەلەارنانىڭ قايسىسىن اشىپ قاراساڭىز دا، قولعا قالام الىپ وتىرىپ، كەتىپ جاتقان قاتەلەرىن جازىپ ۇلگەرمەيتىن بولدىق. مىسالى تەلەارنالاردىڭ كەيبىر باعدارلامالارىندا اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن جاستاردىڭ ءتىلىن ۇلكەندەر جاعى، جالپى اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيتىندەر بىرتىندەپ تۇسىنبەي بارا جاتقان سياقتى. جاقىندا ءبىر ارىپتەسىم دە: «وسىلار ماعان باسقا ءبىر تىلدە سويلەيتىن سياقتى» دەپ ايتىپ قالدى. ويتكەنى قازاق تىلىندە سويلەپ وتىرعان مامان اعىلشىن ءتىلىنىڭ تەك تەرميندەرىن عانا ەمەس، قاراپايىم سوزدەرىن دە قوسىپ سويلەپ وتىر. ابايشا ايتقاندا، ءسوز اراسى بوتەن سوزبەن بىلعانىپ جاتىر. ايتىپ وتىرعان قازاقشاسىنىڭ دا ءبىراز بولىگى ورىسشا مەن اعىلشىنشانىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. بىرەۋلەر وسىلاي زۋىلداپ سويلەپ جاتسا، ءتىلىمىزدىڭ بوتەن ءتىل بولماعاندا نەسى قالادى؟

ەڭ تاڭعالارلىعى، ءبىزدىڭ «تىرناقشانىڭ ىشىندە ايتقاندا» دەيتىن ءسوزىمىزدى كەي باعدارلاماعا قاتىسۋشىلار اعىلشىندار مەن امەريكالىقتاردىڭ اۋاعا قوس قولىمەن تىرناقشانىڭ سۋرەتىن سالىپ وتىراتىن بەيۆەربالدى ادەتىن دە ىسكە قوسىپ الىپتى. اعىلشىن تىلىندە «air quotation» دەپ اتالادى. قاراساڭىز، سالىپ وتىرعان سۋرەتى ءبىزدىڭ تىرناقشا ەمەس، اعىلشىنداردىكى.

- بىزگە، ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ەشقانداي پايداسى بولماسا جاستار اعىلشىن سوزدەرىن نەگە قوسادى؟

- ءبىر قىزىعى، كەيدە مۇنىڭ پايدالى دا تۇسى بار. ءبىر باعدارلامادا جاھانعا تانىمال ماتەماتيكتىڭ ەسىمى البەرت اينشتاين بولىپ، اعىلشىن تىلىندەگى ايتىلىمى بويىنشا قولدانىلدى، بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس. نەگە دەسەڭىز، ونوماستيكا سالاسىندا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاھاندىق ءۇردىس بويىنشا كەز كەلگەن شەتەلدىك اتاۋدى ترانسكريپتسيالاۋ نەمەسە ترانسليتەراتسيالاۋ بارىسىندا ءوز ءتۇپنۇسقاسىندا ايتىلۋىنا مەيلىنشە جاقىنداتىپ الۋىمىز كەرەك. ءوز ەسىمىمىزدىڭ دە ءبىر دىبىسى باسقاشا ايتىلىپ جاتقانىن ءوزىمىز قالاي قالامايمىز، باسقالارعا دا سونداي قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا بولاشاقتا ۆاشينگتون ەمەس، ۋوشيڭگتون، پاريج ەمەس، پاعي، فرانسيا ەمەس، فعاڭس دەگەن اتاۋلارعا كوشەتىن سىڭايلىمىز. امەريكالىق الەمگە تانىمال لينگۆيست نوۋم چومسكيدى (Noam Chomsky) دە نە ءۇشىن حومسكي دەۋىمىز كەرەك؟ /ح/ مەن /چ/ ءتىپتى ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىن دەربەس فونەمالار، مىسالى، قاناتتى مانات دەپ نەمەسە جانات دەپ شاقىرساڭ، قارامايدى عوي. سول سياقتى عىلىمي ەڭبەكتەرىمىزدە چومسكيدى دۇرىس قولدانۋىمىز كەرەك.

- سوندا بىزگە حومسكي دەگەن ورىس ءتىلى ارقىلى كەلگەن ەسىم بولىپ تۇر عوي.

- البەتتە. جاقىندا ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا مارتين ەسىمدى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى كەلدى، ءوزى سەكىلدى قازاق دوكتورانتتارى نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن، جالپى قازاق قوعامىنداعى تىلدىك احۋالدى بىلگىسى كەلەدى ەكەن. سول اعىلشىن عالىمنان:

«الەمدەگى كوپ ءتىلدىڭ ديناميكاسىنا اعىلشىن ءتىلىنىڭ اسەرى بار، مىسالى بىزگە ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلى اسەر ەتەدى، ال اعىلشىن تىلىنە نە اسەر ەتەدى؟» دەپ سۇرادىم.

«اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىندەر كوپ بولعاندىقتان، بۇل تىلگە ەشتەڭە دە، ەشكىم دە ىقپال ەتپەيدى دەۋ - قاتە تۇجىرىم. ءبىز، مىسالى، كەيدە افريكالىق، ءۇندىستاندىقتاردىڭ اعىلشىنشاسىن تۇسىنبەي قالامىز» دەيدى ول.

- سوندا ولاردىڭ ءتىلى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ستاندارتىنان، ادەبي نورماسىنان شىعىپ كەتكەن بە؟

- وتە جاقسى سۇراق. ءار ءتىلدىڭ ءوز ستاندارتى بار. بۇگىندە اعىلشىن ءتىلىنىڭ ستاندارتى دا كوپ، سوعان وراي ادەبي نورماسى دا كوپ. جەر جۇزىنە تۇگەل تارالعان ءتىل بولعاندىقتان، عالىمدار اعىلشىن ءتىلىنىڭ نەشە ستاندارتى بار، ودان شىعاتىن ديالەكت قانشا ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. بىلۋىمىزشە، «ونشاقتى ستاندارتى بار، سونىڭ ءبىرى - امەريكالىق General American دەپ اتالاتىن ستاندارت بولسا، سونىڭ وزىنەن 26 جەرگىلىكتى ديالەكت تارايدى. ال بريتان اعىلشىنى 62 ديالەكتىگە بولىنەدى» دەگەن زەرتتەۋلەر بار. سوندىقتان قازىر اعىلشىن تىلدەرى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. ءبىر ستاندارت ءبىر ستاندارتتى تۇزەتە المايدى، تۇزەتۋگە قۇقىعى دا جوق، «مىناۋ مەنىڭ ءتىلىمدى بۇزىپ جاتىر» دەپ ەشكىم ەشقايدا شاعىمدانا المايدى. ءار ستاندارت، ياعني ءار اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءوز ادەبي نورماسى سول ەلدىڭ ءوز مەنشىگى سانالادى.

«جارىمجان تەرميندەر» كۇلمەككە جاقسى بولعاندىقتان دا...

- ەندەشە قازاق ءتىلىن دە ءوز ستاندارتىنان تايدىرماي ۇستاپ وتىرۋعا نە كەدەرگى؟

- ءبىزدىڭ قوعامدا ءبىر جۇيەگە تۇسە الماي جاتقان ماسەلەلەر وتە كوپ. ادىلەتتى جاڭا قازاقستانمەن بىرگە ءبىرقاتار رەتتەۋشى جۇيەلەر دە ورنىعاتىن بولار، بۇيىرسا. ءسوزىم تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ تەرمينولوگياسى سالاسىنان قاراپايىم ءبىر مىسال كەلتىرىپ كورەيىن. الەۋمەتتىك جەلىدە ءتىلشى ماماندارعا قاراتا ايتىلىپ جۇرگەن، «باناندى نەگە سارىقيسىق دەۋ كەرەك، بالكوندى قىلتيما دەگەنى نەسى، شاپتىرما دەگەن نە ءسوز؟» دەگەن ءتارىزدى سىني پىكىرلەرگە تەرمينشى ماماندار تالاي رەت جاۋاپ بەرگەن. ءبىراق سول جانە سول سياقتى مەزى بولعان سۇراقتار جۇيەسىزدىكتىڭ سالدارىنان، ياعني باسقارۋ مەحانيزمىندەگى ولقىلىقتىڭ سالدارىنان الدىمىزدان شىعادى دا تۇرادى. بالكىم، بۇل «جارىمجان تەرميندەر» كۇلمەككە جاقسى بولعاندىقتان دا، ەل ىشىنە كەڭىنەن تارالدى. ايتپەسە، ءتىلشى ماماندار، قانداي بولسىن تەرميننىڭ قولدانىسقا قولايلى، تىلگە جەڭىل، قۇلاققا جاعىمدى بولۋ جاعىن ءبىرىنشى كەزەكتە نازارعا الادى. ونسىز تەرمين ومىرشەڭ بولمايدى، قولدانىسقا ءتۇسىپ كەتە المايدى. تەرمين جايى ءسوز بولعاندا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى، ءبىز مۇراجاي، سىنىپ، پايىز دەگەن سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنا ەنىپ، ءاربىر قازاقتىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىنا ءتۇسىپ كەتكەن تەرميندەرىن قايتادان كەرى قايتارىپ، مۋزەي، كلاسس، پروتسەنت قىلامىز دەگەنىمىز دۇرىس بولمادى. ورىس سىنىبىندا وقيتىن بالانىڭ وسى جاقىن كۇندەردىڭ بىرىندە «ءجۇز پايىز كەلىسەم» دەپ قازاقشا ايتىپ تۇرعانىن كورىپ، بۇل تەرميندەردىڭ ەندى ورىسشاعا قاراي كەرى قايتپايتىنىنا كوزىم جەتتى.

