بازار ادامدارى

شىعىستىق ۇعىمدا «بازار ادامدارى» دەگەن تىركەس بار. بۇل قانداي ادام؟ نەگە باسقانىڭ ەمەس، بازاردىڭ ادامى؟ مۇنىڭ ءتۇپ- تامىرى تانىم- تۇسىنىككە بارىپ تىرەلەدى.

ياساۋيدىڭ «ءپاني مەن باقي ايتىسى» دەگەنىندەي، بابا تانىمىندا بۇ دۇنيە - ءپاني دۇنيە. ياعني جالعان دۇنيە. باقساق، قازاق ءاۋ باستان جالعان دۇنيەگە ەلىكپەي، بايلىق جيۋعا، باعالى تاستار ساقتاۋعا قىزىقپاعان. سوندىقتان دا بولار، شال اقىننان باستاپ كوپتەگەن شايىردا كارىلىك تۋرالى، وپاسىز دۇنيە تۋرالى ولەڭدەر كوپتەپ كەزىگەدى. «جىگىتتەر، جالعان دۇنيە بىزدەن قالار، ءبىر كۇنى اجال كەلىپ جانىڭدى الار. جان ءبىتىپ، دۇنيەدەن كوشكەننەن سوڭ، ارتىڭدا قاتىن- بالاڭ، ءبارى قالار». ياعني بازار ادامى - ءپاني جالعانعا قۇمارتىپ، بولماشى قىزىققا بوي الدىرعان ادام. بابالار تىلىمەن ايتقاندا، ساعىمعا الدانعان ادام.

فيلوسوف فريدريح نيتسشەنىڭ «زاراتۋشترا سولاي دەگەن» كىتابىندا «بازار شىبىندارى تۋرالى» دەگەن جازبا كەزدەسەدى. «جالعىزدىق بىتكەن جەردەن بازار باستالادى. ال بازار باستالعان جەردەن ۇلى كومەديانتتار شۋى، ۋلى شىبىنداردىڭ ىزىڭى باستالادى»، دەيدى وي الىبى. نيتسشە تۇلعانىڭ تەك جالعىزدىققا قۇلاش ۇرۋىن، سول ارقىلى رۋحاني ءوسۋىن، اسقان ادامعا اينالۋىن كوكسەيدى. وزگەلەرمەن قارىم- قاتىناس مىنەزدى بۇزاتىنىن جەتكىزەدى. «ءوز جالعىزدىعىڭا قاش! سەنىڭ ۋلى شىبىندارعا تالانعانىڭدى كورىپ تۇرمىن. دىمقىل جەل، تازا اۋاسى بار جاققا قاراي قاش! جالعىزدىعىڭا قاش! سەن ۇساق، سويلەسۋگە تۇرمايتىن پەندەلەرمەن تىم جاقىن ءومىر ءسۇردىڭ! ولاردىڭ كورىنبەيتىن وشتىگىنەن قاش! ولار - ەسەپسىز كوپ، شىبىن ۇشىراتىن شاشاق بولۋ سەنىڭ ۇلەسىڭ ەمەس! ولارعا سەن ءار كەز كۇماندى بوپ كورىنەسىڭ!». نيتسشە ءۇشىن تىرلىكتىڭ ءمانى - كوپكە ىلەسۋ ەمەس، كوپكە جول سىلتەر بىرەگەي تۇلعاعا اينالۋ. ول بىردە باسقالار قوقىس، قالدىق، كۇل شاشسا دا، قالىپتى ارناسىمەن ەمىن- ەركىن اعا بەرەتىن تەڭىزگە ۇقساۋدى بۇيىرادى. بىردە «اڭدار اراسىندا جۇرگەننەن، ادامدار اراسىندا جۇرگەن قاۋىپتىرەك» دەپ شورت كەسەدى.

باتىستىق كەيبىر ۇعىم-ناسيحاتتار ۇلتتىق تانىمىمىزعا ساي كەلە بەرمەيدى. ءبىراق كوبىگىن قالقىپ، ماڭىزىن الار دۇنيە مول. «بازار ادامدارى» تەرمينى باتىستا كوبىنە توبىر دەپ قولدانىلادى. ال توبىر - يا ادامدىق مۇراتپەن، يا ۇلتتىق مۇراتپەن ءىسى جوق پەندەلەر.

باتىرحان سارسەنحان

egemen.kz