باتىس قازاقستاندا ەگىلگەن ميلليونداعان اعاش نەگە جەرسىنبەي قۋراپ كەتەدى
ورال. KAZINFORM - باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋدانى 15 ميلليون 133,9 مىڭ گەكتار بولسا، سونىڭ ىشىندە 222159 گەكتارى - مەملەكەتتىك ورمان قورى. مۇنىڭ 162502 گەكتارى ورماندى جەرلەر بولسا، 59 657 گەكتارى - ورمانسىز. ورمانمەن كومكەرىلگەن اۋماعى - 88482 گەكتار، ياعني 0,6 پايىز. دەمەك، بۇل ءالى دە از دەگەن ءسوز. جالپى، وبلىستا ورمان قورىن بايىتۋ جۇمىستارى قالاي جۇرگىزىلۋدە؟ وڭىردە قانداي اعاش تۇرلەرىن ەككەن قولايلى؟ سوڭعى جىلدارى وتىرعىزىلعان اعاشتاردىڭ شىعۋ كورسەتكىشى كوڭىل كونشىتە مە؟ Kazinform ءتىلشىسى ماسەلەنى زەردەلەپ، ماماندار پىكىرىن تىڭداپ كوردى.
مەملەكەتتىك مەكەمە دەرەكتەرى قانداي؟
ب ق و تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى دارحان زاكاريننىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك ورمان قورى اۋماعىندا 2 ميلليارد اعاش وتىرعىزۋعا قاتىستى تاپسىرماسىن ورىنداۋ اياسىندا وبلىس اكىمدىگىمەن 2021-2027 -جىلدارعا ارنالعان بولجامدى قارجىلىق شىعىندارمەن «ب ق و ورماندارىن مولىقتىرۋ جانە ورمان ءوسىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارى» ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىمەن كەلىسىلىپ، بەكىتىلگەن.
سوعان سايكەس ءار ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ وندىرىستىك جوسپارى جاسالىپ، ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنە جىبەرىلدى.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، 2023 -جىلى كەشەندى جوسپارعا ساي ورمانمەن كومكەرىلگەن القاپتار كولەمىن ۇلعايتۋ ماقساتىندا اۋدانداردىڭ بوسالقى جەر قورىنان مەملەكەتتىك ورمان قورىنا 5383 گەكتار جەر، سونىڭ ىشىندە 606 گەكتار ورمانمەن كومكەرىلگەن القاپقا بەرىلدى.
بۇدان باسقا 203 گەكتار جەردەگى جاس اعاشتار ورمانمەن كومكەرىلگەن القاپتارعا اۋىستىرىلدى. 2024 -جىلى ورمانمەن كومكەرىلگەن القاپتارعا اۋىستىرىلاتىن اۋماقتار كۇزگى تۇگەندەۋ جۇمىستارى اياقتالعاننان كەيىن انىقتالادى.
- وبلىستىڭ مەملەكەتتىك ورمان قورى اۋماعىندا 2021 -جىلدان باستاپ 2027 -جىلعا دەيىن 15228 گەكتارعا ورمان داقىلدارىن وتىرعىزۋ جانە 6253 گەكتارعا ورمان داقىلدارىن تولىقتىرۋ، بارلىعى 56,6 ميلليون دانا اعاش ەكپەلەرىن وتىرعىزۋ جوسپارلانعان. سونىڭ ىشىندە بيىل 2020 گەكتارعا اعاش وتىرعىزۋ، 800 گەكتارعا ورمان ەكپەلەرىن تولىقتىرۋ، بارلىعى 7,565 ميلليون دانا تال-تەرەك ەگۋ كوزدەلگەن بولاتىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن 3,303 ميلليون دانا ءتۇرلى اعاش ەگىلىپ، جوسپار 43,4 پايىزعا ورىندالدى. قالعان جۇمىستار كۇز ايىندا اعاش كوشەتتەرىنىڭ ۆەگەتاتسياسى توقتاعاننان كەيىن جالعاسىن تابادى، - دەيدى د. زاكارين.
باسقارما باسشىسىنىڭ ورىنباسارى كەلتىرگەن مالىمەتكە قاراعاندا، وبلىستاعى 8 ورمان تۇقىمباعىندا (256,2 گەكتار) وسىرىلەتىن كوشەت ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىنىڭ اعاش ەگۋ جۇمىسىنا دەگەن قاجەتتىلىگىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتەدى.
بيىل 20,1 گەكتار القاپتا 13,4 ميلليون دانا وتىرعىزۋ ماتەريالى ءوسىرىلدى. 15100 كيلوگرامنىڭ ورنىنا 17480 ك گ ورمان تۇقىمى جينالىپ، تۇقىمباقتارعا سەبىلۋدە.
