باتىس قازاقستاندا قۋعىندالعان ءدىنباسىلار جونىندە نە بىلەمىز
ورال. KAZINFORM - مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى جارلىعىنا سايكەس باتىس قازاقستان وبلىسىندا وڭىرلىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ءتيىستى جۇمىستار اتقاردى. سونىڭ ءبىر سالاسى ءدىن وكىلدەرىنە قاتىستى بولدى. وسى ورايدا، قۋعىنعا ۇشىراعان ءدىن وكىلدەرىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، ولكەتانۋشى، جۋرناليست قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى ءوز بىلگەن- تۇيگەنىمەن ءبولىستى.
- قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى، وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جانە 30-جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەلەمەنتتەر رەتىندە ءدىنباسىلاردىڭ قۋعىنعا تۇسكەنى بەلگىلى. وسى ورايدا ولاردىڭ ەسىمدەرىن انىقتاۋ جانە اقتاۋ باعىتىندا نە ىستەلدى، الدىمەن سوعان توقتالساڭىز؟
- ءيا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ رەپرەسسياسىنا الدىمەن ۇشىراعان توپتىڭ ءبىرى ءدىن وكىلدەرى ەدى. بولشەۆيكتەردىڭ 1917 -جىلى شىعارعان العاشقى زاڭىنىڭ ءبىرى «شىركەۋدىڭ مەملەكەتتەن جانە مەكتەپتىڭ شىركەۋدەن ءبولىنۋى تۋرالى» دەكرەت بولۋى تەگىن ەمەس.
بەلگىلى تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءنازيرا نۇرتازينا «بوربا س يسلاموم. رەليگيوزنايا پوليتيكا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ كازاحستانە ۆ 20-40-ە گودى ⅩⅩۆەكا» (الماتى، 2008) اتتى كىتابىندا قازاقستانداعى دىنگە قارسى كۇرەستى ەكى كەزەڭگە بولەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - 1917-1927 -جىلدار العاشقى ليبەرالدىق كەزەڭ بولسا، ەكىنشىسى - 1928-1938 -جىلدار - جاۋىنگەر اتەيزم كەزەڭى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، وسى ەكى كەزەڭدە ءدىن وكىلدەرىنە قارسى رەپرەسسيا قارقىنى دا سايكەسىنشە بولعان.
سوڭعى جىلدارى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە باتىس قازاقستان وڭىرىندە ءدىن وكىلدەرىن قۋدالاۋ بىرنەشە ساتىدان تۇرعانىن بايقادىق.
ونىڭ ءبىرىنشىسى - سوۆەت ۇكىمەتىنە سەنىمسىز ەلەمەنتتەردى سايلاۋ پۇرساتىنان ايىرۋ (1923-1927) . بۇل كەزەڭدە وبلىس اۋماعىنداعى بارلىق ءدىني عيبادات ورىندارى جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرى ەسەپكە الىنىپ، مولدالار «جات ەلەمەنت» رەتىندە سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىنان اجىراتىلعان. بۇل ناۋقان سايلاۋ قۇقىنان ايرىلعاندارعا ۇستەمە سالىق سالۋىمەن، ول ۋاقتىلى تولەنبەگەن جاعدايدا حالىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن مال- مۇلكىن ساۋداعا سالىپ، سالىق قارىزىن وتەپ، وزدەرىن سوتتاۋ جانە جەر اۋدارۋ جازاسىن بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
وسى سايلاۋ قۇقىنان ايىرۋ ناۋقانى كەزىندە، اسىرەسە، ءدىن وكىلدەرى ەرەكشە قۋدالاندى. مۇنى سول كەزدەگى سوۆەتتىك ساراپشىلاردىڭ ءوزى دە مويىنداعان. مىسالى، 1924 -جىلى ورال ۋەزىندە داۋسى الىنعان 907 ادامنىڭ 355 ى، گۋريەۆ ۋەزىندەگى 1495 ادامنىڭ 310 ى، ەلەك ۋەزىندەگى 1207 ادامنىڭ 528 ى، جىمپيتى ۋەزىندەگى 4207 ادامنىڭ 2286 سى، ياعني بارلىق داۋسى الىنعان تۇلعالاردىڭ شامامەن 40 پايىزى ءدىن وكىلدەرى بولىپتى.
«بۇلاردىڭ ءبارى ءدىن قىزمەتكەرى ەمەس، اراسىندا قاراپايىم ءدىندارلار دا بولار» دەلىنەدى. (زاكليۋچەنيە پو ماتەريالام پەريەۆىبورنوي كومپاني 1924 گودا پو ۋەزدام ۋرالسكوي گۋبەرني. بقوما، قور №24، تىزىمدەمە №2، Ic №360 ماتەريالى پو پەرەداچە 3-ح ۆولوستەي بۋكەيەۆسكومۋ ۋەزدۋ (چيجينسكوي، سلاميحينسكوي، گلينينسكوي).
ءدىن وكىلدەرىن قۋدالاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى 1928 -جىلمەن سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە ساياسي رەپرەسسيانىڭ ەكپىنى كۇشەيىپ، باي- مولدالاردى، جات ەلەمەنتتەردى تاركىلەۋمەن، پانيسلاميستىك توپتاردى اشكەرەلەۋدىڭ العاشقى وقيعالارىمەن سيپاتتالادى.
قازاقستاندا كامپەسكە ناۋقانى رەسمي تۇردە 1928 -جىلى 27-تامىزدا باستالدى. قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى «باي شارۋاشىلىقتارىن كامپەسكەلەۋ تۋرالى» قاۋلىسىن (دەكرەتىن) جاريالاپ، ءار وكرۋگ بويىنشا كامپەسكە جاسالاتىن بايلاردىڭ سانىن كورسەتتى. بۇل «جوسپار» بويىنشا ورال وكرۋگىنەن ءبىرىنشى كاتەگوريادا 56 ءىرى باي جانە 15 «اسا قاۋىپتى ەلەمەنت» - بارلىعى 71 ادامنىڭ مال- مۇلكى تاركىلەنىپ، جەتىسۋ وكرۋگىنە جەر اۋدارىلاتىن بولدى. وسى 71 ادامنىڭ ىشىندە - عابدولعازيز كوبەيەۆ، حالىق ماشەكەنوۆ، قۋاناي قوسداۋلەتوۆ، ماحمۋد سۇيىنىشاليەۆتەر بولاتىن.
ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ءدىن وكىلدەرىنە قاتىستى سوڭعى، قورىتىندى ءۇشىنشى كەزەڭى 1937-1938 -جىلدارعا سايكەس كەلەدى. بۇل كەزەڭدە ادام تاعدىرى شىبىن عۇرلى بولماي، ۇشتىكتىڭ شەشىمىمەن جاپپاي اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. رەپرەسسيانىڭ بۇل ءۇشىنشى تولقىنىنان امان قالعان حازىرەت-يشان جوق دەپ ايتۋعا بولادى. باتىس قازاقستان اۋماعىندا تۋعان جەرىنەن بەزىپ، ىشكى رەسەيدى پانالاعان بىرەن-ساران يشان-مولدالار عانا امان قالىپ، جات توپىراقتا قۇسالىقتان قايتىس بولعان.
- وڭىرلىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە ارحيۆتەردە وتىرىپ، قىزمەت اتقاردىڭىز، وسى كەزەڭدە قانداي تىڭ دەرەكتەردى جولىقتىردىڭىز؟
- ءبىز جۇمىسىمىزدى 2021 -جىلى تامىز ايىندا باستادىق. توپ مۇشەلەرىنە ارنايى ارحيۆتەردەگى قۇپيا قۇجاتتارمەن تانىسۋ ءۇشىن ءتيىستى رۇقسات بەرىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ب ق و پوليتسيا دەپارتامەنتىندە ساقتالعان ن ك ۆ د ارحيۆىنىڭ قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىق. ودان وزگە باتىس قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆى، ۇ ق ك، پروكۋراتۋرا ارنايى قورلارى، اۋداندىق ارحيۆتەردى اقتاردىق. الماتى قالاسىنا ىسساپارمەن بارىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆى، الماتى قالالىق ارحيۆى، الماتى قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ارحيۆى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسى، عىلىمي كىتاپحانا، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورلارىندا ساقتالعان قۇندى قۇجاتتارمەن تانىسۋعا، كوشىرمە الۋعا مۇمكىندىك بولدى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە 2021 -جىلى «سەنىم ءۇشىن سەرگەلدەڭ» اتتى جيناق دايىندالدى. وندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان 894 ادام - مۇسىلمان ءدىنى وكىلى، 107 پراۆوسلاۆيە ءدىنى وكىلىنىڭ اتى-ءجونى انىقتالىپ، قىسقاشا بيوگرافيالىق انىقتاما جاسالدى. كەيىن بۇل ادامداردى اقتاۋ، ساياسي قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس پروكۋراتۋراسىنا ارنايى ۇسىنىس جولداندى.
2022 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارناۋلى ارحيۆىندە ساقتالعان 1930 -جىلداردىڭ رەپرەسسيا قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا باسىمدىق بەرىلدى. بۇل قۇجاتتاردى الماتى قالاسىنا الىپ كەتكەنگە دەيىن بارىنشا قاراپ شىقتىق. ناتيجەسىندە 1937-1938 -جىلدارى ورال وبلىسىنان اشكەرەلەنگەن 18 پانيسلاميستىك انتيسوۆەتتىك ۇيىم بولعانىن انىقتادىق. ءبىر عانا №02368 قىلمىستىق ءىس بويىنشا 125 ادام ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
ءبىراق بۇل قۇجاتتاردىڭ قۇپيالىلىق گريفى الىنباعاندىقتان، كوشىرمە الۋ جانە تابىلعان دەرەكتەردى كەڭىرەك جاريالاۋ مۇمكىن بولمادى.
باتىس قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىمەن دە تۇراقتى قارىم-قاتىناستا بولدىق. جۇزدەگەن ىسپەن تانىسىپ، كوشىرمە الىپ وتىردىق. ارحيۆ باسشىلىعى جۇمىس توبىنىڭ ناتيجەلى قىزمەت ەتۋىنە بارىنشا كومەك ەتتى. قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ قۇپيالىلىعىن الۋ، كوشىرمە جاساۋدا كىدىرىس بولمادى. ءدىن وكىلى بولعانى ءۇشىن قۋدالانعان، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۇلعالاردىڭ ءتىزىمى تولىعا ءتۇستى.
- سوندا قانشا ادام قۋعىنعا تۇسكەن؟
- ولاردىڭ تولىق سانى ءالى ناقتىلانباسا دا، شامامەن 4 مىڭداي ادامنىڭ ءدىني سەنىمى ءۇشىن قۋعىندالعانى انىقتالدى. ماسەلەن، 1924 -جىلى ورال ۋەزىندە داۋسى الىنعان 907 ادامنىڭ 355 ى، گۋريەۆ ۋەزىندەگى 1495 ادامنىڭ 310 ى، ەلەك ۋەزىندەگى 1207 ادامنىڭ 528 ى، جىمپيتى ۋەزىندەگى 4207 ادامنىڭ 2286 سى، ياعني بارلىق داۋسى الىنعان تۇلعالاردىڭ شامامەن 40 پايىزى ءدىن وكىلى بولعان. (ب ق و م ا، №24-قور، №2-ءتىزىم، №360 ءىس)
بۇل كەزەڭدە جۇمىس توبى وبلىستىڭ شىڭعىرلاۋ، ءبورلى، قاراتوبە، سىرىم، بوكەي ورداسى، جانىبەك، تاسقالا اۋداندارىنداعى ارحيۆتەرىندە بولىپ، رەپرەسسيا قۇجاتتارىمەن تانىستى. رەپرەسسياعا ۇشىراعان ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، ەش جەردە جاريالانباعان تىڭ دەرەكتەر، فوتوسۋرەتتەر قولعا ءتۇستى.
2022 -جىلى 31-مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا جەكەلەگەن بەلسەندى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق كيەلى نىساندارى تىزىمىنە ەنگەن اۋليە دادەم اتا - جۇماعازى حازىرەت زياراتىندا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءدىن تاريحى مۋزەيى اشىلدى. مۋزەيدىڭ العاشقى ەكسپوزيتسياسىنىڭ ءبىرى - «رەپرەسسياعا ۇشىراعان ءدىن وكىلدەرى» اتتى كورمە بولدى.
جەرگىلىكتى «ورال ءوڭىرى» وبلىستىق گازەتىنە، «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق باسىلىمىنا بىرنەشە ماقالا جاريالاندى. اقتوبە، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان وبلىستارىنداعى وڭىرلىك جۇمىس توپتارىمەن ارىپتەستىك بايلانىس ورناتىپ، تاجىريبە ءبولىسىپ، اقپارات الماسىپ وتىردىق.
ب ق و پوليتسيا دەپارتامەنتى ارحيۆىندە ساقتالعان ۇشتىك حاتتامالارى تىزىمىنەن (شامامەن 17 تومنان تۇرادى) باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتىلعانداردىڭ اتى-ءجونى، ۇكىمنىڭ ورىندالعان ۋاقىتى، ايىپتالۋشىنىڭ كىم ەكەندىگى، قىزمەت ورنى، وتباسى جانە باسقا دا قىسقاشا بولسا دا ماڭىزدى ماعلۇماتتار تابىلدى.
وسى ۇشتىك حاتتامالارى بويىنشا باتىس قازاقستان وبلىسىندا پانيسلاميستىك توپ قۇرىپ، انتيسوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى دەگەن، ديۆەرسيالىق تەرروريستىك توپ قۇرىپ توڭكەرىس جاساماق بولدى دەگەن 20 دان استام توپتىڭ ءتىزىمى انىقتالدى. مۇنىڭ ىشىندە قۋاناي قوسداۋلەت ۇلى، حاسان نۇرمۇحامەد ۇلى سىندى يشان-حازىرەتتەردىڭ قىلمىستىق ءىسى تولىعىراق زەرتتەلدى. بۇل اتالعان تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارىن تاۋىپ، كەزدەسىپ، ارحيۆ قۇجاتتارىن كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىمەن تولىقتىرا تۇستىك.
وڭىرلىك جۇمىس توبىنىڭ 2022 -جىلعى اتقارعان قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە جەلتوقسان ايىندا «قۋعىندالعان حازىرەتتەر» اتتى جيناق دايىندالدى. بۇل جيناق ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا باتىس قازاقستان وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، سول كەزەڭدەگى قوعامدىق- ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسقان ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىر شوعىرى تۋرالى. جيناق كەيىپكەرلەرىنىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرى ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ بويىنشا قۇرىلعان كوميسسياسىنىڭ جۇمىسى اياسىندا، ب ق و وڭىرلىك جۇمىس توبىنىڭ ەكى جىلعا جۋىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە جاڭادان انىقتالعان بولاتىن.
«قۋعىندالعان حازىرەتتەر» كىتابىنا ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ىقپالى مەن ورنىن ايقىنداپ، رەپرەسسيا كەزەڭىندە ولار كورگەن قۋعىن-سۇرگىندى كوپشىلىككە تانىستىرۋ ءۇشىن ەڭ تانىمال 10 تۇلعا تاڭدالىپ الىندى. ولار - قايىرشا احمەتجانوۆ، قۋاناي قوسداۋلەتوۆ، حاسان نۇرمۇحامەدوۆ، قاجىعالي ماۋلىمبەرديەۆ، نىعمەتوللا يبراگيموۆ، داۋلەتيار ايساريەۆ، عابدولعازيز كوبەيەۆ، عۇبايدوللا احمەتوۆ، قۇرمانعالي قۋانىشقاليەۆ، لۇقپان تۇرسىنوۆ. بۇل تۇلعالار سوۆەت وداعىندا، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا بولعان ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ بارلىق تولقىنىن باسىنان وتكەردى. وسى ون تۇلعانىڭ تاعدىرى سول كەزەڭدەگى ساياسي رەپرەسسيانىڭ اۋقىمى مەن قارقىنىن انىق كورسەتىپ تۇرعان ەدى.
- مەشىتتەردىڭ قيراتىلىپ، حازىرەتتەردىڭ قۋعىندالۋى سول كەزدەگى قوعامعا قالاي اسەر ەتتى دەپ ويلايسىز؟
- ارينە، سوۆەتتىك رەپرەسسيا سالدارىنان ۇلتتىق ءدىني ەليتانىڭ تىپ-تيپىل جويىلۋى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان رۋحاني توقىراۋعا الىپ كەلدى دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، كونەنىڭ كوزى سانالاتىن، ءداستۇرلى تاربيە كورگەن اعا بۋىن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، 1960-1970 -جىلداردان باستاپ سوۆەتتىك قازاقستاندا ءدىنسىز قوعام قالىپتاستى. 1991 -جىلى تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەلىمىزدە ءداستۇرلى رۋحاني جولدى نۇسقايتىن بىردە-ءبىر تانىمال تۇلعا بولمادى. ۇلتتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى السىرەدى. ءسويتىپ، سول كەزەڭدە شەتەلدەن كەلگەن ءتۇرلى ءدىني يدەولوگياعا قارسى تۇرا الماي قالدىق. مۇنىڭ زاردابىن ءالى كۇنگە تارتىپ كەلەمىز.
- ال، مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسى جالعاسا ما؟
- جالپى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا وتە ماڭىزدى جۇمىس اتقاردى دەپ ويلايمىن. قازىر كوميسسيا ءوز جۇمىسىن اياقتاعانىمەن، XX عاسىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماتەريالدارىن زەردەلەۋ ورتالىعى قۇرىلىپ، ارىقاراي قىزمەت ەتەتىن بولدى. بۇل ورتالىق ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-50 -جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى قۇجاتتاردى تسيفرلى فورماتقا كوشىرىپ، ەلەكتروندى قور قالىپتاستىرادى. ونىڭ ءبارى عالىمدارعا، زەرتتەۋشىلەرگە جانە قالىڭ كوپشىلىككە قولجەتىمدى بولادى.
- قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇلپىتاستارعا قاراپ انىقتاۋعا بولادى. بۇل رەتتە نە ايتار ەدىڭىز؟
- راس، باتىس قازاقستان ولكەسىندە XVIII-XX عاسىرلار كەزەڭىنە جاتاتىن اراب جازۋلى قۇلپىتاستار وتە كوپ. ولاردىڭ سانى بىرنەشە مىڭداپ سانالادى. وسى ەسكەرتكىشتەردى 2010 -جىلداردان باستاپ وقىپ-زەرتتەي باستادىق. 2012 -جىلى ءوزىم رەداكتورى بولعان «DANAqaz» تاريحي-تانىمدىق جۋرنالىندا «قۇلپىتاس سىرىن اشايىق» اتتى ايدار اشىلدى. ءبىزدىڭ بۇل جۇمىستارىمىزدى كەيىن بەلگىلى يسلامتانۋشى عالىم، پروفەسسور اشىربەك ءمۇمينوۆ كورىپ، قولداۋ كورسەتتى.
2015-2017 -جىلدار ارالىعىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى ماماندارىمەن بىرگە «قازاق حالقىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەرى رۋحاني مۇرانى ساقتاۋ مەن جەتكىزۋدىڭ جولى رەتىندە (باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەرى نەگىزىندە)» اتتى ءۇشجىلدىق جوباعا قاتىستىق. وسىلايشا وبلىس اۋماعىندا ساقتالعان ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى تۇڭعىش رەت تولىق كولەمدە زەرتتەۋ جۇمىسى باستالدى.
باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بارلىق اۋدانىنا ەكسپەديتسيا جۇرگىزۋ بارىسىندا جاڭا، كەيدە تەك جەرگىلىكتى دەڭگەيىندە عانا بەلگىلى، الەمدىك دەڭگەيدە از زەرتتەلگەن مادەني ەسكەرتكىشتەر تابىلدى. اسىرەسە، كىشى ءجۇز حاندارى ەسىم حان نۇرالى ۇلى، ايشۋاق حان ءابىلقايىر ۇلى، جانتورە حان ايشۋاق ۇلىنىڭ قۇلپىتاستارى، ەسەنگەلدى تارحان جانمىرزا ۇلى، ءداۋقارا باتىر، ناۋشا باتىر قارجاۋ ۇلى، ت. ب. تاريحي تۇلعالاردىڭ زيراتى تابىلىپ، ناقتى ومىردەرەگى انىقتالعانى ۇلكەن تاريحي وقيعا دەر ەدىك.
ءبىر وكىنىشتى جاعداي، بۇل ەسكەرتكىشتەر تابيعي-كليماتتىق وزگەرىستەر زاردابىنان قيراپ جاتىر، كەيبىرەۋلەرى ادەيى قيراتىلعان، باسقا جەرگە كوشىرىلگەن. ولاردى ساقتاۋ، تاۋىپ الۋ، تىركەۋ، مۇلىك رەتىندە تۇگەندەۋ، كارتاعا ءتۇسىرۋ، بۇل نىسانداردى مەملەكەت قورعايتىن مادەني ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگىزۋ جانە ولاردا ساقتالعان ەپيتافيالاردىڭ ماتىندەرىن عىلىمي باسىپ شىعارۋ جۇمىستارى ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس-شارا بولاتىن. وسى جىلدار ىشىندە كوپ جۇمىس اتقارىلدى، جۇزدەگەن كونە قورىم انىقتالىپ، مىڭداعان قۇلپىتاس سۋرەتكە، قاعازعا ءتۇسىرىلدى. الايدا وسى جۇمىستى ۇيلەستىرىپ وتىرعان باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ جابىلىپ قالۋى سەبەپتى قازىر قۇلپىتاس زەرتتەۋ ءىسى دە توقىراپ قالدى.
- تاعى ءبىر ساۋال، مەشىتتەردە ەرتە كەزەڭدە مەتىركەلەر تولتىرىلعانى بەلگىلى. وسى تاقىرىپقا بويلاپ كوردىڭىز بە؟
- مەشىت مەتىركەلەرى تۋرالى دا وسىلاي دەۋگە بولادى. رەسەيدە 1868-1869 -جىلعى رەفورما كەزىندە بۇكىل قازاق دالاسى ورىنبور مۇفتيلىگىنەن شىعارىلدى. تەك استراحان گۋبەرنياسىنا قاراستى بوكەي ورداسىنىڭ مەشىتتەرى عانا تولىق مانىندە قىزمەت جۇرگىزىپ، جىل سايىنعى ەسەبىن - مەتىركە داپتەرىن ءدىني باسقارمانىڭ ارحيۆىنە تاپسىرىپ وتىرعان. ءوز باسىم ۋفا قالاسىنداعى باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ەكى مارتە بولىپ، وسى قۇجاتتارمەن تانىسىپ كوردىم. بۇل مەتىركەلەردىڭ ءبىر بولىگى قازىر استراحان وبلىستىق ارحيۆىندە دە ساقتاۋلى. راسىن ايتقاندا، بۇل مەتىركە قۇجاتتارىندا قازاق ءۇشىن وتە قۇندى مالىمەت كوپ.
بۇل قۇجاتتاردىڭ وزەكتىلىگى، تاريحي قۇندىلىعى جونىندە بىرەر مىسال ايتا كەتەيىن: ءدال وسى مەتىركە قۇجاتتارى ارقىلى بەلگىلى اقىن، اعارتۋشى عۇمار قاراشتىڭ 1874 -جىلى تۋعانى دالەلدەندى. حالقىمىزدىڭ ايگىلى ەتنوگراف عالىمى مۇحامەد-سالىق باباجانوۆتىڭ، كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ ومىرىنە قاتىستى تىڭ دەرەكتەر شىقتى. سوندىقتان بۇل قۇجاتتاردى جۇيەلى زەرتتەۋ قاجەت-اق. كەزىندە باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىن باسقارعان جانتاس سافۋلليننىڭ باستاماسىمەن بوكەيلىك مەتىركەنىڭ بىرنەشە جىلعى كوشىرمەسى ەلگە اكەلىنگەن بولاتىن. 1871 -جىلعى جازبالار قازىرگى الىپبيگە اۋدارىلىپ، ءۇش تومدىق جيناق ەسەبىندە ءسۇيىنشى داناسى شىقتى دا. الايدا بۇل باستاماعا جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان قولداۋ بولمادى. ونى ايتاسىز، كوپتەگەن ماڭىزدى جوبالاردى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعى 2020 -جىلى جابىلىپ قالدى. وسىلايشا، بۇگىندە باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى اراب جازۋلى قۇلپىتاستار مەن مەشىت مەتىركەلەرىن زەرتتەۋ ءىسى توقىراپ تۇر دەۋگە بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ەڭبەگىڭىزگە جەمىس تىلەيمىن.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق
