باتىرلاردىڭ باسىنا جاۋلىق تارتقاندى قاشان قويامىز؟

استانا. قازاقپارات - اڭگىمەمىزگە كىرىسپەس بۇرىن مىنا ءبىر-ەكى مالمەتكە كوز جىبەرىپ الساق.ج. مانكەيەۆا 1997 - جىلى «عىلىم» باسپاسىنان شىققان «مادەني لەكسيكانىڭ ۇلتتىق سيپاتى» اتتى ەڭبەگىندە؛ «قازاقتىڭ ەرلەرى مەن ايەلدەرىنىڭ كيىمىندە الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتار ايقىن كورىنىپ وتىرعان. قازاق ەركەكتەرى شاشىن تۇگەل العىزىپ تاستاپ، ۇيدە دە، تۇزدە دە باس كيىم كيگەن. ەر ادامنىڭ باس كيىمى ونى كيگەن ادامنىڭ دارەجەسى مەن بەدەلىن تانىتقان». دەگەن انىقتاما بەرەدى.

ال ق. جولدىباي «بىرنەشە ءدىندى قابىلداعان ۇلت - ۇلتتىق تۇتاستىعىن جوعالتادى» (ايقىن. № 194، 18 قازان، 2006 ج.) اتتى ماقالاسىندا؛

«ورامال تاعۋدىڭ پايداسى تۋرالى س.اسفەندياروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەمدىك گيگيەنا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، م.ع.د.، پروفەسسور ق.توعىزبايەۆا بىلاي دەيدى: «ەر ادامدار كوبىنە كوكتەن، ايەلدەر جەردەن قۋات الادى. سوندىقتان دا بولار، ايەلدىڭ شاشى ماگنيت ءتارىزدى اۋاداعى كىر-لاس قۋاتتى جيناعىش كەلەدى. بۇل دا ونىڭ اسىرەسە باس اۋرۋىنا ۇشىراۋىنا اسەر ەتەدى. وسى جولدىڭ اۆتورىنىڭ ءوز تاجىريبەسىندە كەزدەسكەندەي، ورامال تارتقاننان كەيىن «باسىنىڭ ساقيناسى»، ت.ب. دەرتىنەن جازىلىپ كەتەتىندەر از ەمەس. بۇعان قوسا، اشىق-شاشىق جۇرگەن ايەلدەر كوكتەن وزىنە قاجەت ەمەس ارتىق قۋات الادى، ءسويتىپ وندا ەركەكتەرگە ءتان گيستوستەرون گورمونى پايدا بولادى، ناتيجەسىندە اعزانىڭ گورمونالدى بۇزىلۋى ەتەك الىپ، جىنىس ورگاندارىنداعى قاتەرلى ىسىك، ت.ب. اۋرۋلارعا جول اشادى» - دەيدى.

ەندەشە اڭگىمەمىزگە كىرىسەلىك. جالپى كيىم كيۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى رەتىندەگى ورامال تارتۋ تەك يسلام ءدىنىنىڭ جاڭالىعى ەمەس ەكەن. ءدىنتانۋشىلاردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، بۇل ءۇردىس حريستيان، ەۆرەي دىندەرى مەن كورەي، جاپون سياقتى كونە مادەنيەت ۇلگىلەرىندە دە بار.

يۋدايزم دىنىندە ايەلدەردىڭ ورامالسىز ءجۇرۋى ولاردىڭ جالاڭاش جۇرۋىمەن تەڭ سانالىپ، ورامال تاقپاعان ايەلدىڭ جوقشىلىق اكەلەتىنى، ورامال تاعۋ ايەلدىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەتىنى جونىندە ايتىلعان. ورامال تاعۋدى تەكتىلىكتىڭ نىشانى ساناعان بايىرعى يزرايلدە زيناقور، جەزوكشە ايەلدەرگە ونى تارتۋعا تىيىم سالىنعان. كاتوليك شىركەۋى دە ايەلدەردىڭ باسىنا ورامال تارتۋىن مىندەتتەيدى. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ورامالدىڭ (سالى، ءشالى، شىت، ت.ب.) تەك ايەلدەرگە قاتىستى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. سالدە تۋرالى اڭگىمە بولەك. ال ءبىزدىڭ اڭگىمە ەرلەردىڭ ورامال تاعۋى.

سوڭعى كەزدە ەلىمىزدە تۇسىرىلگەن تاريحي كينولاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك باتىر بولسىن، سال-سەرى بولسىن باسىنا ورامال تارتۋدى «موداعا» اينالدىرىپ الدى. بۇل ءۇردىس تىم ارىدان عاسىر باسىنداعى العاش ساحنا ونەرى باستالعان ساتتەن بەرى جالعاسىپ كەلەدى. مۇنى سول كەزدەگى تاريحي كيىمدەردىڭ جەتىسپەۋىنە بالاساق تا، سۋرەتشى، ەتنوگراف قاليوللا احمەتجانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل سول كەزدەگى ەۆرەيلەردىڭ ساياساتى بولعان ەكەن. ۇلتتىڭ بولمىسىن كۇيرەتۋ ءۇشىن باتىرلاردىڭ، سال-سەرىلەردىڭ باسىنا ورامال تارتتىرۋ، ەر ازاماتتى قورلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنى انىق. 1948 - جىلى ساحنالانعان «قىز جىبەك» وپەراسىندا بەكەجاننىڭ رولىن سومداعان قۇرمانبەك جانداربەكوۆ (سۋرەتتە) باسىنا ورامال تارتىپ العان. بۇل ساحنالىق قويلىم بولسىن، ءار ءتۇرلى قيمىلعا ىڭعايلى، قوزعالعان ساتتە ورنىقتى بولسىن.

الايدا بۇدان دە ەرتە، قازاقتىڭ تۇڭعىش دىبىستى فيلمى (1934) سانالاتىن «امانگەلدى» فيلمىندە دە باسىنا شىت تارتقان ەركەكتەردى كەزدەستىرەمىز. ودان كەيىن جالعاسا بەرەدى، اقان سەرىنىڭ باسىنا دا «جاۋلىق» سالدىق. «سارداردىڭ» سامايىن شىتپەن بۇركەدىك. كوشپەندىلەردى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالالاردى ءتىزىپ قويىپ ورامال سالدىق باسىنا. كەشەگى «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ساۋىتسىز-اق سوعىسىپ، دۋلعاسىز دا «ەرلىك» جاساپ ءجۇر. ءتىپتى باس باتىر سارتاي مەن قاسىنداعى قىزدى ايىرۋ قيىن! (سۋرەتتە)

ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى دارىپتەيتىن تۋىندىلار حالىققا جول تارتسا نەگە قۋانباسقا. دەگەنمەن تولىقتاي، وزىمىزدە باردى جان-جاقتى جەتكىزە الساق قانداي كەرەمەت بولار ەدى؟!

ءبىز ساحناداعى، «بۇرالقى ءسوز كۇلمەككە جاقسى» دەپ، ەلدى كۇلدىرۋ ءۇشىن ايەل بولىپ كيىنەتىن ارتىستەردى اۋىزعا الىپ وتىرعان جوقپىز. ول ايتساڭ دا تۇزەلمەسكە كەتتى. بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، باتىرىمىزدى باتىر، سەرىمىزدى سەرىلىك دەڭگەيگە جەتكىزىپ دارىپتەسەك ەكەن دەيمىن. ايتپەسە، سول كينولاردىڭ كوركەمدىگىنە، ساياسي ماڭىزىنا توقتالايىن دەگەنىم ەمەس. بار ايتپاعىم تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ باسىنان ورامالدارىن شەشەتىن ۋاقىت كەلگەن سەكىلدى.

شاكەرباي نايمان
«سايگەز» پورتالى. 2014-جىل