باتىس افريكاداعى قاقتىعىس نەگە توقتاماي تۇر

استانا. قازاقپارات – 7-جەلتوقساندا بەنيندە بولعان ءساتسىز اسكەري توڭكەرىس باتىس افريكاداعى ساياسي تۇراقسىزدىقتى قايتا كۇن تارتىبىنە شىعاردى. سوڭعى جىلدارى بۇل ايماقتا اسكەري توڭكەرىستەر جيىلەپ، تۇراقتىلىق ماسەلەسى ۋشىعىپ وتىر.

Kazinform اگەنتتىگىنىڭ شولۋشىسى ايماق نەگە قايتادان داعدارىسقا ۇشىراعانىن زەرتتەدى.

بەنيندەگى توڭكەرىستەر نەمەن بايلانىستى؟

سوڭعى بەس جىلدا باتىس افريكادا توعىز اسكەري توڭكەرىس تىركەلگەن. 25-قاراشادا گۆينەيا-بيساۋدا پرەزيدەنت ۋمارۋ سيسوكۋ ەمبالو بيلىكتەن شەتتەتىلگەن سوڭ 7-جەلتوقساندا بەنيندە تاعى جايسىزدىق ورىن الدى. توڭكەرىستەردىڭ باسىم بولىگى بۋركينا-فاسو، گۆينەيا، گابون، مالي (ەكى رەت)، نيگەر، چاد، گۆينەيا-بيساۋ ايماقتارىندا بولدى.

باتىس افريكا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان 1960-جىلداردان بەرگى تاريحى بيلىك اۋىسۋلارىنا تولى. بەنين مىسالىندا بۇل كورىنىس ايقىن. ەل 1975-جىلعا دەيىن داگومەيا دەپ اتالدى جانە 1960-جىلدارى بىرنەشە اسكەري توڭكەرىستى باستان وتكەردى. العاشقى پرەزيدەنت ماگا يۋبەر جەكە ديكتاتۋرا ورناتسا، كەيىنگى توڭكەرىستەر بيلىك باعىتىن ءبىرشاما ۋاقىت باتىسشىل دەموكراتيالىق جۇيەگە، سوسىن سوتسياليستىك ورتالىقتاندىرىلعان باسقارۋعا اۋىستىردى. 1969 جانە 1972-جىلدارى بولعان جاڭا توڭكەرىستەر بيلىكتىڭ باعىتىن بۇرسا، 1988-جىلعى ءساتسىز ارەكەتتەر تۇراقسىزدىقتى تەرەڭدەتتى. 1991-جىلى ك س ر و ىدىراۋى مەن سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنەن كەيىن بەنيندە كوپپارتيالىق سايلاۋ قايتا ەنگىزىلدى.

بيلىك پەن سايلاۋ اراسىنداعى سىن ساعاتى

1991-جىلدان بەرى بەنيندە سالىستىرمالى تۇردە دەموكراتيالىق جۇيە قالىپتاسىپ، ەلدە ساياسي تۇراقتىلىق ساقتالعانمەن، تارقاتىلماعان ءتۇيىن ءالى دە بار. وتپەلى كەزەڭدە بۇرىنعى سوتسياليستىك باسشى ماتە كەرەكۋدىڭ ءرولى ماڭىزدى بولدى. ءبىراق بىرنەشە اسكەري توڭكەرىس ارەكەتتەرى مەن قاستاندىقتار ورىن الىپ، ونىڭ بارلىعى ءساتسىز اياقتالدى.

2016-جىلى بيلىككە كاسىپكەر پاتريس تالون كەلدى. ول ەلدىڭ ەڭ باي ادامدارىنىڭ ءبىرى ءارى «ماقتا پاتشاسى» دەگەن لاقاپ اتقا يە. سونىمەن قاتار ونىڭ كوتونۋ پورتىنا تىكەلەي قاتىسى بار. 7-جەلتوقسانداعى اسكەري توڭكەرىس ءدال تالوندى بيلىكتەن تايدىرۋعا باعىتتالعان ەدى.

بەنيندى ەندى تاعى ماڭىزدى ساياسي ناۋقان كۇتىپ تۇر. 11-قاڭتاردا پارلامەنتتىك، 12-ساۋىردە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتەدى. پاتريس تالون پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسپايدى، سەبەبى بيلىك پارتياسىنان ۇمىتكەر رەتىندە 2016-جىلدان بەرى قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتقان رومۋالد ۆاداگني ۇسىنىلدى.

