بۇركىتباي اياعان: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» قايتا قاراۋىمىز كەرەك

استانا. قازاقپارات - «قازاقستان تاريحى» پورتالىنداعى  «Тарих söile» جوباسىنىڭ كەزەكتى قوناعى - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بۇركىتباي اياعان. تاريحشىمەن سۇحباتتا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىنا، اسىرەسە التىن ورداعا كەڭىرەك توقتالعان. 

اڭگىمە بارىسىندا عالىم جوشى ۇلىسى، ۇلىق ۇلىس، التىن وردا اتاۋلارىنىڭ تاريحي ءمانىن تالداپ، ولاردىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ءرولى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن جان-جاقتى تۇسىندىرەدى. سونداي-اق ول شىڭعىس حاننىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» شىنايىلىعى، جوشى مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ورنى، جانە التىن وردانىڭ ورلەۋى مەن قۇلدىراۋىنىڭ سەبەپتەرىن ناقتى دەرەكتەرمەن ايقىندايدى.

سۇحبات سوڭىندا پروفەسسور قازىرگى زەرتتەۋلەر مەن جاڭا جەتى تومدىق «قازاقستان تاريحى» ەڭبەگىندەگى التىن ورداعا ارنالعان تاراۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى.

ايتالىق:

1. «التىن وردا» اتاۋىنىڭ توركىنى

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «التىن وردا» اتاۋى XIII عاسىردا پايدا بولعان ەمەس - ونى كەيىن پولياك جانە نەمىس جىلناماشىلارى ەنگىزگەن. ال ءوز داۋىرىندە بۇل مەملەكەت «جوشى ۇلىسى» نەمەسە «ۇلىق ۇلىس» دەپ اتالدى. مەملەكەت شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسىنان ءبولىنىپ، 1269 -جىلى تالاس قۇرىلتايىندا جوشى ۇرپاقتارىنىڭ جەكە بيلىگى رەتىندە قالىپتاستى.

2. شىڭعىس حان - ۇلى جۇيە قۇرۋشى

تاريحشى شىڭعىس حاندى تەك جاۋلاپ الۋشى ەمەس، مەملەكەتتىك جۇيە مەن باسقارۋ قۇرىلىمىن قالىپتاستىرعان ۇلى رەفورماتور دەپ سيپاتتايدى. ونىڭ «ياسا» زاڭدار جيناعى بيلىك پەن سالىق جۇيەسىن رەتتەپ، اسكەري ءتارتىپتى ورنىقتىرعان. شىڭعىس حان يمپەرياسىن كوزى تىرىسىندە بالالارىنا ءبولىپ بەرىپ، ءار ۇلىسقا دەربەس باسقارۋ ۇلگىسىن قالدىردى.

3. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» جانە ونىڭ ماڭىزى

سۇحباتتا عالىم «موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى» ەڭبەگىنىڭ شىعۋ تەگى مەن شىنايىلىعىنا توقتالىپ، ونىڭ تەك موڭعول ەمەس، تۇركىلىك ەلەمەنتتەرگە تولى ەكەنىن ايتادى. ونداعى رۋ- تايپا اتاۋلارىنىڭ %99- ى قازاق قۇرامىندا كەزدەسەدى. سوندىقتان بۇل شەجىرە - تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق تاريحي دەرەگى رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس دەيدى تاريحشى.

4. جوشى حان جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى

بۇركىتباي اياعان جوشىنىڭ تاريحي تۇلعاسىن ايرىقشا باعالايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جوشى ۇلىسى - قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسى. جوشى ۇرپاقتارى كەيىن وردا ەجەن، ۇرىس حان، باراق، كەرەي مەن جانىبەك ارقىلى قازاق حاندىعىن قۇردى. ال ۇلىتاۋ مەن سىعاناق وڭىرلەرى سول مەملەكەتتىلىكتىڭ رۋحاني وزەگىنە اينالدى.

5. التىن وردانىڭ ورلەۋى مەن قۇلدىراۋى

التىن وردانىڭ ەڭ قۋاتتى كەزەڭى - باتۋ مەن بەركە، كەيىن وزبەك حان داۋىرلەرى. بۇل ۋاقىتتا يسلام ءدىنى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ساۋدا مەن مادەنيەت وركەندەدى. الايدا XIV عاسىر سوڭىندا اۋلەتتىك تالاس، ەكونوميكالىق توقىراۋ جانە جاڭا تەڭىز جولدارىنىڭ اشىلۋى مەملەكەتتى السىرەتتى. XV- XVI عاسىرلاردا التىن وردانىڭ ورنىندا جاڭا ۇلتتار - قازاقتار، وزبەكتەر، تاتارلار قالىپتاسا باستادى.

6. التىن وردا مۇراگەرى - قازاق ەلى

عالىمنىڭ پىكىرىنشە، التىن وردانىڭ سوڭعى زاڭدى مۇراگەرى - قازاق حاندىعى. كەنەسارى حاننىڭ 1847 -جىلعى قازاسى سول ۇلى ۇلىس ءداستۇرىنىڭ ۇزىلگەن ءساتى سانالادى. ال پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ التىن وردا مۇراسىن جاڭعىرتۋ باستاماسىن پروفەسسور تاريحي ادىلدىكتىڭ ورناۋى دەپ باعالايدى.

7. قازىرگى زەرتتەۋلەر مەن جاڭا باعىتتار

قازىر قازاقستان عالىمدارى التىن وردا تاقىرىبىن جۇيەلى زەرتتەپ جاتىر. جەتى تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءبىر تومى ارنايى وسى كەزەڭگە ارنالادى.

بۇركىتباي اياعاننىڭ ءوزى دە «ۇلىق ۇلىس - التىن وردا مەملەكەتى» اتتى ەڭبەگىمەن قاتار، جاڭا زەرتتەۋلەرىن جالعاستىرۋدا. 

اۆتورى: مايگۇل سۇلتان