بالاباقشا، مەكتەپ، ەمحاناعا جاياۋ جەتۋ: الماتى 2040 -جىلعا قاراي قالاي وزگەرەدى
الماتى. KAZINFORM - الماتى - 2,2 ميلليون تۇرعىنى بار ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليس. حالىق سانى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقان شاھار الداعى ۋاقىتتا قالاي داميدى؟ Kazinform اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى زەرتتەپ كوردى.
الماتى - تارتىمدى ءارى جايلى شاھار
الماتىعا قونىس اۋدارۋ تاريحى 1854 -جىلى ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالانىپ، وعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىق گۋبەرنيالارىنان قولونەرشىلەر مەن شارۋالار قونىس اۋدارۋىنان باستالادى. 1897 -جىلعى ساناق بويىنشا ۆەرنىي حالقىنىڭ سانى 23 مىڭ ادامعا جەتىپ (%60 عا جۋىعى ورىس ۇلتى بولعان)، 1913 -جىلى 41 مىڭعا دەيىن وسكەن.
1929 -جىلى قالا قازاقستان (قاز س س ر) استاناسى بولىپ، پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ينجەنەرلەردىڭ، قۇرىلىسشىلاردىڭ جانە باسقا مامانداردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ بولدى. سوعىس جىلدارىندا الماتىعا زاۋىتتار، عىلىمي مەكەمەلەر، تەاترلار سالىنۋىنان جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، ولاردى بەلگىلى عالىمدار جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى تولتىردى. بۇل قالانىڭ مادەني جانە عىلىمي وسۋىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى.
تىڭ يگەرۋ ساياساتىنا بايلانىستى ەلىمىزگە رەسەيدەن، ۋكراينادان جانە ك س ر و-نىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنان، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ اۋىلدىق جەرلەرىنەن قونىس اۋدارعاندار كوپ بولدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن حالىقتىڭ ءبىر بولىگى تاريحي وتانىنا ورالدى. قىتايدان، موڭعوليادان، وزبەكستاننان قانداستار كەلدى. بۇدان بولەك، ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىنان دا كوشىپ كەلىپ جاتتى.
2000 -جىلداردىڭ باسىندا الماتى حالقىنىڭ سانى 1 ميلليون 130 مىڭ بولسا، قازىر 2 ميلليون اسىپ كەتتى. وسى ۋاقىتتا قالا حالقىنىڭ %64 دان استامى قازاقتار، ودان كەيىنگى ورىندا ورىس، ۇيعىر، تاتار، ءازىربايجان، كارىس، وزبەك ۇلتتار وكىلدەرى.
الماتىنىڭ باس جوسپارىن ازىرلەۋشىلەردىڭ بولجامى بويىنشا، 2030 -جىلعا قاراي حالىق سانى 2,5 ميلليون ادامعا، 2040 -جىلعا قاراي - 3 ميلليون تۇرعىنعا، 2050 -جىلعا قاراي - 3,6 ميلليون ادامعا جەتۋى مۇمكىن.
الماتىنىڭ دەموگرافياسىنا كىم جانە نە اسەر ەتەدى؟
قالا زەرتتەۋشى، ۋربانيست الەسيا نۋگايەۆا الماتى حالقىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋى نەگىزىنەن جاڭا اۋدانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ قوسىلۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتتى. وسىلايشا، بۇرىنعى قالا ماڭى مەن وعان جاقىن ورنالاسقان ەلدى مەكەندەر الماتىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، ونىڭ اۋدانى مەن حالقىنىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتتى.
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى دۋمان ءالياسقاروۆ الماتىداعى ۋربانيزاتسيا ءۇش فاكتوردىڭ اسەرىنەن جەدەلدەدى دەپ ەسەپتەيدى: تابيعي ءوسىم، كوشى-قون جانە اۋىل-ايماقتاردىڭ قالاعا قوسىلۋى. بۇعان قوسا، قالانىڭ قولايلى ورنالاسۋى، ونىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنداعى ءرولى، بىرنەشە اگلومەراتسيا وزەكتەرىنىڭ قالىپتاسۋى ىقپال ەتەدى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى مەگاپوليس تۇرعىندارىنىڭ سانى 63380 ادامعا ءوستى. تابيعي ءوسىم - 22196، كوشى-قون - 41184 ادام. سىرتقى كوشى- قون - 6260 ادام. ولاردىڭ باسىم بولىگى ت م د ەلدەرىنەن وزبەكستان، رەسەي جانە قىرعىزستاننان كەلگەن.
- بىلتىر 108801 شەتەل ازاماتتارى ۋاقىتشا تىركەۋگە الىنعان. وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى تىركەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ جالپى سانى - 22065 ادامعا جەتتى. ت م د ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى ءۇشىن ۋاقىتشا تىركەۋ ءراسىمى قاراستىرىلعان، ال باسقا ەلدەردىڭ ازاماتتارى ءۇشىن ۆيزا قاجەت. ولاردىڭ كەلۋىنىڭ باستى ماقساتى - جۇمىس، - دەپ جاۋاپ بەردى الماتى قالالىق ءى ءى د كوشى-قون قىزمەتى ءتىلشى ساۋالىنا.
ىشكى كوشى-قونعا كەلەتىن بولساق، ول 36061 ادامعا جەتىپ، حالىق سانىنىڭ وسۋىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى.
- الماتىدا حالىق سانىنىڭ ءوسۋىنىڭ نەگىزگى بولىگى ىشكى كوشى- قونمەن بايلانىستى. 2023 -جىلعى زەرتتەۋلەر بويىنشا ەڭ كوپ ادام الماتى وبلىسىنان كوشىپ كەلگەن. سونداي-اق تۇركىستان، جامبىل، جەتىسۋ وبلىستارىنان از دا بولسا حالىقتىڭ اعىنى بايقالادى. وسىلايشا، الماتى حالقىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋى نەگىزىنەن جاقىن ماڭداعى ايماقتاردىڭ ەسەبىنەن بولىپ وتىر. ولاردىڭ قايدان - ءىرى قالالاردان نەمەسە ايماقتاردان كەلگەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى، - دەيدى ۋربانيست الەسيا نۋگايەۆا.
الماتى قاشاندا ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنان ءبىلىم الۋعا كەلەتىن ستۋدەنتتەر قالاسى بولىپ سانالعاننان، كەلۋشىلەردىڭ ۇلكەن لەگى - جاستار مەن ستۋدەنتتەر. سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسى ورتادا ءوز مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ جولدارىن ىزدەپ كەلگەن جاندار از ەمەس.
- تاعى ءبىر ەلەۋلى توپ بار. ولار قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىندا نەمەسە شەتەلدە قالعان وتباسىلارعا ءجيى اقشا جىبەرەتىن جاستار. الماتىعا قونىستانۋعا بەل بۋىپ، بۇكىل وتباسىمەن كوشىپ كەلەتىندەر دە بار. قالا جەكە ءوسۋ ءۇشىن دە، قارجىلىق ءال-اۋقات ءۇشىن دە مۇمكىندىكتەرمەن تارتادى. جاڭادان كەلگەندەردىڭ باسىم بولىگى شەت ايماقتارعا - ناۋرىزباي مەن الاتاۋ اۋداندارىنا، سونداي-اق مەدەۋ اۋدانىنىڭ تومەنگى بولىگىنە قونىستانعانىن ءتۇسىنۋ كەرەك، مۇندا باسپانا قولجەتىمدى، - دەيدى ول.
وتكەن جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانىندا قالا بويىنشا ورتاشا اتاۋلى جالاقى 539125 تەڭگە بولدى. ەڭ تومەنگى جالاقى اۋەزوۆ اۋدانىندا تىركەلدى (357 مىڭ تەڭگە)، ال ەڭ جوعارىسى - قالانىڭ مەدەۋ اۋدانىندا (676 مىڭ تەڭگە).
ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كورسەتكىشتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار «مادەني ديففۋزيا» دا ماڭىزدى.
- ءارتۇرلى ساناتتاعى ادامدار قاتار ءومىر سۇرەتىن جانە ءوزارا ارەكەتتەسەتىن قالا قۇرۋ ماڭىزدى. ءبىز ءبىر جەردە تەك اۋقاتتىلار، ال ەكىنشى جەردە از قامتىلعان ازاماتتار عانا تۇراتىن نەمەسە بايىرعى حالىق جاڭادان كەلگەندەردەن بولىنگەن وقشاۋلانعان گەتتو ايماقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ، تىلدەردىڭ، جاستىڭ، الەۋمەتتىك مارتەبەلەردىڭ ارالاسۋى بولماسا، قالا ءوزىنىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسىن جوعالتادى جانە مارگيناليزاتسيا سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەرگە تاپ بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءارتۇرلى جاستاعى، شىققان تەگى، مارتەبەسى مەن كوزقاراسى ءارتۇرلى ادامدار كەزدەسىپ، قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن «ءۇشىنشى ورىندار» دەپ اتالاتىن قوعامدىق كەڭىستىكتەردى قۇرۋ قاجەت. مۇنداي ءوزارا ارەكەتتەستىك تولەرانتتىلىقتى دامىتادى جانە قالالىق بىرەگەيلىكتى نىعايتادى. بۇل اسىرەسە الماتى سياقتى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قالا ءۇشىن ماڭىزدى، - دەپ اتاپ ءوتتى ا. نۋگايەۆا.
ماياتنيكتىك ميگراتسيا جانە جايلى قالا كريتەريلەرى
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى دۋمان ءالياسقاروۆتىڭ ايتۋىنشا، ۋرباندالۋ - قوعامداعى قالالىق ءومىر سالتى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇستەمدىككە يە بولۋى. ۋرباندالۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى ەلدەگى قالالىق تۇرعىنداردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋ قارقىنىمەن سيپاتتالادى.
ۋرباندالۋعا نەگىز رەتىندە كەلەسىلەردى ايتۋعا بولادى: قالا حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى، ەلدى مەكەندەردىڭ قالا ستاتۋسىن الۋى، قالا ماڭى اۋداندارىنىڭ پايدا بولۋى، اۋىلدىق جەرلەردەن قالاعا قاراي ميگراتسيانىڭ ارتۋى.
- قالالاردىڭ جىلدام ءوسۋى جانە قالا حالقى سانىنىڭ ارتۋى مۇمكىندىكتەردى دە، سول سياقتى سىن-قاتەرلەردى دە تۋدىرادى. بىرىنشىدەن، كىشى جانە ءىرى قالالاردىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى مەن دامۋى، بيزنەس پەن ادامدار ءۇشىن مۇمكىندىكتەردىڭ شوعىرلانۋ ورتالىقتارىنا اينالادى. ەكىنشىدەن، قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمى كاسىپورىندار مەن قالا حالقىنىڭ جىلدام ءوسىپ جاتقان قاجەتتىلىكتەرىنە ىلەسە المايدى، بۇل قالالاردا ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى مەن ەكولوگيانىڭ ناشارلاۋىنا، كوممۋنالدىق قىزمەتتەردىڭ جەتىسپەۋى مەن تومەندەۋ ساپاسىنا، اۋرۋلار مەن ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن قاۋىپتەردىڭ وسۋىنە سياقتى كوپتەگەن وزگە دە ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز بولادى. وسىلايشا ۋرباندالۋدىڭ قوعام دامۋىنداعى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق اسەرلەرىن جاعىمدى جانە جاعىمسىز دەپ بولۋگە بولادى، - دەيدى ول.
سپيكەردىڭ سوزىنشە، ەلىمىزدە قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 62,4 پايىز. ۋرباندالۋدىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل كورسەتكىش الداعى جىلداردا ەسەلەپ ارتاتىنى انىق.
