باي مەن بالاسى - ەرتەگى
ەرتەدە ءبىر باي بولىپتى. بايدىڭ جالعىز بالاسى بار ەكەن. بالا ەرەكشە بولىپ وسەدى. ونىڭ جانى كەۋدەسىندە ەمەس، اق باكىسىندە كورىنەدى. بۇل اق باكىنى بايدىڭ ۇيىنە قوناققا كەلگەن دانىشپان قاريا تارتۋ ەتىپتى. سول كۇننەن باستاپ باي باكىنى ۇلتاراقتىڭ استىندا ساقتايدى ەكەن.
بىردە بايدىڭ بالاسى جىلقى باعىپ ءتۇن بولعانشا ءجۇرىپ قالادى. وسى كەزدە تۇيەگە مىنگەن ءبىر قىز ساعىم بولىپ ەلەستەيدى. سوندا بالا ساعىمعا قاراپ:
- اق تۇيەگە مىنگەن قىز، جەردى باسىپ جۇرگەن قىز، - دەيدى. ال، الگى ساعىم:
- اق تۇيەگە مىنگەنبىز، جەردى باسىپ جۇرگەنبىز، زەردەڭ بولسا ىزدەپ تاپ، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
جىلقى باققان بالا ۇيىنە كەلىپ:
- اكە، ماعان ءبىر ساعىم كەزدەستى، سونى ىزدەۋگە اتتانامىن، - دەيدى.
اكەسى:
- بارما، - دەپ، رۇقساتىن بەرمەيدى.
- جوق، اكە، ونى ىزدەيمىن! مەن كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالاتىن ءتۇرىم بار، - دەپ بوي بەرمەيدى.
اقىرى بولماعان سوڭ اكەسى:
- ايتقانىما كونبەدىڭ، ەندى ءوزىڭ بىلەرسىڭ، جاس بالا ەمەسسىڭ عوي، - دەپ كەلىسەدى.
بالا؛
- اكە، ماعان قانداي ات بەرەسىڭ؟ - دەپ سۇرايدى.
اكەسى:
- قاي اتقا مىنەمىن دەسەڭ ءوز ەركىڭدە. بولماسا ەتەگىڭدى قاۋدىراتىپ، جۇگەنىڭدى سىلدىراتىپ جىلقىعا بار. بەتىڭە قاراعانعا ءمىن، - دەيدى.
بالا ەتەگىن قاۋدىراتىپ، جۇگەنىن سىلدىراتىپ جىلقىعا بارسا، ءبىر قوتىر تاي قارايدى. بۇل تايدىڭ اتى «قاراقۇناق» ەدى.
بالا قاراقۇناقتى جۇگەندەگەندە ول قۇنان بولادى. ەر سالعاندا دونەن بولادى. ءمىنىپ العاندا سەگىز جاسار بەستى بولادى. وسىلاي قاراقۇناققا مىنگەن باي بالاسى الىس جولعا اتتانادى. جولدا كەلە جاتىپ ءبىر كولگە كەزدەسەدى. الگى كولدەن وتە المايدى. اتىن ءبىر اي بويى كۇتىپ-باپتاپ بارىپ، قارعىتقاندا عانا كولدىڭ ارعى جاعاسىنا شىعادى. كولدەن ءوتىپ ساپارىن ارى قاراي جالعاستىرادى. وسىلاي كەلە جاتىپ، ءبىر جەردە شولدەن شىرىلداپ تۇرعان تورعايدى كورەدى. «تىم بولماسا كىشكەنە الدەنىپ السىن» دەگەن ويمەن ءبىر شىنتاعىن قاناتادى. تورعاي كەنەت قىز بولىپ شىعا كەلەدى. قىزبەن سويلەسە كەلە جالماۋىز كەمپىردىڭ ونى تورعايعا اينالدىرعانىن بىلەدى. بۇل سيقىر قىزعا ارناپ قان شىعارعاندا عانا جويىلادى ەكەن. باي بالاسى ەندى قىزدى ەرتىپ ساپارىن جالعاستىرادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءبىر جىگىتكە جولىعىپ، ءجون سۇراسادى. ول:
- جولدا ايداهار بار. ول قاسىنان وتكەن ادامداردىڭ ءبارىن جالماپ جاتىر، اباي بول، - دەپ ەسكەرتەدى.
باي بالاسى جىگىتكە العىسىن ايتىپ، ارى قاراي جۇرمەك بولادى. ال، جولشىباي جولىققان جىگىت قىزدى ۇناتىپ قالىپتى. باي بالاسى جىگىتكە قىزدى قالدىرىپ، ءوزى جولىن جالعاستىرادى. كەلە جاتىپ، تاۋدى قوپارىپ جاتقان ايداهاردى كەزدەستىرەدى. الگى ايداهار ەكەۋى الىسادى. اقىرىندا ويدى قىر قىلىپ، قىردى وي قىلىپ ايداهاردى جەڭەدى. ەندى ءبىر جەرگە كەلگەندە استىنداعى ارعىماعى ادامشا:
- سۇر مەرگەن دەيتىن مەرگەن بار، تۇستىك جەردەن اتىپ، كۇنشىلىك جەردەن بولجايدى. سوندىقتان ونىڭ اتقان وعى تيمەس ءۇشىن، مەن ساعان ەڭكەي دەپ ايتقان كەزدە، ەڭكەيەتىن بول، - دەپ ەسكەرتەدى.
يەسى:
- جارايدى، - دەپ كەلىسەدى.
ولار ارى قاراي جۇرە بەرەدى. ءبىر جەرگە كەلگەندە ارعىماعى:
- ەڭكەي! - دەيدى.
بالا ەڭكەيە قالادى. وسىلاي بىرنەشە ۋاقىت جۇرگەننەن كەيىن الگى مەرگەننىڭ اۋلىنا جەتەدى. بالانى كورگەن سۇر مەرگەن:
- مەنىڭ اتقان كىسىم ولمەي قويماۋشى ەدى. بۇل ءوزى قانداي ساق جىگىت؟ - دەپ ايەلىنەن سۇرايدى.
ءۇي يەلەرى كەلگەن جولاۋشىنى اتتان ءتۇسىرىپ:
- جولىڭ بولسىن. نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟ - دەپ ءجون سۇراسادى.
سوندا بالا:
- مەن ءبىر ساعىم بوپ كورىنگەن سۇلۋ قىزدى ىزدەپ كەلەمىن، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
- ولاي بولسا، سەن سول جەرگە جاقىن قالدىڭ. بۇگىنشە جاتىپ دەم ال. ەرتەڭ تاڭ اتا جول كورسەتىپ جىبەرەمىن، - دەيدى.
كەلەسى كۇنى ەرتە تۇرىپ، سۇر مەرگەن كورسەتكەن باعىتقا قاراي جۇرەدى. سالدەن كەيىن الدەنەشە قابات تەمىر ۇيگە بارادى. جولدا قاراقۇناق:
- مەنى بايلاپ كەت، - دەپ تاعى دا ادامشا ءتىل قاتادى.
باي بالاسى ءۇيدىڭ جانىنا كەلگەندە، قىزدى كورۋگە اسىعىپ، اتىن بايلاماي كەتەدى. الگى ءۇيدىڭ جەتى بولمەسىنەن ءوتىپ، ەڭ تورگى بولمەسىنە كىرەدى. وسى بولمەدە ءبىر التىن ساندىق تۇر ەكەن. بالا ساندىقتى اشادى. ساندىقتىڭ ىشىندە سۇلۋ قىز جاتادى. بۇل قىزدى دا جالماۋىز كەمپىر الداپ اكەلىپ، ساندىققا تىعىپ تاستاعان ەكەن. قىز بەن جىگىت سويلەسىپ،ءبىر-بىرىمەن كەلىسەدى. سودان كەيىن ەكەۋى سىرتقا شىعادى. قاراسا، بالانىڭ اتى ءولىپ قالىپتى. سەرىگىنەن ايرىلعان جىگىت قاتتى قايعىرىپ جىلاپ جىبەرەدى. سوندا قىز:
- قايعىرما، مەن ءبىر ءدارى بەرەمىن. سول ءدارىنى يىسكەگەن ات تىرىلەدى، - دەپ باي بالاسىن جۇباتادى.
قىز بەرگەن ءدارىنىڭ كومەگىمەن جىگىت ارعىماعىن تىرىلتەدى. قىزدى الىپ، ءوز اۋلىنا ورالادى. اكەسى بالاسىن ۇيلەندىرىپ،ۇلكەن توي جاسايدى. وسىلاي ەكەۋى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرە باستايدى.
ءبىر كۇنى جىگىتتىڭ اۋلىنا الگى جالماۋىز كەمپىر كەلەدى. ول سۇلۋ قىزداردى ۇرلاپ، باسقا ەلدىڭ حاندارىنا ايەلدىككە اپارىپ بەرەدى ەكەن. كەيدە وسى ەڭبەگى ءۇشىن اقىسىن العانشا، ۇرلاعان قىزدارىن قۇسقا اينالدىرىپ، نە بولماسا ۇيىندەگى ساندىققا تىعىپ تاستايتىن كورىنەدى. ەندى وسى قىز ءۇشىن اقىسىن الىپ قويعان مىستان ۇيىنە كەلىپ قىزدى تاپپاي قالىپتى. جىگىتتىڭ اتىن ولتىرگەن كۇزەتشىلەرىن شاقىرىپ، ولاردىڭ قايدا كەتكەندەرىن ءبىلىپتى. ايلاسىن اسىرىپ بۇل جولى دا قىزدى قولعا تۇسىرمەك بولادى.
وسى ويمەن كەمپىر بالانىڭ ۇيىنە كەلىپ:
- شەشەسى جوققا شەشە بولامىن، - دەيدى.
قىز كۇيەۋنە:
- ءبىز شەشە قىلىپ الايىق، - دەپ وتىنەدى.
جالماۋىز كەمپىرگە تاعى دا الدانعان قىز، ونى شەشە قىلىپ ۇيلەرىندە قالدىرادى. قىزدىڭ سەنىمىنە كىرىپ العان جالماۋىز كەمپىر ءبىر كۇنى:
- سەنىڭ كۇيەۋىڭنىڭ جانى قاي جەردە؟ سونى نەگە سۇراپ بىلمەيسىڭ؟ - دەيدى.
كەشكە جىگىت كەلگەن سوڭ ايەلى:
- سەنىڭ جانىڭ قاي جەردە؟ نەگە ايتپايسىن؟ الدە ماعان سەنبەيسىڭ بە؟ - دەپ سۇرايدى.
كۇيەۋى كەلىنشەگىن وكپەلەتىپ الماس ءۇشىن:
- مەنىڭ جانىم - ۇلتاراعىمنىڭ استىنداعى اق باكى، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
كەمپىر بۇل جولى دا قۋلىعىن اسىرىپ، باكىنى ۇرلاپ الادى. جىگىت ءولىپ قالادى. كەلىنشەگى جىلايدى. كەلىنشەكتى جۇباتقان بولىپ:
- ولگەننىڭ سوڭىنان ولەمىسىڭ، ءجۇر سۋعا تۇسەيىك، سۋ دەنەڭدى بوساتىپ، قايعىڭنان ارىلتار، - دەيدى.
وسىلاي قىزدى الداپ اۋىلدان الىسىراق جەرگە ەرتىپ اكەتەدى. ءسال ۇزاي بەرگەندە كەمپىر قىزدى قاپقا سالادى. قاپتى ارقالاپ، ۋادەلەسىپ كەتكەن حانعا اكەلىپ بەرەدى.
ەندى جىگىتتىڭ اتىنا كەلەيىك. ول وسى وقيعانىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ ءجۇرىپتى. كەمپىر وسى اۋىلعا كەلگەلى سايگۇلىك تىلىنەن ايىرىلىپتى. ءبارىن ءبىلىپ جۇرسە دە يەسىن الدىن الا ساقتاندىرا الماپتى. مىستان قىزدى اكەتە سالا، ول سۋعا تاستاعان باكىنى الىپ شىعارادى. ەندى وسى باكىنى جىگىتتىڭ ۇلتاراعىنا سالادى. جىگىت تىرىلەدى. باسىن كوتەرسە، ۇيىندە ايەلى جوق. جىگىت ايەلىن ىزدەپ شىعادى. جولدا ءبىر قويشىعا جولىعادى. امانداسىپ:
- مىناۋ كىمنىڭ اۋىلى؟ - دەپ سۇرايدى.
- بۇل - حاننىڭ اۋىلى، - دەيدى قويشى.
- مۇندا نە بولىپ جاتىر؟ حالىق نەگە جينالعان؟ - دەيدى جىگىت.
- حان ءبىر سۇلۋ قىز الىپ، سونىڭ تويى بولىپ جاتىر، - دەيدى.
- ول سۇلۋ قىزدى قايدان اكەلگەن ەكەن؟ - دەپ سۇراسا، قويشى:
- جالماۋىز كەمپىر سۇلۋ قىزدىڭ كۇيەۋىن ءولتىرىپ، الىس جەردەن اكەلىپتى، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
- ولاي بولسا، اقىڭدى بەرەيىن، ەكەۋمىز ورىن الماسايىق، - دەپ سۇرانادى.
قويشى كەلىسىپ، اقىسىن الادى. الگى جىگىت كەتەيىن دەپ جاتقان قويشىدان:
- مىنا سۋدان قايتىپ وتەسىڭ؟ - دەپ سۇرايدى.
قويشى:
- قۇرعىردىڭ سۋى قۇرى دەسە، سۋ قۇرىپ قالادى، - دەيدى.
سودان كەيىن باي بالاسى قويشىنىڭ كيىمىن كيىپ، قويدى اۋىلعا ايداپ كەلەدى. ول قويلاردى سۋدان وتكىزە الماي الەك بولادى. قويشىنىڭ ايتقان سوزدەرىن ۇمىتىپ، قويلاردى بىرتىندەپ لاقتىرا باستايدى. قويشى بولىپ كەلگەن باي بالاسىنىڭ بۇل قىلىعىن حان كورىپ:
- انتۇرعان، شارتتى سوزدەردى نەگە ۇمىتاسىڭ؟ - دەگەندە، قويشىنىڭ ايتقان ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ:
- قۇرعىردىڭ سۋى قۇرى، - دەيدى. سول كەزدە الدىنداعى سۋ جوق بولىپ، جول اشىلادى.
حان جىگىتتى باياعى قويشى دەپ ويلاپ، ايەلىنە تاماق اپارىپ بەرۋگە جۇمسايدى. باي بالاسى تاماق اپارىپ بەرگەن بولىپ، كەلىنشەگىمەن كورىسەدى. قۋانعان ەكەۋى ۇزاق اڭگىمەلەسەدى. كەلىنشەگى باياعى جالماۋىز كەمپىردىڭ بىرنەشە سيقىرىن ۇيرەنگەن ەكەن. ولار كەلىسىپ، تۇندە قاشپاق بولادى. جۇرتتىڭ كوزى ۇيقىعا كەتكەندە قىز دۇعا وقىپ، كۇزەتشىلەردى ۇيىقتاتىپ كەتەدى دە، جىگىت ەكەۋى ۋادەلەسكەن جەرگە كەلەدى. وزەننەن شارتتى سوزدەردى ايتقىپ وتەدى دە، ايەلىن تاپقان باي بالاسى ەلىنە ورالادى. حالقىن جيىپ، الا بيە سويىپ، ۇلكەن توي جاسايدى. باقىتتى بولىپ، ماقسات-مۇراتىنا جەتەدى.