بەنين كونستيتۋتسياسىنا سايكەس، پرەزيدەنت ەكى مەرزىمنەن ارتىق بيلىك ەتۋگە قۇقىعى جوق. دەگەنمەن، 2025-جىلدىڭ قاراشاسىندا ۇلتتىق اسسامبلەيا كونستيتۋتسيالىق رەفورما قابىلداپ، پرەزيدەنت پەن پارلامەنت وكىلەتتىگىنىڭ مەرزىمىن بەس جىلدان جەتى جىلعا دەيىن ۇزارتتى. سونىمەن قاتار جاڭا سەنات قۇرىلىپ، ونىڭ مۇشەلەرىن بۇرىنعى ساياسي قايراتكەرلەر اراسىنان پرەزيدەنت تاعايىندايدى.

ەكوۆاس نەسىمەن ماڭىزدى؟

بەنيندە 1991-جىلدان بەرى ساياسي ءومىر بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەر اياسىندا دامىعانىمەن، باتىس افريكاداعى «ماقساتىنا جەتكەن» اسكەري توڭكەرىستەر كەيبىر جەرگىلىكتى اسكەري توپتاردى قاندايدا ءبىر ارەكەتكە يتەرمەلەۋى مۇمكىن. 7-جەلتوقسانداعى ءساتسىز توڭكەرىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كورشى ەلدەر - گانا، كوت- د’يۆۋار، نيگەريا جانە سەررا-لەونە ەكوۆاس (باتىس افريكاداعى ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق) اياسىندا اسكەري كونتينگەنت جىبەرىپ، ايماقتاعى تۇراقسىزدىقتىڭ تارالۋىنا جول بەرمەدى.

بۇل شارالار ماڭىزدى، ويتكەنى بۋركينا-فاسو، نيگەر جانە ماليدا وتكەن توڭكەرىستەردەن كەيىن بۇل ەلدەر ەكوۆاس قۇرامىنان شىعىپ، ساحەل مەملەكەتتەرى اليانسىن قۇرعان. سول سەبەپتى بەنيندەگى تۇراقتىلىق بۇكىل ءوڭىر ءۇشىن ستراتەگيالىق مانگە يە بولىپ وتىر.

توڭكەرىستىڭ تامىرى داستۇرگە تىرەلۋى مۇمكىن

باتىس افريكادا اسكەري توڭكەرىستەردىڭ جيى بولۋى كەزدەيسوق ەمەس. بۇل ايماقتا ساياسي جۇيەلەردىڭ تۇراقسىزدىعى سوتسياليستىك باعىتتاعى مەملەكەتتەرگە دە، نارىقتىق ەكونوميكاسى بار دەموكراتيالارعا دا ءتان جانە تاريحي، ەتنيكالىق، ينستيتۋتسيونالدىق فاكتورلارمەن بايلانىستى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلدەر بۇرىنعى وتارلىق مەتروپوليالاردىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىن، سايلاۋ جانە پارلامەنتتىك ينستيتۋتتارىن، كاسىپوداقتار مەن باتىستىق ۇلگىدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن مۇراعا الدى. العاشقى جىلدارى بيلىككە ەۋروپالىق ءبىلىم العان قالالىق ەليتا وكىلدەرى كەلدى.

وتارلىق كەزەڭگە دەيىن ايماقتىڭ مەملەكەتتىك داستۇرلەرى كوشپەلى جانە وتىرىقشى حالىقتاردان، جەرگىلىكتى نانىم-سەنىمدەردەن قۇرالعان. ءبىراق تاۋەلسىزدىك العان جاڭا مەملەكەتتەر وتارلىق اكىمشىلىك شەكارالارمەن قۇرىلىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى ەتنيكالىق، ءدىني جانە الەۋمەتتىك ارتۇرلىلىك ەسكەرىلمەدى. ول قازىرگى تۇراقسىزدىقتىڭ باستى سەبەبى بولۋى مۇمكىن.

ەتنيكالىق قايشىلىقتاردىڭ قۇپياسى

ەۋروپالىقتار كەتكەننەن كەيىن باتىس افريكا مەن ساحەلدەگى بۇرىن بىرىكتىرىلگەن حالىقتار اراسىندا بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالدى. بۇل كۇرەس كوبىنە اسكەر ارقىلى ءجۇردى، سەبەبى اسكەر مەن قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمدارى وتارلىق كەزەڭدە جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ەدى.

چاد - ەتنيكالىق جانە ءدىني قايشىلىقتاردىڭ ايقىن مىسالى. ەلدىڭ سولتۇستىگىندە مۇسىلمان كوشپەلى تايپالار، وڭتۇستىگىندە ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن حريستيان سارا تايپاسى تۇرادى. فرانسيا بيلىكتە سارا تايپاسىنا سۇيەندى، ۇلتتىق اسسامبلەيادا دا ولار ۇستەم بولدى.

1960-جىلى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ پرەزيدەنت بولىپ فرانسۋا تومبالباي سايلاندى. ول بيلىكتى ورتالىقتاندىرىپ، ءبىرپارتيالىق جۇيە ورناتتى، بۇل سولتۇستىكتەگى مۇسىلمان تايپالاردىڭ كوتەرىلىسىنە اكەلدى. 1975-جىلى تومبالباي اسكەري توڭكەرىس كەزىندە ءولتىرىلدى. كەيىن بيلىككە كەلگەن حيسەن حابرە ءوز تايپاسىنا سۇيەنىپ بيلىكتى جۇرگىزدى، ال 1990-جىلى يدريس دەبي ونى قۇلاتتى. دەبي كوپپارتيالىق جۇيە ەنگىزۋگە تىرىسسا دا بيلىكتى ۇزاق ساقتاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، مەرزىم شەكتەۋىن الىپ تاستادى.

2021-جىلى سولتۇستىكتەن كەلگەن كوتەرىلىسشىلەرمەن شايقاستا يدريس دەبي قازا تاپتى. بيلىكتى ونىڭ ۇلى ماحامات دەبي قولعا الىپ، كونستيتۋتسيانىڭ كۇشىن توقتاتتى. بۇل جاعداي چادتاعى ەتنيكالىق جانە اسكەري بيلىك كۇرەسىنىڭ ۇزاققا سوزىلعانىن كورسەتەدى.

ايماقتىق ينستيتۋتتار باتىس افريكاداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاي الا ما؟

باتىس افريكا ەلدەرىندە بيلىك ءۇشىن كۇرەس كوبىنە ءارتۇرلى حالىقتار مەن تايپالار اراسىندا جۇرەدى. بۇل كۇرەس وتارلىق كەزەڭنەن قالعان باتىس ينستيتۋتتارى - سايلاۋ، پارلامەنت، كونستيتۋتسيا ارقىلى جۇرگىزىلەدى. سول سەبەپتى ايماقتا سايلاۋ جيى وتەدى، ال مەملەكەتتىك جۇيەلەر مەن باسقارۋ فورمالارى ۇنەمى قايتا قارالىپ وتىرادى.

اسكەر مەن ارنايى قىزمەتتەردىڭ ءرولى شەشۋشى. مۇنداي مودەل دەموكراتيالىق نەمەسە جەكە بيلىككە نەگىزدەلگەن جۇيە بولسىن، ەگەر بيلىك وسى ەكەۋىن اۋىزدىقتاپ، كۇش قولدانۋ مونوپولياسىن مەملەكەت ءوز قىلىندا شوعىرلاندىرسا، بۇل ەل ساياسي تۇرعىدان تۇراقتى بولادى. الايدا ەكونوميكالىق قيىندىقتار نەمەسە بيلىكتەگى زاڭبۇزۋشىلىقتار تايپالار مەن ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى قاقتىعىستى كۇشەيتىپ، كەيدە ازاماتتىق سوعىسقا دەيىن اپارادى.

مىسالى، بەنيندە 60 قا جۋىق ۇلىس وكىلدەرى تۇرادى. حالىقتىڭ جارتىسى - حريستياندار، ۇشتەن ءبىرى - مۇسىلماندار، قالعانى ءداستۇرلى سەنىمدەردى ۇستانادى. ەلدىڭ سولتۇستىگىندە، نەگىزىنەن مۇسىلماندار تۇراتىن ايماقتاردا قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى وزەكتى، بۇل ايماقتا اسىرە يسلامشىل توپتارمەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ال ماليدە حالىق كوپ ەتنيكالىق توپتارعا بولىنەدى.

بۇل مىسالدار باتىس افريكا ەلدەرىنىڭ كۇردەلى ەتنيكالىق قۇرىلىمىن تاعى ءبىر ايقىندايدى. ايماقتاعى دەموگرافيالىق ءوسىم، جەر مەن سۋ، باسەكە، سونداي-اق جەدەل ۋربانيزاتسيا جاعدايدى شيەلەنىستىرىپ وتىر. الەمدىك ساياساتتا ايماققا كوپ كوڭىل بولىنبەيدى. سوندىقتان تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدا مەملەكەتتەر ءوز كۇشىنە نەمەسە ەكوۆاسقا سۇيەنۋگە ءماجبۇر.