اۋەزوۆتىڭ امەريكالىق وقىرماندارى

استانا. قازاقپارات - دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى الەم ادەبيەتى تۋرالى كەزەكتى دارىستەن شىقتىق. قاراشا ايى دەمەسەك، قالانىڭ كەشى تىم سۋىق ەمەس.

سىرت كوزگە ۆاشينگتون ستۋدەنتتەر قالاسى سياقتى بولىپ كورىنەدى. قاي كوشەگە، قاي بۇرىشقا قاراساڭ، توپ- توبىمەن جۇرگەن ستۋدەنتتەر شوعىرى. قاسىمدا بىرگە كەلە جاتقان جەتەكشىم، پروفەسسور پيتەر روللبەرگ: «بىلاي جۇرەلىك، انا جەردە پۋشكيننىڭ ەسكەرتكىشى بار، سونىڭ قاسىنداعى ورىندىققا وتىرىپ، از- كەم اڭگىمەلەسەلىك»، دەدى. دىتتەگەن جەرىنە باردىق. شىنىمەن دە، انادايدا پۋشكيننىڭ الىپ تاس- بەينەسى قاسقايىپ تۇر.

ءسوزدى پروفەسسوردىڭ ءوزى باستادى. ەڭ اۋەلى «قازاقتىڭ قانداي مىقتى جازۋشىلارى بار؟» دەپ سۇرادى. مەن لەزدە مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ بەيىمبەت مايلين، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، قازىرگى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ، تولەن ابدىككە دەيىن ءتىزىپ ايتىپ بەردىم. ءتىپتى ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى جاڭاشا ستيلدەر مەن تىڭ ويلار جونىندە دە توقتالدىم. ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن ول بەتىمە قاراپ: «سەن رەنجىمە، مەن الەم ادەبيەتىن تاۋىسىپ وقىعان اداممىن، قازاق جازۋشىلارىنان ابايدى، مۇحتار اۋەزوۆتى جاقسى بىلەمىن، شىعارمالارىن وقىعانمىن، ال سەن اتاعان جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ اتىن دا بىلمەيدى ەكەنمىن، مىقتى جازۋشىلارىڭ بولسا، وندا ولاردىڭ كىتاپتارىن، اسىرەسە روماندارىن نەگە اعىلشىن تىلىنە اۋدارمايسىڭدار؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتى قويدى. مەن سول كەشتە ويلانىپ قايتتىم. الگىندەگى جەتەكشىمنىڭ ءسوزى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ باتىس قوعامىندا، اسىرەسە امەريكا توپىراعىندا ناسيحاتتالماي جاتقانىن مەڭزەپ تۇر ەمەس پە؟

وتكەن جىلى «مەن دە اۋەزوۆ ساپار شەككەن ۆاشينگتونعا بارا جاتىرمىن عوي، ول جازعان «امەريكا اسەرلەرىن» الا كەتەيىن» دەگەن ويمەن ءبىر داناسىن العانمىن. جەتەكشىمىزدىڭ الگى سۇراعىنان كەيىن «امەريكا اسەرلەرىنىڭ» اعىلشىنشا نۇسقاسىن سونداعى پروفەسسورلارعا، قازاق ادەبيەتىن وقىعىسى كەلەتىن امەريكالىقتارعا وقىتىپ، ولاردىڭ پىكىرىن بىلەيىن دەگەن ويمەن جۇمىس ىستەي باستادىم.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جولجازبا كىتابىن ەڭ الدىمەن كريستوفەر كوجم ەسىمدى امەريكالىق پروفەسسورعا اپارىپ بەردىم. ول كىسى 2009-2014 -جىلدار ارالىعىندا ا ق ش- تىڭ ۇلتتىق بارلاۋ كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. قازىر ءبىز ءبىلىم العان دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. ەكى ايدان كەيىن ەلەكتروندى پوشتاما حات جازىپ، كىتاپتى وقىپ بولعانىن، ءوز پىكىرىن ايتۋعا دايىن ەكەنىن حابارلادى.

«مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتالعان ساپارناماسىن وقىپ شىققاننان كەيىن، مەنىڭ وتكەن عاسىرداعى ا ق ش قوعامىنا دەگەن تۇسىنىگىم ارتا ءتۇستى. اسىرەسە سىرتتان كەلگەن قالامگەردىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە، قوعامىنا قويعان دياگنوزى قىزىقتىردى. قوعام تانۋشى عالىم رەتىندە مەن ونىڭ ەكى مەملەكەتتىڭ مادەني- تاريحي بايلانىسىنا تەرەڭ ۇڭىلگەنىنە، ءوز ويىن بۇكپەسىز جازىپ قالدىرعانىنا ءتانتى بولدىم. سونىمەن بىرگە ول امەريكالىقتاردىڭ كەشەگى كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ ادەبيەتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىن دە اشىق جازادى. بىلمەگەندىكتەن، مۇنداعى جۋرناليستەر كونفەرەنتسيا بارىسىندا قازاق، ۋكراين، ورىس ادەبيەتىندەگى وزگە مىقتى شىعارمالار جونىندە دىم اۋىز اشا الماي، تەك «دوكتور جيۆاگو» رومانى تۋرالى عانا سۇراقتار قويادى. مۇحتار اۋەزوۆ مىرزا بۇدان سىرت، ا ق ش قوعامىنىڭ تەحنولوگيالىق داۋىرگە بەت الىپ بارا جاتقانىن، قالالاردىڭ ديناميكالى بەينەگە ەنىپ، كۇن سايىن دامىپ جاتقانىن دا وقىرمانىنا ۇسىنادى. وعان ءبىزدىڭ ەلدەگى كەي كينو مەن ادەبيەتتەگى بۇزاقىلىق سيپاتتاعى تۋىندىلار مۇلدە ۇنامايدى. قىسقاشا ايتقاندا، مەن وسى كىتاپتى وقۋ ارقىلى قازاق ادەبيەتىندە وسىنداي كەرەمەت جازۋشى بار ەكەنىن ءبىلدىم. بۇدان كەيىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن وقۋعا ۋاقىت تابامىن»، دەدى ول اعىنان جارىلا.

وسىدان كەيىن ءبىز «زەينوللا سانىك اتىنداعى مادەنيەت قورىنىڭ» قولداۋىمەن «اۋەزوۆتىڭ ۆاشينگتونداعى كۇندەرى» اتتى شاعىن دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە كىرىستىك. ءتۇسىرىلىم بارىسىندا مۇحتار ومارحان ۇلى ساپار شەككەن ۆاشينگتونداعى شەكسپير كىتاپحاناسى، كونگرەسس كىتاپحاناسى، ۆاشينگتون مەشىتى، ول قونعان شورم قوناقۇيى، «ۆاشينگتون پوست» گازەتى سياقتى ورىندارعا بارىپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءىزى قالعان كوشەلەرمەن ءجۇرىپ وتتىك. ءتىپتى دجوردجتاۋن قالاشىعىنداعى تاسۇيگە، مۇراجايىنا دا ارنايى باردىق. مۇحتار اۋەزوۆ ۆاشينگتون ساپارىندا اينالاسىنا بارلاي قاراپ، ءار قۇبىلىسقا، ءار وزگەرىسكە نازار سالعانى شىندىق. ءتىپتى ول ۆاشينگتوندا قانداي اعاشتار، گۇلدەر مەن شوپتەر وسەتىنىن، اعاشتاردىڭ بۇتاقتارىنىڭ قالاي جايقالىپ تۇرعانىنا دا كوز سالادى. ويى جۇيرىك، ساناسى سەرگەك قازاق جازۋشىسىنا وزگە ەلدىڭ وزگەشە كەيىپتەگى قالاسىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگى بولەكشە كورىنگەنىن ونىڭ جازباسىنان وقي الامىز.

«امەريكا اسەرلەرىن» ارنايى ۋاقىت تاۋىپ وقىپ شىققان دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كازۋمي حوما مۇحتار اۋەزوۆتى سوناۋ ستۋدەنت كەزىنەن بىلەتىنىن ايتىپ، اقتارىلدى. «مەن اۋەزوۆتىڭ اتىن جاپونيادا جۇرگەندە ەستىدىم. سول كەزدە ورتاازيالىق رەجيسسەرلەردىڭ تۋىندىلارى توكيودا قويىلدى. سولاردىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ شىعارماسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن ءبىر فيلم بار ەدى، ۇمىتپاسام، قاسقىر مەن بالانىڭ ءومىرى جونىندە. شىنىن ايتسام، مەن سول فيلمدى ۇناتىپ كوردىم. شىعارما جەلىسىندەگى قاسقىر مەن بالانىڭ اراسىنداعى وقيعالار كىمدى بولسا دا ويلاندىرماي قويماس ەدى. سودان كەيىن مەن وسى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن وقۋعا اڭسارىم اۋدى. جاقىندا عانا ونىڭ قالامىنان تۋعان «امەريكا اسەرلەرى» اتتى جولجازباسىن وقىپ شىقتىم. ءوز زامانىندا اتى شىققان قالامگەردىڭ شەتەلدەن، ياعني الپاۋىت ا ق ش- تان كورگەن- بىلگەنىن شىعارما ەتىپ جازىپ قالدىرۋى دا - قۇرمەتتەۋگە تاتىرلىق ءىس. بۇل كىتاپتى وقىعاندار اۋەزوۆتىڭ جازۋ ستيلىمەن عانا ەمەس، ونىڭ تۋعان ەلىنىڭ جاعدايىمەن دە تانىسادى. وسى شىعارما ارقىلى ءبىز امەريكانىڭ، ونىڭ ىشىندە ۆاشينگتون قالاسىنىڭ سول كەزدەگى بەينەسىن كورە الامىز. بۇل تۋىندىنىڭ بەرەرى كوپ».

ءبىر ءسات قازاق جازۋشىسى ارنايى ۋاقىت ءبولىپ، ۆاشينگتونداعى مەشىتكە دە ات باسىن بۇرادى. ول مۇندا ءار جۇما سايىن 17-18 مەملەكەت ەلشىلەرى، ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى مەشىتكە كەلەتىنىنەن حاباردار بولادى. اۋەزوۆ مەشىت يمامىنا «مۇنارالى مەشىت بولعاندىقتان، ءمازىن ازاندى قالاي شاقىرادى؟» دەپ سۇراق قويادى. ال مەشىت يمامى «ول جونىندە قازىرگى راديوتەحنيكانى پايدالانامىز»، دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ا ق ش استاناسىنداعى قىسقا عانا ءۇش كۇندىك ساپارىندا مۇحتار اۋەزوۆ تاريحي جانە مادەني ورىنداردى كوپ ارالاپتى. ءبىز ونىڭ كىتابىن كونگرەسس كىتاپحاناسىنىڭ قىزمەتكەرى دجون ۆيكسس حانىمعا كورسەتكەنىمىزدە، ول مۇنداي كىتاپتان حابارى جوق ەكەنىن ايتىپ، الدا وقىپ شىعۋعا ىنتا ءبىلدىردى. قالاي دەسەك تە، قازاقتىڭ قابىرعالى جازۋشىسىنىڭ شەتەلدەگى، اسىرەسە امەريكاداعى وقىرماندارى جىل سايىن كوبەيىپ كەلەدى.

دۇيسەنالى ءالىماقىن

كوللاجدى جاساعان - قونىسباي شەجىمباي

egemen.kz