ەڭبەك ەرى جۇمادىلدايەۆ: ابايدىڭ ايتقانىنىڭ 10 پايىزىن ورىنداساق، بىزدەن اسقان ۇلت بولماس ەدى
استانا. KAZINFORM - رەسپۋبليكا كۇنى قارساڭىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جارلىعىمەن ءتۇرلى سالاداعى ەلەۋلى ۇلەسى مەن بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتى ءۇشىن ءبىر توپ ازامات مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
«قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعى وتاندىق عىلىمدى دامىتۋداعى ايرىقشا جەتىستىكتەرى، سونداي-اق قوعامدىق قىزمەتتەگى اسا ۇزدىك ەڭبەگى ءۇشىن پرەزيدەنت جانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى اسقار جۇمادىلدايەۆقا بەرىلدى. اتاقتى عالىم ەلىمىزدىڭ عىلىم-بىلىمىنە بەلسەنە ارالاسىپ، وزىندىك جولىن قالىپتاستىردى. ونىڭ ەسىمى قازاقستان عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەت ەلدەردىڭ دە عىلىمي ورتالارىندا تانىمال. عالىم تەك ماتەماتيكا سالاسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ومىرلىك پرينتسيپتەرى جاعىنان دا ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. وسى ورايدا عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان اكادەميكتىڭ پايىمى مەن ۇستانىمدارى جونىندە ماتەريال دايارلاۋدى ءجون كوردىك.
«جەتىستىگىمنىڭ ءبارى تۋعان جەرىمنەن تامىر تارتادى»
«قازاقتىڭ بويىندا ءبىر ساعىنىش دەگەن قاسيەت بار. جامان با، جاقسى ما بىلمەدىم. مەن، ءبىراق، جامان شىعار دەپ تۇسپالداپ ءجۇرمىن. سول، شەت ەلدە جۇرگەندە ەلىمدى، جۇرتىمدى، ءۇيىمدى ساعىندىم. جالپى، قازاقتىڭ بارلىعىندا بار قاسيەت قوي بۇل، - دەيدى اكادەميك 2017-جىلى قىزىلوردادا وتكەن «تۋعان جەرگە تاعزىم» فورۋمىندا. - تۋعان جەر تۋعان ۇيىڭنەن، تۋعان ءۇيىڭنىڭ تابالدىرىعىنان باستالادى. مەن ءۇشىن ول قارا قۇم، قارا جەل، جىڭعىل، توراڭعىل، ۇعىمدارىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. بۇل دۇنيەدە جىڭعىلدى، جانتاقتى ەشبىر روزا گۇلىنە دە، باسقاعا دا تەڭەستىرمەس ەدىم. مەنىڭ بويىمدا قانداي دا ءبىر ارتىقشىلىق بولسا، وسى كۇنگە دەيىن قانداي ناتيجەگە قول جەتكىزسەم، سونىڭ ءبارى تۋعان جەرىمنەن تامىر تارتادى».
ۇلتتىق قۇرىلتايدا كەز كەلگەن ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەرۋگە بولادى
«ۇلتتىق قۇرىلتايدا ماسەلە ايتامىن دەسەڭ، ەشكىم سەنىڭ اۋزىڭدى جاپپايدى. ءبىرىنشى وتىرىس بىلتىر ۇلىتاۋدا بولدى. ول - جوشى حاننىڭ ۇرپاعى قازاقتىڭ مەملەكەتىن قۇرعان جەر. العاشقى قۇرىلتايدىڭ سوندا ءوتۋىنىڭ ۇلكەن سيمۆولدىق ءمانى بولدى. وندا مەن سويلەدىم، عىلىم تۋرالى ويىمدى ايتتىم. سودان اكادەميا قۇرىلىپ، بيىل جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەندى ەكىنشى قۇرىلتاي قاسيەتتى تۇركىستان جەرىندە ءوتتى. ونىڭ تاريحي تەرەڭ. بۇل جەردە قوجا احمەت ياساۋي بابامىز، حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز جاتىر. سوندىقتان، مۇنىڭ دا اسا ماڭىزدى سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇل جەردە مەن قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ جونىندە ءسوز سويلەدىم. ونى پرەزيدەنت تە كوتەردى. قازاق ءتىلى تەك وتباسى، وشاق قاسىندا قالماۋى كەرەك. ول ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ءتىلى بولۋى قاجەت. مادەنيەت جانە سپورتتى تۇسىنەتىندەر كوپ. ال، عىلىمنىڭ ءتىلىن كىم تۇسىنەدى؟» - دەيدى عالىم.
ونىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى جىلدارى قازاق عىلىمىنا قاجەت جاعداي جاسالىپ، ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر.
«سوڭعى كەزدە عىلىمعا جاقسى كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. ونىڭ بارلىعى ءبىرىنشى تۇلعاعا بايلانىستى. جالپى، عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋى زاڭدى قۇبىلىس. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا گرانتتىڭ سانى كوبەيدى، عىلىممەن اينالىساتىن ادامدارعا مۇمكىندىك جاسالىپ جاتىر»، - دەپ وي ءبولىستى ماتەماتيك.
«ينۆەستوردىڭ ىعىنا جىعىلۋدى ازايتۋ كەرەك»
اكادەميكتىڭ سوزىنە قاراعاندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 4 قىرى بار: ساياسي تاۋەلسىزدىك، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك، اسكەري تاۋەلسىزدىك جانە تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىك.
«وتكەن عاسىردا مەملەكەتارالىق تەكە-تىرەستەر توركىنى يدەولوگيا سالاسىندا جاتتى. بۇگىن تەكە- تىرەس تەحنولوگيا سالاسىندا جاتىر. مەنى قازاقتىڭ تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىگى مازالايدى. وسى كۇنگى ءبىزدىڭ ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءبارى، اسىرەسە جەر قويناۋىنان كەن شىعاراتىن ورىنداردىڭ ءبارى شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بەرىلدى. بۇل نەگىزىنەن دۇرىس قادام بولدى. ءبىراق، بۇگىندە زامان وزگەردى، مەملەكەت وزگەردى. دەمەك، ءبىز وسى ينۆەستورلارعا تالاپتى زامان تالابىنا ساي بەرۋىمىز قاجەت. ينۆەستوردىڭ ىعىنا جىعىلۋدى ازايتۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ولارعا ءۇش شارت قويۋ كەرەك. ءبىرىنشى - سالىق، ەكىنشى - ەكولوگيا، ءۇشىنشى ەڭ باستىسى - جەرگىلىك مامانداردى، جەرگىلىكتى عىلىمدى وندىرىسكە پايدالانۋ ماسەلەسى»، - دەدى ول.
عالىم جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار تابىسىنىڭ 1 پايىزىن وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا جۇمساۋ ءىس-شاراسى جالعاسا بەرۋى تيىستىگىن باسا ايتتى. بۇل قاراجاتتى تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىكتى قۋاتتايتىن جۇمىستارعا، عىلىم مەن قوعام بايلانىسىن نىعايتاتىن جۇمىستارعا، عىلىمي ينستيتۋتتارعا جاڭا عيمارات سالۋعا جانە زاماناۋي زەرتحانا سالۋعا، سونىمەن قاتار ۋنيۆەرسيتەت وقۋلىقتارىن قازاق تىلىندە شىعارۋعا جۇمساۋ كەرەك. وسى جۇمىستى دۇرىس ىستەتىن بولساق، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ كەمىندە جارتى پايىزىنا جەتۋگە بولادى.
«بالام ماتەماتيك بولسىنشى» دەگەن ادامدار سيرەك كەزدەسەدى»
تانىمال ماتەماتيك ا. جۇمادىلدايەۆ ءتۇرلى الاڭداردا عىلىمعا قاتىستى ءوزىنىڭ سالماقتى پايىمدارىن ءجيى ايتىپ كەلەدى. سولاردىڭ بىرىندە عالىم ەلىمىزدە جاستار اراسىندا ماتەماتيكانى وقىتۋدى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ماسەلەسىنە توقتالدى.
