بۇقتىرما - شىعىس قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكاسى مەن لاندشافتىن وزگەرتكەن بوگەت
وسكەمەن. قازاقپارات - قازاقپارات اگەنتتىگىنىڭ 105 جىلدىعىنا وراي وقىرمان نازارىنا بۇقتىرما سۋ ەلەكتر ستانسياسى مەن ونىڭ اتتاس سۋ قويماسى قۇرىلىسى كەزىندە تۇسىرىلگەن سيرەك فوتوسۋرەتتەردى ۇسىنباقپىز. اۋقىمدى جوبانىڭ تاريحىمەن اگەنتتىك ءتىلشىسى تانىسىپ قايتتى.
بۇقتىرما سۋ ەلەكتر ستانسياسى - قازاقستانداعى ەڭ قۋاتتى ستانسيا. ال بۇل س ە س-پەن اتتاس سۋ قويماسى - الەمدەگى ەڭ ءىرى وندىققا كىرەدى. ناقتى ايتقاندا، كولەمى جاعىنان 5-ورىندا. ارحيۆتەردەن تابىلعان بىرەگەي كادرلار تەك ينجەنەرلىك جەتىستىكتەردى عانا ەمەس، مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن ماڭگىلىككە وزگەرتكەن تاريحي بەتبۇرىستى دا كورسەتەدى.
سۇراپىل سوعىس كەيىنگە شەگەرگەن باستاما
ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ەرتىس وزەنىندە سەس سالۋ جونىندەگى العاشقى ۇسىنىستار 1930 -جىلدارى ايتىلعان. بۇل رەسەيدى ەلەكترلەندىرۋ جوسپارىنىڭ جالعاسى رەتىندە بولدى. الايدا ۇلى وتان سوعىسى بۇل جوبانىڭ ىسكە اسۋىن بىرنەشە ونجىلدىققا كەيىنگە شەگەردى. تەك 1952 -جىلى ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسى ماڭىزدى قۇرىلىستى باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
ول كەزدە وڭىردە تاۋ- كەن ونەركاسىبى قىزۋ قارقىنمەن دامىپ جاتتى، ال جاڭا قۋات كوزدەرى اۋاداي قاجەت ەدى. جوبالاۋدى «گيدروپروەكت» ينستيتۋتىنىڭ لەنينگرادتاعى بولىمشەسى قولعا الدى.
- جوبالاۋشىلار ستانسيا ورنالاساتىن جەردى وتە ءساتتى تاڭدادى. قۇرىلىستى سۋ استىندا ەمەس، ارنايى بوگەتپەن قورشالعان قۇرعاق شۇڭقىرلاردا جۇرگىزۋ مۇمكىن بولدى. ءبىرىنشى كەزەكتەگى بوگەتتەردىڭ ارتىندا وڭ جاق جاعالاۋدا سۋ توگەتىن بوگەت تۇرعىزىلدى، ال ەكىنشى كەزەكتەگى بوگەتتەردىڭ ارتىندا - تىكەلەي س ە س-تىڭ ءوزى سالىندى، - دەپ ەسكە الدى جوبادا جۇمىس ىستەگەن ينجەنەرلەر.
العاشقى قۇجاتتاردا سەس 6 اگرەگاتپەن جوبالانعان. الايدا قۇرىلىس بارىسىندا ولاردىڭ سانى 9 عا دەيىن ۇلعايىپ، قۋاتتىلىعى 435 م ۆت-تان 675 م ۆت-قا دەيىن ارتتى. سوعان قاراماستان، شىعىندار ايتارلىقتاي وسپەگەن.