- نۇرساۋلە ماقسۇت قىزى، ءسوز اراسىنا ورىسشا قوساتىنداردى بىلاي قويىپ، ەندى اعىلشىنشا قوساتىندار كوبەيىپ كەلەدى. ءوزىڭىز اعىلشىن ءتىلى مامانىسىز، ءسوز اراسىنا اعىلشىن ءتىلىن قوسىپ سويلەيسىز بە؟

- مەن دە اعىلشىن ءتىلىن قوسامىن. «ءىشىڭدى نەمەن تولتىرساڭ، اۋزىڭنان سول شىعادى» دەگەن ماقال بار. ادام ءتىل بىلگەن سوڭ، ول تىنىشتىق بەرمەيدى، ىشىڭە سىيمايدى. بىرنارسەنى كەرەك جەرىنە قولدانعان كەزدە اعىلشىن ءتىلىن قوسامىن، ءبىراق سيتاتالىق پرينتسيپپەن، ياعني اعىلشىن تىلىندە مىناداي ءسوز بار، تەرمين بار دەگەن سياقتى وقشاۋلاپ كورسەتەم. ال ءسوز باسىندا مىسالعا كەلتىرگەن كەيبىر تەلەباعدارلامالاردا «بىلاي دەيمىز عوي» دەپ، ءسوز اراسىنا اعىلشىن سوزدەرىن ءوز ءسوزىمىز ىسپەتتى كىرىكتىرىپ الىپ وتىر. بۇل تەك تەلەارنانىڭ ەمەس، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامداعى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەندەردىڭ جاعدايىن تانىتىپ وتىر.

YouTube- ءتىڭ «ءتىل تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر» توپتاماسىندا جاپونداردىڭ ءبىر تەلەارناسى ءوز باعدارلاماسىندا اعىلشىن سوزدەرىن شامادان تىس قولدانىپ جىبەرگەنى ءۇشىن مەملەكەتكە ۇلكەن ايىپپۇل تولەگەنى جونىندە اعىلشىن تىلىندە اقپارات ءجۇر. بىزگە دە قاجەتتى، جاقسى يدەيا ەكەن دەگەن وي كەلەدى.

تازا سويلەۋ دە تازالىققا جاتادى

- ءيا، راسىندا، وتە جاقسى يدەيا ەكەن. سوندا تەلەارنالارىمىزداعى ءتىلدىڭ شۇبارلانۋى ءجاي قاتىسۋشىلاردىڭ عانا ەمەس، جۋرناليستەردىڭ دە تىلىنەن بايقالا ما؟

- بۇگىندە ءتىلدىڭ شۇبارلانۋى جۋرناليستىڭ دە، ءتىپتى عالىمنىڭ دا تىلىنەن ايقىن كورىنىس تاپتى. قايسىسى دۇرىس، قايسىسى قاتە ەكەنىن اجىراتا الماي بارامىز. ادەمى سويلەپ تۇرمىز دەپ ويلايمىز. ءبىراق «مەن ويلايمىن» دەپ سوزدەن باستاپ، «ۇلكەن راقمەت» دەپ اياقتاپ جاتامىز. مۇنىڭ ەشقايسىسى قازاقشا ەمەس، ورىس تىلىندەگى «يا دۋمايۋ» ، اعىلشىن تىلىندەگى «I think». سول سياقتى «وسىمەن بايلانىستى» ما، «وسىعان بايلانىستى» ما، «ا ارپىنە اياقتالعان ءسوز» بە، «ا ارپىمەن اياقتالعان ءسوز» بە، «ماعان حابارلاس» پا، «مەنىمەن حابارلاس» پا؟ - تولىپ جاتقان وسىنداي مىسالدار بار، اجىراتۋ قيىن بولىپ كەتتى.

- مۇنى اجىراتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- سويلەمگە سۇراق قويىپ كورۋ كەرەك، ءسوزدى باسقا تىركەسىمدەرمەن قولدانىپ كورۋ كەرەك. مىسالى، حابارلاسۋ دەگەن ەتىستىكتى قولدانايىق: جانارعا حابارلاسۋ، جانارمەن حابارلاسۋ، جانارعا حابارلاسپادىم، جانارمەن حابارلاسپادىم. مىنە، وسىلاي ايتىپ كورگەن كەزدە «كىمگە حابارلاسۋ؟ » ەمەس، «كىممەن حابارلاسۋ؟» دەگەننىڭ دۇرىس ەكەنى شىعادى. ءبىراق «مىنا نومىرگە حابارلاسىڭىز» دەگەن سوزدەگى حابارلاسۋ ەتىستىگى قازىر «تەلەفون شالۋ» دەگەن ماعىناعا يە بولعان. وسىلاي كەز كەلگەن ءسوزدىڭ دۇرىس- بۇرىسىن انىقتاپ الۋعا بولادى. «فيلم نەگە اياقتالادى؟» دەپ سۇرامايمىز، «فيلم نەمەن اياقتالادى؟» دەپ سۇرايمىز. بۇدان «ا ارپىمەن اياقتالعان ءسوز» دەگەننىڭ دۇرىس ەكەنىن باعامدايمىز.

جالپى وسىنداي ءجيى كەزدەسەتىن قاتەلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن «مىناۋ قاتە، دۇرىسى مىناۋ» دەپ كورسەتىپ وتىراتىن، ىزدەگەندە تابىلا قوياتىن ونلاين سوزدىكتەر كەرەك.

- ونداي سوزدىكتەر ءتۇزىلىپ، قولجەتىمدى بولىپ جاتسا كوپ قيىندىقتى ەڭسەرۋگە سەبى تيەتىنىنە كۇمان جوق. الايدا الپاۋىتتاردىڭ جەمتىگى بولۋدان ءتىلدى قورعاۋ ءۇشىن تاعى قانداي ءىس- شارالار ىسكە اسىرىلۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- تىلدەردىڭ ءومىرى بالىقتاردىڭ ومىرىنە ۇقساس كەلەدى، ۇلكەنى كىشىسىن جەيدى. سوندىقتان بۇل جاي عانا ماسەلە ەمەس، ءبىز ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ كوز الدىمىزدا جىلدام قارقىنمەن «قيسايىپ»، ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ بارا جاتقانىن ماسەلە قىلىپ ايتىپ وتىرمىز. ءتىلدىڭ ءبىر قالىپتا تۇرماۋى، وزگەرۋى زاڭدى قۇبىلىس بولعانمەن، ول جۇتىلماۋى كەرەك، ءوز يممۋنيتەتىمەن العا جىلجىپ، دامۋى قاجەت. ءتىلدى ساقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن باتىستىڭ ءوز زەرتتەۋلەرىنەن الساق، مىسالى، داۆيد كريستال، ەڭ الدىمەن، ءتىل جاناشىرلارىنان قۇرالعان جاساق توپتار جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەكەنىن العا تارتادى. ول تىلدە قوعامعا قاجەتتى اقپارات جىلدام تارالۋى كەرەك جانە ەڭ باستىسى، بۇل تىلدە سويلەيتىن ۇرپاقتىڭ ۇلتجاندىلىق سەزىمى بولماسا، ءتىل ءبارىبىر ءولىپ كەتەدى دەگەن قورىتىندى ايتادى. وسىنداي ءىس- شارالاردى قولعا الۋدى وزىمىزدەن باستاساق، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءتىل جاناشىرلارىنىڭ بەلسەندىلىگىن كوتەرۋىمىز كەرەك. «تازا سويلەۋ دە تازالىققا جاتادى»، ءوز بويىمىزدى تۇزەۋدەن باستاپ، ءتىلدىڭ ادەبي نورمالارىنا قايشى كەلىپ جاتقان قانداي ارەكەت بولسا دا، باس كوتەرىپ، جاۋاپ بەرىپ وتىرۋىمىز قاجەت.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

ماديار قازىبەك

«انا ءتىلى» گازەتى. 2023

سوڭعى جاڭالىقتار