«ماتەماتيكانى مەن ءبىر جانۋارعا ۇقساتامىن. ول - ادامنىڭ پايداسىنا ايانباي ەڭبەك ەتەتىن، سۋىن اكەلىپ، ءشوبىن تاسيتىن ەسەك. بارلىق شارۋاسىن ءبىتىرىپ العان سوڭ ول ەشكىمگە كەرەك ەمەس. اقىنداردىڭ بارلىعى تۇلپار جايلى پوەما جازسا، وسى ەسەك تۋرالى ءبىر ولەڭ شىعارىپتى دەگەندى ەستىمەدىم. ەسەكتىڭ ەتى حارام بولعانىمەن، ەڭبەگى ادال. سول سەكىلدى ادام ەڭ كوپ قولداناتىن سالا، بۇل - ماتەماتيكا. ءبىراق ونى ادامنىڭ ءوزى سەزبەيدى. دۇكەنگە بارساڭ دا، بازارعا بارساڭ دا ەسەپتەۋ كەرەك، ياعني ماتەماتيكامەن اينالىسادى. ءاربىر اكە ءوزىنىڭ بالاسىن اتا- باباسى سەكىلدى باتىر بولسا ەكەن دەيدى، اقىن-جازۋشى بولسىن دەيدى، تەكتى بولسىن دەيدى. دەسە دە، بالام ماتەماتيك بولسىنشى دەگەن ادام كەزدەستىرمەدىم»، - دەدى اكادەميك.
بۇل تۇرعىدا ول ەلىمىزدە تالانتتى جاستار كوپ كەزدەسەتىنەن ايتتى.
«سوڭعى كەزدە ماتەماتيكامەن اينالىسامىن دەۋشىلەر كوپ. كوبىنەسە ولار ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسۋ ءۇشىن، بانكتە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن، شەت ەلگە كەتۋ ءۇشىن وقيدى. ءتۇبى ءبىر-ەكەۋى قالسا دا جەتەدى. جالپى ماتەماتيكا عىلىمىنا سولاردىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى. تالانتتى، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەتىن جاستار بارشىلىق»، - دەيدى عالىم.
ابايدىڭ 100 جىل بۇرىن ايتقان سوزدەرى وسى كۇندەرى دە وزەكتى
اسقار جۇمادىلدايەۆ ۇنەمى ابايدىڭ سوزدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن ايتىپ ءجۇر.
«ارينە، ءار سالانىڭ ادامى ءوزىنىڭ بىلگەنىن ايتادى. تەك لوگيكا كەرەك. قازاقتا ەڭ ويشىل اقىن - ول يبراھيم قۇنانباي ۇلى دەگەن ازامات. مىنە، بۇل كىسىنىڭ 100 جىل بۇرىن ايتقان سوزدەرى وسى كۇندەرى دە ءوز كۇشىندە. ول تاعى ءجۇز جىلدان سوڭ دا وسىلاي بولادى. ەگەر ءبىز سول كىسىنىڭ ايتقاندارىنىڭ 10 پايىزىن ورىندايتىن بولساق، وندا بىزدەن اسقان ۇلت بولماس ەدى. مەن قانشاما نارسەدە تىعىرىققا تىرەلىپ، شىعارعا جول تاپپاعاندا اينالىپ كەلىپ ابايدىڭ سوزدەرىنە توقتايمىن»، - دەيدى ول.
اسقار جۇمادىلدايەۆ نەگە ۇيالى تەلەفون ۇستامايدى؟
عالىمنىڭ پايىمىنشا، مۇعالىمدەردى پارا الدىراتىن ەڭ ءبىرىنشى ستۋدەنتتىڭ ءوزى. ولار ساباق وقىمايدى، سوندىقتان ۋاقىتى كەلگەندە امال جوق وسىنداي قادامعا بارادى.
«البەتتە، پارا الاتىن مۇعالىم مۇلدە جوق دەپ تە ايتا المايمىن. نەگىزى كوپ جاعدايدا الگىندەي جاعداي ورىن الادى نەمەسە تانىس، تۋىستارى ارقىلى شەشە سالادى. مىسالى، مەن وسى كۇندەرى تەلەفون ۇستامايتىن بولدىم. سەبەبى، سەسسيا جاقىنداعان سايىن اركىم حابارلاسىپ، ءوز ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرۋدى وتىنەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ قالتاسىندا 2 ديپلومى بولا تۇرا، جۇمىس تابا الماي ءجۇر. سوندىقتان، بۇگىندە ديپلومنىڭ قۇنى ازايىپ كەتكەن سياقتى»، - دەيدى اكادەميك.
بۇگىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسپۋبليكا كۇنىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىندا قازاقستاندىقتاردى ۇلتىمىزدىڭ ەڭ ۇلىق مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاپ، بۇل ازاتتىقتىڭ التىن قازىعىن قاققان كۇن ەكەنىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعان كۇندى قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاۋىنا بالادى.
اۆتور رۋسلان عابباسوۆ