كەنتكە قالا مارتەبەسى بەرىلدى
بۇقتىرما س ە س-ى قۇرىلىسى «ەرتىسسەسقۇرىلىس» كاسىپورنىنا تاپسىرىلدى. بۇل مەكەمەنى ينجەنەرلىك جاڭاشىلدىعىمەن اتى اڭىزعا اينالعان ميحايل ۆاسيليەۆيچ ينيۋشين باسقارعان. ونىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ۇجىم بۇعان دەيىن قىسقا مەرزىمدە ەرتىستەگى العاشقى سۋ ەلەكتر ستانسياسى - وسكەمەن س ە س-ىن سالىپ، تانىمال بولعان ەدى. ال جاڭا نىسان ءىرى ەلدى مەكەندەردەن الشاقتا ورنالاسقاندىقتان، قۇرىلىسشىلارعا باسپانا قاجەت بولدى.
1952 -جىلى قازىرگى سەرەبريانسك قالاسى تۇرعان جەردە فرۋنزە اتىنداعى كولحوز بولعان-تۇعىن. ارادا ءبىر جىل وتكەندە العاشقى جىلجىمالى ۇيلەر سالىنىپ، كەيىنىرەك مەكتەپ، كلۋب، اۋرۋحانا، ەلەكتر جەلىلەرى بوي كوتەردى. ون جىلدان سوڭ سەرەبريانكا جۇمىسشى كەنتى قالا مارتەبەسىنە يە بولىپ، سەرەبريانسك دەپ اتالدى.
بۇل مالىمەتتەردىڭ بارلىعى سەرەبريانسك قالالىق كىتاپحاناسىنداعى ولكەتانۋ زالىندا ساقتاۋلى. ونى جەرگىلىكتى جۇرت ميحايل ۆاسيليەۆيچ ينيۋشيننىڭ مۋزەي-ءۇيى دەپ اتايدى.
- بۇل زال ۇلكەن قۇرىلىستىڭ جەتەكشىسى ميحايل ۆاسيليەۆيچ تۇرعان ۇيدە ورنالاسقان. مۇندا ونىڭ جەكە زاتتارى - مارماردەن جاسالعان قالامۇش، ديسكىلى تەلەفون ساقتالعان. بۇقتىرما س ە س-ىنىڭ تاريحىنا ارنالعان تۇتاس ءبىر زالىمىز بار. ەكسپوزيتسيادا ستانتسيانىڭ ناقتى ماكەتى، قۇرىلىسشىلار تۇسكەن تاريحي فوتولار قويىلعان. مىسالى، العاشقى كەلگەن بريگادانىڭ 1952 -جىلعى سۋرەتى، شاتىرلى قالاشىقتىڭ كورىنىستەرى كوزگە وتتاي باسىلادى. زالدىڭ ورتاسىندا تاريحي ءسات بەينەلەنگەن - ميحايل ۆاسيليەۆيچ ينيۋشين راديوتىلشىلەردىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، بۇقتىرما س ە س-ىنىڭ العاشقى اگرەگاتىنىڭ ىسكە قوسىلعانىن تەلەفون ارقىلى حابارلاپ تۇر، - دەيدى ولكەتانۋ زالىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گالينا ساموحۆال.
مۇراعاتتاردا ساقتالعان قۇندى دەرەكتەر
1953 -جىلى س ە س-تىڭ بوگەتىن تۇرعىزۋ ءۇشىن العاشقى جەر قازۋ جۇمىستارى باستالدى. قۇرىلىس بارىسىنىڭ ءار كەزەڭى مينۋتىنا دەيىن تىركەلىپ وتىرعان. 1955 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «كوزلوۆكا» قوسالقى ستانتسياسى مەن «وسكەمەن س ە س - سەرەبريانكا» ل ە پ-ى سالىندى.
1956 -جىلعى 4-ماۋسىمدا شليۋز ۋچاسكەسىنىڭ جۇمىسشىلارى التى كۇن ىشىندە شليۋزدىڭ تومەنگى ارناسىنىڭ كوتلوۆانىنان سۋدى تولىقتاي سورىپ شىعاردى. 1956 -جىلدىڭ 19-ماۋسىمىندا ساعات 18:00-دە ەرتىس وزەنىنىڭ تۇبىنە بىلاي دەپ جازىلعان جەز تاقتاي ورناتىلدى: «بۇقتىرما س ە س-ىنىڭ بوگەتى 1956 -جىلعى 19-ماۋسىمدا قالاندى». سول كۇنى سۋ قۇياتىن بوگەتكە العاشقى بەتون قۇيىلا باستادى.
- 1957 -جىلدىڭ 29-قىركۇيەگىندە ءبىرىنشى كەزەكتەگى بوگەتتىڭ تۇسىندا سۋ قۇياتىن بوگەتتىڭ كوتلوۆانى سۋعا تولتىرىلدى. ەرتىس ەندى بوگەتتىڭ توبەسى ارقىلى جاڭا ارنامەن اعا باستادى. ال 10-قازاندا ساعات 15:30-دا 25 توننالىق ساموسۆال جۇرگىزۋشىسى ۆاسيلي پولوزكوۆ وزەنگە سوڭعى تەكشە مەتر توپىراقتى توكتى. ەرتىس ماڭگىگە بوگەلدى. بۇل كۇن تەك س ە س-تىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەرتىس گيدروەنەرگەتيكاسىنىڭ شەجىرەسىنە ەندى، - دەيدى ارحيۆ ماتەريالدارىن اقتارعان گالينا ساموحۆال.
1960 -جىلدىڭ 14-تامىزىندا، ياعني قۇرىلىسشىلار كۇنى، س ە س-تىڭ العاشقى اگرەگاتى ونەركاسىپتىك پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇل كۇن بۇقتىرما س ە س-ىنىڭ تۋعان كۇنى بولىپ سانالادى.
ءوز ۋاقىتىنان وزىق ءادىس
مۋزەي قورىندا اكادەميك شاپىق شوكين اتىنداعى قاز ع ز ي ي-دىڭ پروفەسسورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى احمەدوۆتىڭ ماقالاسى دا بار. وندا بۇقتىرما س ە س-ى قۇرىلىسىنداعى باستى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - «قاتتى بەتوندى» پايدالانۋ تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. بۇل ءادىستىڭ اۆتورى - ينجەنەر ميحايل ينيۋشين. ول بۇل جاڭالىعىمەن الەمدىك گيدروەنەرگەتيكانى ونداعان جىلعا العا وزدىرعان.
- 1959 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا سەرەبريانسكىدە وتكەن بۇكىلوداقتىق كەڭەستە ميحايل ينيۋشين بوگەتتەردى بەتونداۋ ءادىسىن ۇسىندى. ول - تسەمەنتى از، قاتتى بەتوندى قولدانۋ بولاتىن. مۇنداي بەتون جوعارى تەمپەراتۋرا كەزىندە پايدا بولاتىن جارىقتاردان قورعايتىن. ويتكەنى بەتون قاتقان كەزدە تەمپەراتۋراسى 30 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى، كەيىن قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنا دەيىن سالقىندايدى. ال سەرەبريانسكىدە ول 4- گرادۋس، - دەپ جازادى پروفەسسور.
بۇل ناعىز سەرپىلىس بولىپ، تسەمەنت شىعىنى %35 دەيىن قىسقاردى، بەتون تەز قاتىپ، تەمپەراتۋرا ءبىرقالىپتى تارالدى. الايدا بۇل بەتوندى توسەۋ ءۇشىن قۋاتتى تەحنيكالار كەرەك ەدى، ال ول كەزدە ونداي ماشينالار جوق بولاتىن.
دەگەنمەن سەس قۇرىلىسىندا پ. ا. لۋت، م. م. سوبوليەۆ، ت. اسپاندياروۆ سياقتى بىلىكتى ينجەنەرلەر ەڭبەك ەتتى. ولار بار تەحنيكانىڭ نەگىزىندە ارنايى مەحانيزمدەر جاساپ، بەتوندى توسەۋگە مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، بەتوندى ارنايى د ت-54 تراكتورىنا ورناتىلعان ۆيبراتورلارمەن تەگىستەپ، نىعىزدادى. قىلىشىن سۇيرەگەن قىستىڭ 45- گرادۋس سۋىعىندا دا قۇرىلىس توقتاعان جوق. تەمپەراتۋرالىق رەجيمدى ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى جىلجىمالى شاتىرلار قولدانىلدى.
1958 -جىلى بەتون قۇيۋ كولەمى 16 مىڭ تەكشە مەتر بولسا، 1960 -جىلى ول 260 مىڭنان استى. بۇگىندە بەتون توسەۋدىڭ بۇل ءادىسى بۇكىل الەمدە كەڭ تارالعان RCC (Roller Compacted Concrete) تەحنولوگياسىنىڭ العاشقى نۇسقاسى رەتىندە تانىلعان. بۇل ءادىس العاش رەت جاپونيادا 20 جىلدان كەيىن قولدانىلعانىمەن، ونىڭ وتانى - سەرەبريانكا ەكەنى بۇگىندە ناقتى دالەلدەنگەن.
سۋ استىندا قالعان اۋىل
قۇرىلىستىڭ جىلدام قارقىن الۋىنا بايلانىستى وڭىردە سۋ قويماسىن تولتىرۋ جۇمىستارى دا باستالدى. 1960 -جىلدىڭ 19-ساۋىرىندە سۋ تولتىرۋ پروتسەسى باستالىپ، ءبىر ايدان كەيىن ونىڭ كولەمى العاشقى ءبىر ميلليارد تەكشە مەتر سۋعا جەتتى.
ناتيجەسىندە 50 دەن استام كولحوز، ءبىر ءىرى سوۆحوز جانە 10 مىڭ گەكتاردان استام ورمان سۋ استىندا قالدى. 27 مىڭ ادامعا قونىس اۋدارۋ قاجەت بولدى. ولاردىڭ اراسىندا كۇرشىمدىك قابدىكارىم نۇرسادىقوۆتىڭ وتباسى دا بار-تۇعىن. ولار ول كەزدە قوساعاش كولحوزىندا ءومىر سۇرگەن.
- قوساعاش ۇلكەن اۋىل ەدى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستىق، ءىرى قارا وسىردىك، ەگىن ەكتىك. ءوزىمىزدىڭ ايلاعىمىز، ءتىپتى ماي زاۋىتىمىز بولدى. اكەم ءىرى قارا فەرماسىن باسقاردى. اۋىل جوعارعى جانە تومەنگى قوساعاش بولىپ ەكىگە بولىنەتىن. 1957 -جىلى اۋىلىمىز سۋ استىندا قالاتىنى بەلگىلى بولدى. سول كەزدە كورشىلەس اۋىلدار - دىنگەك، قامىستى دا سول جاعدايعا ءتۇستى. مەن مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى زووۆەتينستيتۋتقا تۇسكەن كەزىم. سول جىلى بۇكىل اۋىلىمىز كۇرشىمگە جاقىن ماڭداعى تاستوعانعا كوشىرىلدى. ول كۇرشىمنەن نەبارى 5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، - دەپ ەسكە الدى قابدىكارىم اتا.
قازىر ول 86 جاستا. ءبىراق تۋعان جەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاعان. ونىڭ ايتۋىنشا، تاستوعان بۇرىنعى قوساعاشپەن سالىستىرعاندا شاعىن اۋىل بولدى. مەكتەپ جەتىسپەگەن سوڭ، كەڭەيتۋگە تۋرا كەلىپتى. ال قوساعاشتاعى مەكتەپ ۇلكەن، تەمىر شاتىرلى ەدى - ول زاماندا بۇل ۇلكەن جەتىستىك ەدى.
- قازىرگى قۇيعان اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى دا سوندا قونىس اۋداردى. ولاردى جاي عانا تاۋعا قاراي جوعارىراق جەرگە كوشىردى. ءبىراق مەملەكەت تۇرعىندارعا دايىن ءۇي بەرگەن جوق. حالىق «اسارلاتىپ»، ياعني بىرىگىپ، ءوز كۇشتەرىمەن ءۇي تۇرعىزدى. وسىلايشا اۋىلىمىز جويىلىپ، بۇقتىرما سۋ قويماسىنىڭ استىندا قالدى، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى قاريا.
ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى سۋ قويماسى
قازىر بۇقتىرما سۋ قويماسى ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن بولىپ سانالادى. ونىڭ جالپى اۋدانى - 5490 شارشى شاقىرىم، تەرەڭدىگى - 60 مەترگە دەيىن جەتەدى.
بۇل جاساندى قويما ءوڭىردىڭ تۋريزمىن دامىتۋعا تۇرتكى بولدى: دەمالىس بازالارى، ساناتوريلەر، رەكرەاتسيالىق ايماقتار اشىلدى. دەگەنمەن ونىڭ باستى ماقساتى - بۇقتىرما س ە س-ىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى.
بۇقتىرما س ە س-ى تولىقتاي 1968 -جىلدىڭ 12-تامىزىندا پايدالانۋعا بەرىلدى. ستانتسيا شىعىس قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق كارتاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى: ونەركاسىپتى سەنىمدى ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتتى، كەمە قاتىناسىنىڭ جاعدايىن جاقسارتتى، بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
كەمەلەردىڭ ءوتۋى ءۇشىن مۇندا ءتورت كامەرالى شليۋز، جوعارعى جانە تومەنگى ارنالار، قابىرعالىق ايلاقتار، توننەل تۇرىندەگى سۋ اعىزعىشتار سالىندى. بۇل ينجەنەرلىك شەشىم 500 شاقىرىمعا دەيىنگى تەرەڭ كەمە جۇرەتىن جول اشتى.
ستانتسيا ىسكە قوسىلعان ساتتەن بەرى 111,5 ميلليارد ك ۆت/ساعاتتان استام ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. س ە س تولىعىمەن اۆتوماتتاندىرىلعان، قازىرگى زامانعى تۋربينالىق جابدىقتارمەن جابدىقتالعان. سەگىز اگرەگاتتا راديالدى-وستىك تۋربينالار بولسا، جەتىنشى اگرەگات سول كەزەڭ ءۇشىن ەرەكشە دياگونالدى تۋربينامەن جابدىقتالعان. بۇل تەحنولوگيا ك س ر و-دا العاش رەت قولدانىلدى.
سونىمەن قاتار ەكى جاقتان سۋ الاتىن سپيرالدى كامەرامەن جابدىقتالعان تۋربينا پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇل گيدروەنەرگەتيكاداعى ماڭىزدى تەحنولوگيالىق جاڭالىق بولدى.
1997 -جىلى س ە س «كازتسينك» ج ش س-ىنە جالعا بەرىلدى. وسى كەزدەن باستاپ اۋقىمدى تەحنيكالىق جاڭعىرتۋ، قايتا جاڭارتۋ جۇمىستارى باستالدى.
- بۇقتىرما س ە س-ى تۋرالى ايتقاندا، «ەڭ» دەگەن ءسوز ءجيى قولدانىلادى. بۇل - قازاقستانداعى ەڭ قۋاتتى سۋ ەلەكتر ستانسياسى. ول قۇرىلىسى كەزىندە-اق ەرەكشە نىسان بولدى. سەبەبى مۇندا ك س ر و-دا العاش رەت «قاتتى بەتون» تەحنولوگياسى قولدانىلدى. ول شىن مانىندە وتە بەرىك بولىپ شىقتى. 2002 -جىلى 60 ءتۇرلى نۇكتەدەن بەتون سىنامالارى الىنىپ، ەكى تاۋەلسىز زەرتحاناعا جىبەرىلدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بەتوننىڭ بەرىكتىگى قۇرىلىس كەزىندەگى كورسەتكىشتەن دە جوعارى ەكەنى دالەلدەندى. سوندىقتان بۇقتىرما بوگەتى - الەمدەگى ەڭ مىقتى بوگەت دەپ تانىلدى، - دەيدى گالينا ساموحۆال.
اۆتور
تالعاتجان مۇحامەتبەك ۇلى