كوكتەمگى سۋ تاسقىنى تۇقىمباقتارعا دا زيانىن تيگىزدى. جايىق وزەنىنىڭ تاسۋىنا بايلانىستى اعاش وتىرعىزۋعا دايىندالعان جەر تەلىمدەرى مەن 6 تۇقىمباق سۋ استىندا قالدى. سونىڭ سالدارىنان بۇل تۇقىمباقتاردا وتكەن جىلداردىڭ ەكپەلەرى مەن 2023 -جىلى سەبىلگەن ورمان تۇقىمدارى شىقپاي قالدى.
سول سەبەپتى مامىر ايىنان باستاپ ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرى جاڭا ۋاقىتشا تۇقىمباقتار دايىنداپ، كوشەت وتىرعىزدى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - ورمان داقىلدارىنىڭ جەرسىنۋى، ياعني ءوسىپ كەتۋى. كۇزگى تۇگەندەۋ قورىتىندىسى بويىنشا ورمان داقىلدارىنىڭ جەرسىنۋىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى 2021 -جىلى - 44,9، 2022 -جىلى - 41,6، 2023 -جىلى - 41,3 پايىز بولدى.
- جەرسىنۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەن بولۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - قولايسىز اۋا رايى مەن كليماتتىق جاعدايلارعا بايلانىستى. ياعني 2021-2023 -جىلدارداعى كوكتەم مەن جازدا قۇرعاقشىلىق بولدى. سەبەبى ورمان داقىلدارىنىڭ جەرسىنۋىنە جاز مەزگىلىندە تۇسەتىن جاۋىن- شاشىن اسەر ەتەدى، - دەيدى د. زاكارين.
سونىمەن قاتار باتىس قازاقستان وبلىسىندا قانداي اعاش تۇرلەرىن ەككەن قولايلى، مۇنى دا ەسكەرمەسە بولمايدى.
بۇعان د. زاكارين:
- ون جىلدا ءبىر رەت ورمان ورنالاستىرۋ جوباسى جاسالادى. وسى جوباعا سايكەس جايىق جاعاسىندا تەرەك (توپول)، تال (يۆا)، شاعان (ياسەن)، باسقا جەرلەردە جيدە، قاراعاش، سەكسەۋىل ەگۋگە ۇسىنىس بەرىلگەن. كۇنى بۇگىن كۇزدەگى اعاش وتىرعىزۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى، - دەپ جاۋاپ بەردى.
ماماندار نە دەيدى؟
اعاشتاردىڭ جەرسىنىپ، ءوسىپ كەتۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى ورايدا بەلگىلى باعبان، سەرگەي يسايەۆ اتىنداعى ەكسپەريمەنتالدى كوللەكتسيالىق ءتالىمباقتىڭ يەسى قايرات كارىموۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
- تال- تەرەكتىڭ جەرسىنىپ كەتۋى الدىمەن وتىرعىزىلاتىن كوشەتتىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. جەردى ازىرلەپ، مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ەگۋ كەرەك. مەرزىمى كوپ ەمەس، ءبىر اپتادان ون كۇنگە دەيىن. تابيعاتتى الداي المايسىڭ، ونىڭ ءوز زاڭى بار. ۋاقىتىندا ەكپەسەڭ، جەرسىنۋ كورسەتكىشى ازايادى. سودان كەيىن اعاشتار كۇش الىپ كەتكەنشە باستاپقىدا سۋارىپ تۇرۋ كەرەك، - دەيدى ق. كارىموۆ.
باعباننىڭ ايتۋىنشا، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن تەرەك، قاراعاي، قاراعاشتاردى ەگۋگە بولادى.
- وبلىس ءوز الدىنا، ءار اۋداننىڭ ءوزىنىڭ كليمات جاعدايىندا وزگەشەلىكتەر بولادى. قايىڭ، قاراعايلار سۋدى كوبىرەك قاجەتسىنەدى. قاي اعاشتىڭ دا ەندەميك ءتۇرىن، ياعني ءبىزدىڭ تابيعاتتا بەيىمدەلگەنىن ەككەن ءجون. مىسالى، وزىمە ەمەن ۇنايدى. جاي شىعادى دەسە دە، تامىرلانىپ كەتكەننەن كەيىن قايعىرمايدى. كوپ جىل بويى ءوسىپ، بيىكتەي بەرەدى، سايالى، وتتەگىنى دە مول بولەدى. تاتار ۇيەڭكىسى دە بار. ءبىراق شەتتەن اكەلىنەتىن اعاشتارعا ساق بولۋ كەرەك. مىسالى، امەريكالىق ۇيەڭكىنىڭ كەي جەردە ءوسىپ تۇرعانىن كورەمىن. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، امەريكالىق ۇيەڭكىنى ەگۋدى توقتاتۋ كەرەك. مۇنىمەن كۇرەسپەسەك، 50-60 جىلدا تەك سولار ءوسىپ تۇرادى. ويتكەنى بۇلاردىڭ جەرسىنۋى وتە جوعارى، بەينەلەپ ايتقاندا، 200 پايىز دەۋگە بولادى. ەكىنشىدەن، امەريكالىق ۇيەڭكىنىڭ تامىرى زياندى زاتتار ءبولىپ، جايىلۋ ارەالىن كەڭەيتەدى دە، جەرگىلىكتى اعاشتاردى ىعىستىرىپ شىعارادى. ياعني وسۋىنە جول بەرمەيدى، - دەيدى باعبان.