- ەلىمىزدىڭ مەگاليستەرىنە ءتان ورتاق ماسەلە رەتىندە ماياتنيكتىك ميگراتسيانى ەرەكشە ايتۋعا بولادى، ياعني قالا ماڭى زوناسىنداعى حالىقتىڭ جۇمىس بابىمەن نەمەسە وقۋ ماقساتىندا تۇراقتى (كۇندەلىكتى) قالاعا قاتىناۋى. بۇل - اسىرەسە، ەلىمىزدەگى اگلومەراتسيالارعا ءتان جاعداي. الەمدىك وزىق تاجىريبەدە، بولاشاقتىڭ قالالارىن (future cities) قۇرۋ ترەندكە اينالۋدا. قالالاردى Smart city (اقىلدى تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن قالا)، Ecocity («جاسىل» نەمەسە ەكولوگيالىق باعىتتاعى كومىرتەكسىز قالا)، Biophilic cities (بيوارتۇرلىلىكتى ارتتىرۋ)، Hightech city (جوعارى تەحنولوگيالى قالا) جانە Liveable city (ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جايلى قالا) باعىتىندا دامىتۋ ارقىلى ۋرباندالۋدى «اقىلدى باسقارۋعا» جانە «جالعان ۋرباندالۋ» ماسەلەلەرىن شەشۋ جولىندا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ۋربوايماقتاردىڭ پوستيندۋستريالىق دامۋ باعىتتارى مەن سەناريلەرىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، جۇزەگە اسىرىپ جاتىر، - دەيدى مامان.
سونىمەن قاتار، ول ەلىمىزدە اقىلدى نەمەسە ەكوقالالاردى دامىتۋدىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى بولعانىمەن، تولىقتاي جۇيە رەتىندە قىزمەت ەتۋ تاجىريبەسى جوق ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
- بۇل دا بولسا ءبىزدىڭ كەمشىلىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى. ءتىپتى، ەلىمىزدە ۋرباندالۋ ءۇردىسىن زەردەلەۋمەن اينالىساتىن عالىمدار مەن عىلىمي ۇيىمدار ساۋساقپەن سانارلىق. سوندىقتان، ۋرباندالۋدى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەۋگە مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. جالپى، الەمدىك تاجىريبەدە عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا ۋرباندالۋ وڭ اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان دا، ەلىمىزدىڭ شاعىن جانە مونوقالالارىندا، ماماندانۋىنا بايلانىستى عىلىمنىڭ سالالارىن دامىتۋعا، يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالىق ونىمدەر الۋعا ءمان بەرۋ كەرەكپىز، - دەدى ول.
كۇندىز جۇمىسقا كەلەتىندەردىڭ سانى تۇندە كەلەتىندەردەن بىرنەشە ەسە كوپ بولۋى مۇمكىن.
- الماتى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن مونوورتالىق رەتىندە دامىدى. بۇل بارلىق نەگىزگى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار مەن جۇمىس ورىندارىنىڭ ءبىر جەرگە، ورتالىققا شوعىرلانعانىن بىلدىرەدى. سونىڭ سالدارىنان كۇن سايىن شالعاي ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى تاڭەرتەڭ ورتالىققا اعىلىپ، كەشكە قايتاتىنى ماياتنيكتىك كوشى-قون قۇبىلىسىن تۋدىردى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قالا پوليورتالىق بولىپ دامۋى كەرەك. قالانى دامىتۋ جوسپارىنا سايكەس بەس پوليورتالىق قۇرىلدى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز فۋنكتسيالارى، ەرەكشەلىكتەرى مەن الەۋەتى بولادى. بۇل ورتالىقتاردىڭ دامۋى قالاداعى كەپتەلىستەردى جەڭىلدەتۋگە جانە كەم دەگەندە بەس باعىت بويىنشا كولىك اعىنىن قايتا بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى ا. نۋگايەۆا.
الماتى اكىمدىگى 2040 -جىلعا دەيىنگى باس جوسپاردا مونوورتالىق مودەلىنەن پوليورتالىق ۇلگىگە كوشۋ قاعيداتى ەنگىزىلگەنىن اتاپ ءوتتى. وسىلايشا، بالاباقشالارعا، مەكتەپتەرگە، مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە جاياۋ ءجۇرۋ باستى قاعيداتتاردىڭ ءبىرى بولادى.
2040 -جىلعا قاراي بالاباقشالار ۇيدەن ورتا ەسەپپەن 300 مەتر، مەكتەپتەر 500 مەتر، مەديتسينالىق مەكەمەلەر ءبىر شاقىرىمنان اسپايتىن قاشىقتىقتا ورنالاسادى. بارلىق اۋدانداردا مەكتەپتەر، بالاباقشالار مەن ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى ارتىپ، سپورت كەشەندەرى، تەاترلار، كىتاپحانالار، مۇراجايلار پايدا بولادى.
- ەگەر جايلىلىق تۋرالى ايتاتىن بولساق، نەگىزگى كريتەريلەردىڭ ءبىرى - 15 مينۋتتىق جاياۋ ءجۇرۋ. بارلىق قاجەتتى زاتتار الىس بولعاندا ادامعا ءومىر ءسۇرۋ ىڭعايسىز. بۇل اسىرەسە ماياتنيكتىك كوشى-قون قوسىمشا قيىندىقتار تۋعىزاتىن الماتىعا قاتىستى، - دەپ تۇسىندىرەدى ۋربانيست.
كولىك
باس جوسپارعا سايكەس، 2030 -جىلعا دەيىن تولە بي كوشەسى بويىمەن 45 ك م الماتىدا جەڭىل رەلستى كولىك جەلىسى، «قالقامان» ستانسياسىنان «بارلىق» ستانسياسىنا دەيىن 5,2 كم مەترو جەلىسى سالىنادى، ءتورت كولىك-ترانسپلانتاتسيالاۋ تورابى (بارلىق، الماتى-2، شىعىس قاقپاسى، سولتۇستىك) سالىنادى.
دۋمان ءالياسقاروۆ سوڭعى جىلدارى الماتى قالاسى مەن ونىڭ ماڭىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
- ءبىراق تا، الماتى ۋربوايماعىندا ورنىقتى دامۋدىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى دە بار. بۇل كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ ءالى دە بولسا ۋرباندالۋ ۇردىسىنەن كەيىن قالىپ كەلە جاتقانىمەن تۇسىندىرىلەدى. يادرو - پەريفەريا قاتىناسىنداعى كولىك ينفراقۇرىلىمىن رەتتەۋدە قالا جانە وبلىس اۋداندارى بىرىگە جۇمىستار اتقارۋ كەرەك.
قالا ماڭىنداعى سەرىكتەس- قالالارمەن مەترو بايلانىسىن دامىتۋ، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار كولىك جولدارىن كەڭەيتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. بۇدان بولەك، قورشاعان ورتا جاعدايىنىڭ شەكتەن تىس لاستانۋىن اتاۋعا بولادى.
بۇل تۇرعىندار اراسىندا «ەكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ» (تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ اۋرۋلارى، قان-تامىر جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى) ارتۋىنا ىقپال ەتۋدە. بۇعان اسەر ەتۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قالاداعى جانە قالا ماڭى اۋداندارىنداعى جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىنان بولىنەتىن لاستاۋشى زاتتاردىڭ (مىسالى، وتەگەن باتىر كەنتىندەگى ج ە س) اۋاعا تارالۋىن اتاۋعا بولادى.
قاتتى وتىنمەن جۇمىس ىستەيتىن وسىنداي لاستاۋشى كوزدەردىڭ جۇمىسىن گازعا اۋىستىرۋعا كوڭىل ءبولۋ كەرەك. بۇل جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلسا، ۋربوايماقتىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن قولايلى ورتا قالىپتاستىرۋمەن قاتار، «جاسىل» دامۋعا العىشارت بولار ەدى، - دەيدى ساراپشى.
ايتا كەتەيىك، الماتىنىڭ جاڭا باس جوسپارىنا سايكەس، 2040 -جىلعا قاراي مەگاپوليستە ءبىر ورتالىقتىڭ ورنىنا «سولتۇستىك»، «باتىس»، «وڭتۇستىك- باتىس»، «شىعىس قاقپاسى» جانە «تاريحي ورتالىق» سياقتى بەس ورتالىق پايدا بولادى.
ەسكە سالايىق، 2023 -جىلى ق ر ۇكىمەتى الماتى قالاسىنىڭ 2040 -جىلعا دەيىنگى باس جوسپارىن بەكىتكەن بولاتىن.
اۆتور
الما مۇقانوۆا
