بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ باسى جۇدەپ تۇر
پاۆلودار. KAZINFORM - باياناۋلدان شىققان تاريحي تۇلعالاردىڭ كوشىن بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلىنىڭ باستاپ تۇرۋى ابدەن زاڭدىلىق. قازاقتىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋ، مەملەكەت بولىپ تولىسۋ كەزەڭىندە ءار ءسوزى كومەيىنەن جىر بولىپ اقتارىلعان جىراۋ تاۋكە، بولات حان، ابىلاي حانداردىڭ اقىلشىسى بولدى. قازىرگى تاريحشىلار باعا بەرگەندەي، بۇقار جىراۋ - اسا ءىرى تاريحي تۇلعا.
ءوز زامانىنداعى كورنەكتى قايراتكەرلەر اراسىندا ەڭ كوپ جاساعانى دا، حالىق ومىرىندەگى ءىرى وقيعالارعا ءجيى قاتىسىپ، ولاردى ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى سۋرەتتەپ، شىعارمالارىندا تاريحي ءداۋىردىڭ ىزدەرىن ەڭ كوپ قالدىرعان دا - بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول ءوز زامانىنىڭ ۇلى يدەولوگى، حاننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى، كەڭەسشىسى، ال حالىق ءۇشى ءارى جىراۋ، ءارى باتىر بولىپ تانىلدى.
ەڭ اۋەلى بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى قاي جەردە دۇنيەگە كەلدى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك. تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆ:
«بۇقار جىراۋ ХVІІ عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە، ناقتى ايتساق 1683-جىلى جيدەلى بايسىن اتالاتىن بۇحار جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. بۇقار جىراۋدىڭ رۋى - ارعىننىڭ ۇلكەن بۇتاعى مەيرام سوپىدان تارايتىن سۇيىندىكپەن ەنشىلەس قارجاس. قارجاس ىشىندە التىنتورى. شەجىرەدە التىنتورىدان ءتورت ۇل تۋادى دەلىنگەن - جولىمبەت، مامبەتالى، كەلىمبەت جانە ارتىق. سوڭعى ەكەۋى قالىڭ قارجاس ارقاعا ءبىرجولا قونىستانعاندا، ەسكى قونىس جيدەلى بايسىندى قيماي سوندا قالىپ قويعان، بۇحاراي-شارىپتەن كۇنگەيگە قاراي حيسسار، بالجۋان ولكەلەرىن مەكەندەيدى. وسى كۇنى قازاقتان قالعان سۇيىندىك، قۋاندىق، بەگەندىك، ءتورتۋىل، ءۇش ۇل، بۇرىندىق، شال، مايرام، شاقاي، ءداۋىت دەگەن اتالار لاقاي ەلى اتالادى»، - دەپ جازادى.
باياناۋىلدىق ارداگەر پەداگوگ، ولكەتانۋشى قايريدەن مۇزافاروۆ ەرتەدەن جەتكەن ەل سوزىندە بۇقار جىراۋدىڭ قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنداعى «سۇڭقار قيا» اتالاتىن جەردە دۇنيەگە كەلگەنى ايتىلاتىنىن جەتكىزدى. بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ كەسەنەسىنە باستاپ اپارعان قاريا 97 جاسقا كەلىپ ومىردەن وتكەن دانىشپان تەكتەن-تەك دالبا تاۋىنىڭ ەتەگىنەن ماڭگىلىك تىنىس تاپپاعان بولار دەپ پايىمدايدى.
«بۇقار بابامىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرىنە قاتىستى ەكى ءتۇرلى دەرەك بار. باياناۋلا سىرتقى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى، ءبي ءارى شەشەن بولعان مۇسا شورمانوۆ جازعان كونە كىتاپتا بۇقار جىراۋ تۋدى دەلىنەتىن «جيدەلىبايسىن» دەگەن اتاۋعا تۇسىنىك بەرىلگەن. «جيدەلى» - قازاقتىڭ جەيدە سوزىنەن، ال «بايسىن» - باي دەگەن سوزدەن شىققان. حالقىمىزدا «كويلەگى كوك بولۋ» ، ياعني توقشىلىقتا بولۋ دەگەن ءسوزى بار. دەمەك، جيدەلىبايسىن اتاۋى ەلدىڭ كويلەگى كوك، توقشىلىقتا، داۋلەتتى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا قويىلعان. ول قازىرگى اۋعانستان مەن وزبەكستان ەلدەرىنىڭ اۋماعىندا بولعانىن كەيىنگى تاريحشىلارىمىز ايتىپ ءجۇر عوي. مۇسا شورمان ۇلى جازعانداي، ول زامان قازاقتىڭ كەرەمەت ءومىر سۇرگەن كەزەڭى بولعان. ال ەل اۋزىنداعى ەكىنشى دەرەك بۇقار بابامىزدىڭ دالبا اۋماعىندا، قازىرگى «سۇڭقار قيا» دەپ اتالعان جەردە تۋعانىن باياندايدى. ول جەر - كەسەنەدەن شامامەن 60-70 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. جىراۋ دۇنيەدەن وتەرىندە: «مەنى دۇنيەدەن قايتقاندا اماناتقا ساقتاپ، ازىرەتى سۇلتانعا (تۇركىستانعا) اپارىپ قويماڭدار. ماعان وسى سارىارقا دالاسىنىڭ توپىراعى بۇيىرسىن. ايتپەسە، ەلدىڭ قۇتى قاشادى، ىرىسىڭ كەتەدى. مەنىڭ كيەم وسى سارىارقاعا يە بولسىن. قازاقتىڭ ەندىگى جيدەلى بايسىنى - وسى جەر»، - دەۋى دە بەكەر ەمەس»، - دەيدى ولكەتانۋشى.
كەسەنە ورنالاسقان جەر - دالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندە بۇقار بابانىڭ اۋىلى بولعان. اۋليە دۇنيەدەن وتەر الدىندا ابىلاي حان مۇندا ارنايى كەلىپ، قوشتاسىپ كەتكەن دەگەن دە اڭىز بار. نەگىزى قارجاس رۋىنىڭ التىنتورى تارماعىنان 7 اۋليە شىققان دەسەدى. ونىڭ ءىرى وكىلى - بۇقار قالقامان ۇلى بولسا، سوڭعىسى - سۇيەگى باياناۋىلدىڭ مۇسا شورمان اۋىلىندا جاتقان كوشەرباي ابىز. ال جىراۋ زيراتىنىڭ ەل جادىنان ءوشىپ قالماۋىنا عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءوزى سەبەپ بولعان. 1927-جىلى ول جانىنا سارموللانى الىپ، تراشپەڭكەسىنە وتىرادى دا وسى جەرگە كەلىپ، قاسيەت يەسىنىڭ قابىرىنىڭ باسىنا باياناۋىلدىڭ گرانيت تاسىن قاداپ كەتكەن.
«كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بۇل ماڭعا جاقىن جەردە كولحوز بولعان ەكەن. ماشەكەڭ ارباعا تيەلگەن اۋىر تاستى كوتەرۋگە جاردەمدەسەتىن ەل ازاماتتارىن ۇزاق كۇتىپ قالعانعا ۇقسايدى. سوندا جارىقتىق: «ءاي بار بولعىرلار، تەزىرەك كەلسەڭدەرشى. مەن ولسەم، بۇقار بابالارىڭ ەلەۋسىز قالا بەرەدى. مىناۋ تاستى قۇيرىعىممەن قاشانعى باسىپ وتىرا بەرەمىن» ، دەپ قارق-قارق كۇلەدى ەكەن. سويتكەن بەلگىتاس 1993-جىلعا دەيىن، ياعني قازىرگى كەسەنەسى سالىنعانعا دەيىن تۇرىپتى. ال باسىنا جازۋى بار تاقتايشانى العاش ورناتۋشى - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى، رۋحانيات جاناشىرى ناعي احمەت ۇلى. 1973-جىلى تەمىرگە ويىلىپ جازىلعان تاقتايشادا: «بۇل جەرگە ءسوز زەرگەرى بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى جەرلەنگەن (1973 -جىل)» دەلىنگەن»، - دەپ اتاپ ءوتتى ق. مۇزافاروۆ.
1993-جىلى تۇرعىزىلعان كەسەنە قازاقتىڭ باس كيىمىنە ۇقساس ەتىلىپ، كەزىندە بابامىز اڭساپ وتكەن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرلىگىن سيپاتتايتىن پىشىندە تۇرعىزىلعان. بيىكتىگى 12 مەترلىك ساۋلەتتىك عيماراتتىڭ مارمارمەن ورىلگەن اق سۇلباسى سوناۋ الىستان كوز تارتادى.
شىراقشى ءسابيت مۇحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، كەسەنەگە ءتاۋ ەتىپ كەلىپ جاتقاندار از ەمەس. ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن، سوناۋ رەسەيدەن كەلىپ، قاسيەت يەسىنەن تىلەك تىلەيتىندەر بار. كەسەنە باسىندا شىراقشىلار ءۇيى، مۇراجاي سالىنعان. ءبىراق الىستان ات ارىتىپ كەلەتىندەر ءۇشىن جايلى قوناق ءۇي جوق.
سوناۋ 1993-جىلى كەرنەيدەن كەسەنەگە دەيىن ءاسفالتتى گرەيدەر سالىنعان ەكەن. ۇزىندىعى 70 شاقىرىمداي جول اپالاردىڭ قۇراق كورپەسىندەي قىرىق جاماۋ، ويقى- شويقى. سوڭعى 30 جىلدا كۇردەلى جوندەۋدىڭ بەتىن كورمەگەنى بايقالىپ-اق تۇر. ال كەسەنەگە پاۆلودار وبلىسى جاعىنان، ياعني باياناۋىل تۇسىنان اپاراتىن دالا جولى ءتىپتى سوراقى. نەبارى 30 شاقىرىمدىق جولعا جول تاڭدامايتىن كولىكتىڭ ءوزى ءبىر ساعاتتان ارتىق ءجۇرىپ بارادى. اينالانىڭ كوبى سورتاڭ، جاڭبىر جاۋسا، قارعا ادىم جەر ءجۇرۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالادى.
جالپى كەسەنە باسى مەن اينالاسى كورىكتەندىرۋدى قاجەتسىنىپ-اق تۇر. 350 شاقىرىمداي قاشىقتىقتى باسىپ ءوتىپ، بابامىزدىڭ باسىنا كەلگەندە سۇرقى قاشقان اۋماقتى كوردىك. بارلىعى كونەرىپ كەتكەن، جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. كەسەنەنىڭ ورنالاسقان جەرى مەن مۇراجاي، شىراقشىلار ءۇيى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا بولعاندىقتان بۇل ىسكە اتالعان ءوڭىر جاۋاپ بەرسە كەرەك. اۋماقتاعى تازالىققا تاعار ءمىنىمىز جوق. تەك بۇل جەرگە مەملەكەت تاراپىنان كەشەندى قامقورلىق قاجەت ەكەنىن ۇعىندىق.