قايرات كارىموۆ اعاش وتىرعىزعاننان كەيىن ءبىر- ەكى جىل كولەمىندە تامىرلانىپ كەتكەنشە سۋارىپ، كۇتىپ باپتاۋ كەرەكتىگىن جەتكىزدى.
ورمان شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ارداگەرى، كەزىندە ينجەنەر، سونداي- اق ورال جانە يانۆارتسيەۆ ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىندە ديرەكتور قىزمەتىن اتقارعان ابىلعازى شاميلوۆ قازىرگى اعاش ەگۋ، ونى باپتاپ- كۇتۋ جۇمىسىنا مۇلدەم كوڭىلى تولمايتىنىن ايتتى.
- ورمان شارۋاشىلىعى قۇردىمعا كەتىپ بارادى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى - وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىلىعىنا تەك ورنىنان بوساعان اۋدان اكىمدەرى نەمەسە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن باسشىلار كەلەدى. بۇل جونىندە كەزىندە وبلىس اكىمى، مينيسترلەر، ءماجىلىس دەپۋتاتىنا دا جازعانبىز. ءبىراق ءبارى بوس اۋرە بولدى. ءقازىر دە سولاي، وزگەرگەن ەشتەڭە جوق.
باسشىلار مامان بولماعاننان كەيىن قاراۋىنداعىلاردان جۇمىستى قالاي تالاپ ەتەدى؟ وسىنى ولاردى تاعايىنداعان كەزدە ەسكەرۋ كەرەك. جۋىردا جەرگىلىكتى تەلەارنادان بەرىلگەن حاباردا ب ق و تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى دارحان زاكارين ەگىلگەن اعاشتاردىڭ جەرسىنۋى 44 پايىز دەدى. ەگەر دۇرىستاپ تەكسەرسە، سول اعاشتاردىڭ جەرسىنۋى 25 پايىزعا جەتەر- جەتپەسى بەلگىسىز. ويتكەنى جاقىندا تاسقالا اۋدانى امانگەلدى اۋىلى ماڭىندا 190 گەكتار اۋماققا ەگىلگەن اعاشتىڭ جاي- كۇيىن ءوز كوزىمىزبەن كورگەن بولاتىنبىز، - دەدى ا. شاميلوۆ.
تابيعات جاناشىرىنىڭ ايتارى بار
بوكەي ورداسى اۋدانى حان ورداسى اۋىلىنىڭ تۋماسى، قازىرگى كەزدە ورال قالاسىندا تۇراتىن زەينەتكەر رايسا تولەنعاليەۆا «اتادان مال قالعانشا، تال قالسىن» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ تەككە ايتىلماعانىن ەسكە سالدى.
- وكىنىشكە قاراي، قالادا دا، اۋىلدا دا كوگالداندىرۋ جۇمىستارى ماردىمسىز ءجۇرىپ جاتىر. بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن نەمەسە نۇسقاۋىمەن اعاش ەگۋدىڭ ناتيجەسى جوقتىڭ قاسى. ءار ادام ءوز اينالاسىنا سىن كوزبەن قاراپ، تازالىق ساقتاپ، تەرەك وتىرعىزىپ، باۋ-باقشا ەگۋمەن اينالىساتىن بولسا، وسىنىڭ ءوزى - ۇلكەن جەتىستىك. مۇنداي يگى ىستەرمەن مەكتەپ وقۋشىلارى مەن زەينەتكەرلەر تىكەلەي اينالىسۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. باتىس قازاقستان بويىنشا ەگىلگەن كوشەتتەردىڭ ءوسىپ كەتۋى ءتيىستى مەكەمەمەن قاتار اكىمشىلىككە جانە ءار ادامنىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى. اكىمشىلىككە دەيتىن سەبەبىم، باسشىلار بۇل جۇمىسقا دۇرىس كوزقاراسپەن قاراپ، قولىنداعى بار كۇشتى (بوس قول كۇشىن، «جاسىل ەل» جاساقتارى جاستارىن) پايدالانسا، ەلدى كوگالداندىرۋ جۇمىسى جاقسى جۇرەدى دەپ ويلايمىن. ءار اۋىل، ءار وتباسى، ءتىپتى ءار ادام تەرەك ەكسە، ايماق جايناپ كەتەر ەدى، - دەيدى تابيعات جاناشىرى.
باتىس قازاقستانداعى حان ورداسى اۋىلىنىڭ تاريحي مەكەن ەكەنى بەلگىلى. 2026 -جىلى ونىڭ ىرگە كوتەرگەنىنە تۋرا 200 جىل تولادى. وسى جەردە ءوزىنىڭ سارايىن تۇرعىزعان جاڭگىر حان وردا جەرىندەگى قۇم كوشكىنىن توقتاتۋ ءۇشىن تال- تەرەك وتىرعىزۋدى قولعا الدى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول 1832 -جىلى ساراتوۆ ۋەزىنەن اعاش كوشەتتەرىن العىزعان. حان ورداسىن قۇم كوشكىنىنەن قورعاۋ ءۇشىن باسقا دا شارالاردى جۇزەگە اسىرعان.
عاسىردان استام تاريحى بار وردا ورمان جانە جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ جونىندەگى مەكەمەسى جىل سايىن ءتۇرلى اعاش كوشەتتەرىن وتىرعىزعانىمەن، اۋىل ىشىندە مال ۇستاۋ سالدارىنان جانە تۇرعىنداردىڭ وسى ماسەلەگە بەي-جاي قاراعاندىعىنان ولاردىڭ تەڭ جارتىسى وسپەي قالادى.
بۇل - قىنجىلارلىق جاعداي. سەيىتقالي، ۇشتەرەك ەلدى مەكەندەرىنىڭ اينالاسىن قۇم باسقان. وسىلاي كەتە بەرسە، باسقا اۋىلدارعا دا وسىنداي ءقاۋىپ ءتونۋى ابدەن ىقتيمال.
ءوزى زەينەتكەر بولسا دا، تۋعان اۋىلىنىڭ تابيعاتىنا جانى اشىعان ر. تولەنعاليەۆا بيىل كوكتەمدە 180 -جىلدان استام تاريحى بار جاڭگىر حان مەكتەبى تۇلەكتەرىنىڭ كۇشىمەن «تۇلەكتەر ساياباعى» جوباسىن قولعا الدى.
- ماقساتىم - ءوزىمىز تۋىپ- وسكەن، وقىعان، ەڭبەك ەتكەن قاسيەتتى مەكەندى جاسىل جەلەككە تولتىرىپ، سايالى باعى بار دەمالىس ورنىن ەل يگىلىگىنە ۇسىنۋ ەدى. بۇل جوبانىڭ ەرەكشەلىگى - جاڭگىر مەكتەبى تۇلەكتەرىنىڭ اتاۋلى تەرەگى بولۋى. ازىرگە جوباعا 300-گە جۋىق تۇلەك قاتىسىپ، ءوز ۇلەسىن قوستى. ءساۋىر ايىندا قاجەتتى قۇرالداردى جەتكىزىپ، ساياباقتى قورشاپ، قازىرگى زامان تالابىنا ساي پاۆلوۆنيا جانە ماقتانشاق تەرەگىن وتىرعىزدىق. ىستىقتى كوتەرە الماعان كوشەتتەردىڭ ورنىنا كۇزدە قايتادان تەرەك وتىرعىزۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. ەڭ باستىسى، تۇلەكتەر ساياباعىنىڭ نەگىزى قالاندى، الدا اتقارىلار اۋقىمدى جۇمىس بارشىلىق، - دەيدى ر. تولەنعاليەۆا.
مىنە، باتىس قازاقستاندا اعاش وتىرعىزۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى مەملەكەتتىك مەكەمە باسشىسى، مامانداردىڭ جانە قاراپايىم تۇرعىننىڭ پىكىر-دەرەكتەرىن كەلتىردىك.
بۇدان تۇيەتىن ءتۇيىن، وڭىردە ەگىلگەن اعاشتاردىڭ جەرسىنۋى كوڭىل كونشىتەدى دەپ ايتۋ قيىن. ەڭ باستىسى، بۇل باعىتتا ءتيىستى ءىس-شارالاردىڭ دەر كەزىندە قولعا الىنۋى قاجەت ەكەندىگى داۋ تۋعىزباسا كەرەك.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن باتىس قازاقستاندا بىرەگەي الما باعى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق
