باتىس قازاقستاندا كيىك ولەكسەلەرى نەگە كوبەيدى
ورال. KAZINFORM - باتىس قازاقستاندا جەرگىلىكتى حالىقتان، شارۋالاردان دالادا كيىك ولەكسەلەرىنىڭ كوبەيىپ كەتكەنى جونىندە شاعىم ءتۇسىپ جاتىر. Kazinform ءتىلشىسى ءتيىستى مەكەمەلەر مەن مامان-عالىمدارعا جولىعىپ، ماسەلەنى زەردەلەپ كوردى.
كيىكتىڭ دەنى قۇمدا ءجۇر
بوكەي ورداسى اۋدانى ءبورلى اۋىلىندا تۇراتىن «سيسەنعاليەۆ» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى يساتاي سيسەنعاليەۆتىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، جاز بەن كۇز مەزگىلىندە كيىكتەر شىعىنعا ۇشىراعان. سونداي-اق قاسقىر جەپ جاتقاندارى دا بار.
- قازىرگى تاڭدا كيىكتىڭ دەنى قۇمدا ءجۇر. قىس جايلى بولعانىمەن، السىرەپ جۇرگەندەرى بار. كۇيەك ناۋقانى وتكەننەن كەيىن قاڭتار ايىندا تەكەلەرىنىڭ كوپشىلىگى ولەدى. ايتارىمىز، اۋرۋ تاراتپاۋ ءۇشىن كيىك ولەكسەلەرىن ۋاقىتىندا جيناۋ كەرەك، - دەيدى ي. سيسەنعاليەۆ.
ب ق و ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسىنىڭ باسشىسى نۇرلان راحىمجانوۆتىڭ ناقتىلاۋىنشا، كيىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى - 5-6 جىل.
- كۇنى بۇگىن باتىس قازاقستان وبلىسىندا 2,5 ميلليونداي كيىك مەكەندەيدى. ارينە، ءولىمى دە كوبەيىپ جاتىر. زاڭ بويىنشا ولەكسەنى جويۋ جۇمىستارىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار، ياعني اۋىل اكىمدەرى ۇيىمداستىرۋى قاجەت. ءبىرقاتارى مۇنىمەن «وحوتزووپروم» مەكەمەسى اينالىسۋى كەرەك دەپ ءالى تۇسىنبەيدى. دەگەنمەن ينسپەكتورلار ساناسپاي، كورگەن جەردەن ولەكسەلەردى كومىپ جاتىر. مامانداردىڭ از بولۋىنا بايلانىستى كەيدە ۇلگەرمەيدى، - دەيدى ن. راحىمجانوۆ.
«وحوتزووپروم» ءو ب» ر م ق ك باتىس وڭىرلىك فيليالىنىڭ ديرەكتورى ارمان قوجاحمەتوۆ بىلتىرعا قاراعاندا بيىل كيىك ولەكسەلەرىنىڭ از ەكەندىگىن جەتكىزدى.
ايتۋىنشا، ينسپەكتورلار جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جانە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرلەسىپ كيىك ولەكسەسىن جويۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.
- شىلدە ايىندا استانا قالاسىنان ۆەتەريناريا بويىنشا ۇلتتىق رەفەرەنتتىك ورتالىق قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، سىناما الىپ، ول وڭ قورىتىندى بەردى، ياعني ەشقانداي اۋرۋ جوق دەگەن ءسوز. وعان قوسا جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق- تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت قىزمەتكەرلەرى سىناما الىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرادى. كيىك ولەكسەسى تابىلعان جاعدايدا تۇرعىندار ونىڭ ناقتى مەكەنجايىن حابارلاعانى دۇرىس. كۇنى بۇگىن 1-جەلتوقسان – 15-قاڭتار ارالىعىندا «كيىك» كەڭ اۋقىمدى تابيعات قورعاۋ ءىس-شاراسى ءوتىپ جاتىر، - دەدى ا. قوجاحمەتوۆ.
فيليال ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا ب ق و اۋداندارىندا كيىك از قالدى، سوندىقتان ولاردىڭ ولەكسەسى سوڭعى كەزدە تىركەلمەگەن. اقبوكەننىڭ دەنى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اۋماعىندا.
سوڭعى رەت اتىراۋ وبلىسى قۇرمانعازى اۋدانى سۇيىندىك اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىنان وزدىگىنەن ولگەن كيىك ولەكسەلەرىن «وحوتزووپروم» ينسپەكتورلارى، ۆەتەرينارلىق قىزمەتكەرلەر، ۋچاسكەلىك پوليتسيامەن بىرلەسىپ جيناپ، ورتەۋ ارقىلى جويدى.
دەگەنمەن باستالىپ جاتقان كۇيەك ناۋقانىندا تەكەلەرىنىڭ السىزدەرى ولەدى.
اتىراۋدىڭ قۇرمانعازى اۋدانىندا جاعداي قالاي؟
اتىراۋ وبلىسى قۇرمانعازى اۋدانى اكىمدىگىنەن الىنعان مالىمەتكە قاراعاندا، بيىلعى قازان ايىندا ازعىر، سۇيىندىك اۋىلدىق وكرۋگتەرى كولەمىندە ولگەن كيىكتەردەن سىناما الىنىپ، ۆەتەريناريا بويىنشا ۇلتتىق رەفەرەنتتىك ورتالىعى زەرتحاناسىنا جىبەرىلگەن.
قان سىناماسى جانە ولەكسەنىڭ ىشكى ورگاندارىنان پاتالوگيالىق ماتەريال الىنىپ جولدانعان.
- جۇرگىزىلگەن ساراپتامانىڭ قورىتىندىسى پاستەرەللەز اۋرۋىنا وڭ ناتيجە بەرگەن. وسىعان بايلانىستى دالادا ءولىپ جاتقان كيىكتەردىڭ ولەكسەلەرىن جيناۋعا جانە ورىندارىن زالاسىزداندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنە حات جولداندى. قاراشا ايىندا اتالعان مەكەمە ماماندارىمەن، اۋداندىق ۆەتەريناريا ستانسياسىمەن بىرلەسىپ، ەكى رەت رەيدتىك شارالار ۇيىمداستىرىلدى. سۇيىندىك، ازعىر اۋىلدىق وكرۋگتەرىنىڭ كولەمىندەگى بارلىعى 84 كيىكتىڭ ولەكسەسى جيناقتالىپ، ولاردى جويۋ بويىنشا ارنايى شارالار جۇرگىزىلدى، - دەلىنگەن قۇرمانعازى اۋدانى اكىمدىگىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى بەرگەن اقپاراتتا.
الەۋمەتتىك جەلىدە، چاتتاردا تاراعان «ولگەن كيىك ەتى ساتىلۋدا» دەگەن اقپارات جالعان. جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا مۇنداي دەرەك تىركەلمەگەن. اتالعان ماسەلە اۋدان اكىمدىگىنىڭ باقىلاۋىندا تۇر.
كيىكتىڭ قىرىلۋىنا اشتىق تاسەبەپ بولۋى مۇمكىن- عالىم
جانىبەك اۋدانىنىڭ اكىمى تيمۋر شينيازوۆ ولەكسە بويىنشا ۆەتينسپەكتورلاردان، اۋىل اكىمدەرىنەن اقپارات تۇسپەگەنىن مالىمدەدى. كيىك شىعىنى بۇرىننان بار بولعانىمەن، ولاردىڭ جاپپاي قىرىلۋى بيىل اۋداندا تىركەلمەگەن.
شارۋالاردىڭ ءبىرقاتارى كيىككە ەكپە ەگىلمەيتىنىن، دالادا ولگەندەرىن ءيت-قۇس جەپ كەتەتىنىن، سولاردان مالعا ءتۇرلى اۋرۋ تارايتىنىن العا تارتادى.
بۇعان بايلانىستى ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، باتىس قازاقستان يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى ۆەتەريناريا جانە بيوتەحنولوگيا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى عايسا ءابساتيروۆ ءوز ءۋاجىن كەلتىرەدى.
- سوڭعى ەكى جىلدا كيىك سانى شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتكەنى راس. سول سەبەپتەن اقبوكەن مەكەندەگەن اۋداندارداعى شارۋا قوجالىقتارى مەن اۋىل تۇرعىندارى جۇمىسىن قالىپتى جۇرگىزە الماي، زارداپ شەگۋدە. ءبىراق ءبىز ءتورت تۇلىكتىڭ سانى وزدەرى جۇرەتىن جايىلىمدار مەن شابىندىقتا قانشا بولۋى كەرەك، سونىڭ ەسەبىن المايمىز. ولاردىڭ سانى سول جايىلىمعا سايكەس كەلە مە، جوق پا؟ ونى ەسەپكە الىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ۇكىمەت تاراپىنان شارۋا قوجالىقتارىنا، جەكە قوسالقى شارۋاشىلىق يەلەرىنە مال ازىعىنان كومەك كورسەتىلىپ وتىر. ال كيىكتەر بولسا، ءوز كۇنىن وزدەرى كورىپ ءجۇر. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىندا ءولىم-ءجىتىم بولىپ تۇرادى، - دەيدى ع. ءابساتيروۆ.
عالىم كيىكتىڭ قىرىلۋىن تەك اۋرۋعا جابۋ قاتە دەپ ەسەپتەيدى. اشتىقتان، باسقا دا سەبەپتەن بولۋى مۇمكىن.
- 2023 -جىلى كازتالوۆ اۋدانىندا 243 كيىك ولەكسەسىن سويىپ كوردىك. باسىم كوپشىلىگى - لاقتارى. سويىپ قاراعاندا، ىشىندە تۇك ازىق جوق، اسقازانىنان ءبىر ءتۇيىر كوك ءشوپ شىقتى. جىلدان- جىلعا كيىكتىڭ اراسىندا ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوبەيۋى بايقالادى. بۇل - تابيعي پروتسەسس. ەگەر ۇكىمەت تاراپىنان وندىرىستىك رەتتەۋ بولماسا، وندا ءوزىن-ءوزى تابيعي شەكتەۋ باستالادى. سونىڭ ۋاقىتى كەلدى. كيىكتەردىڭ اراسىندا ءتۇرلى ينفەكسيالىق جانە پارازيتارلىق اۋرۋ بەلگىلەرى انىق بايقالادى. مۇنى كيىكتەر جەرگىلىكتى جانۋارلاردان جۇقتىرىپ ءجۇر. وڭىردەگى ەپيزووتيالىق جاعداي وتە كۇردەلى. ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. كيىكتەن مونيزيوز جۇعادى دەگەن پىكىر مۇلدەم دۇرىس ەمەس. بۇل - جانۋارلار اراسىندا باياعىدان بار دەرتتىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، پارازيتارلىق اۋرۋلارعا قارسى كەشەندى ءىس-شارالار قازاقستان بويىنشا ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەيدى. بۇعان ۆەتەريناريا سالاسىنىڭ ماماندارى تىكەلەي جاۋاپتى. ۇلتتىق ستاتبيۋرو مالىمەتىنە سايكەس بيىل ەلىمىزدە مال شىعىنى 40 پايىزعا وسكەن ەكەن. مۇنى دا كيىككە جاۋىپ وتىرا الماساق كەرەك، - دەيدى ع. ءابساتيروۆ.
اۋىل تۇرعىنى كيىك ەتى مەن ءمۇيىزىن وڭدەپ، پايداسىن كورۋدى ۇسىنادى
كازتالوۆ اۋدانى قاراوبا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ايدىن سۇندەتوۆتىڭ پىكىرىنشە، اركىم ءوز مالىنا ۆاكسينا سالدىرىپ وتىرادى. ال كيىك ولاي تەكسەرىلىپ جاتقان جوق.
- مال سانى ارتىپ، شارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ كولەمىمەن سايكەس كەلمەيتىن دە بولار، ءبىراق ءبارى بىردەي ەمەس قوي. ال مالدان شىققان اۋرۋلار بولسا، ول ەڭ الدىمەن ۆەتەريناريا ماماندارىنىڭ ولقىلىعى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، مەنىڭ بايقاعانىم، بيىلدىڭ وزىندە وڭتۇستىك اۋدانداردا مال ءولىمى كوپ بولدى. ونى زەرتتەپ قاراپ جاتقان ەشكىم جوق. مىسالى، جۋىردا شارۋالاردىڭ ءبىرى «مالىم ولەيىن دەپ جاتىر، مال دارىگەرىن شاقىرسام، كەلمەيدى» دەپ بەينەجازبا جىبەردى. ال كيىك اشتان ءولىپ جاتىر، سويعاندا ءشوپ شىقپادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. سەبەبى كيىك قاي جەردە ءشوپ شۇيگىن، سوندا جۇرەدى. اسقازانىندا ءشوپ بولماسا، اۋىرىپ جۇرگەندىكتەن ءشوپ جەۋگە شاماسى جەتپەگەن شىعار. كيىك ءولىمىنىڭ كوبەيۋى ونىڭ شەكتەن تىس ارتۋىنا بايلانىستى. «سوندا كيىك سانى ونىڭ ورىسىنە سايكەس تە، شارۋاشىلىق، اۋىلدىڭ مالدارى ساي كەلمەي مە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. مارقۇم اتام «تابيعاتتا ءبارىنىڭ دە كيەسى بار، تەك ولاردى ىسىراپ قىلماي، ورىندى پايدالانۋ قاجەت» دەپ ايتۋشى ەدى. سول سياقتى كيىكتى دە كيەلى دەپ بەتىنە قاراپ وتىرا بەرمەۋىمىز كەرەك شىعار. جابايى جانۋار شەكتەن تىس كوبەيدى، ەندى ەتى مەن ءمۇيىزىن وندىرىستىك ماقساتتا وڭدەپ، ودان حالىق تا، مەملەكەت تە پايداسىن كورۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن، - دەدى ا. سۇندەتوۆ.
وسى ورايدا «مەنىڭ عانا ايتقانىم دۇرىس» دەي بەرمەي، بۇكىل تاراپتار ورتاق مامىلەگە كەلىپ، بىرلەسە قيمىلداعانى ماڭىزدى ەكەندىگى داۋ تۋعىزباسا كەرەك.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن باتىس قازاقستاندا كيىكتەردىڭ كوبەيۋى شارۋا قوجالىقتارىن الاڭداتىپ وتىرعانىن جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق
