اۋەزوۆ عاشىق بولعان عايىپجامال

Noneنۇر- سۇلتان. قازاقپارات - الماتىدا ءبىر سىپسىڭ اڭگىمە ءجۇردى. «نەسىن ايتاسىڭ، ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر عاجاپ كەلىنشەككە عاشىق بولعان ەكەن. تاشكەننەن ۇلى جازۋشىمىزدىڭ سول قىزعا جازعان عاشىقتىق حۇسني-حاتتارى تابىلىپتى...». ءبارىمىز دە ەلەڭ ەتە قالدىق.

جاڭاشىل «جالىن» جۋرنالى ما، الدە «تاڭشولپان» با ەكەن، مۇحاڭ حاتىنان بىرەر ءۇزىندى جاريالاپ تا ۇلگەردى. ىنتىقتىعىمىز ارتا ءتۇستى.

مۇحاڭنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى جايىندا ءارتۇرلى اڭگىمە، ءارتۇرلى نۇسقادا ايتىلىپ ءجۇرىپ جاتىر. اۋىز ادەبيەتىمەن اۋىزدانعان قازاق ەمەسپىز بە: «بالەنشەكەڭ تاشكەننەن مۇقاڭنىڭ ءبىر شەمودان حاتىن الىپ كەلىپتى...»، - دەگەن سوزدەر دە اياعىمەن ءجۇرىپ كەپ بەردى. بۇگىندە سونىڭ ءبارى تىم- تىرىس. 2000-جىل ما ەكەن، شىمكەنتكە ءابدىجامىل اعا ارنايى كەلدى. ءجۇرىسى سۋىت. اتقوسشىلىققا بەردىبەك ساپاربايەۆ ادەتتەگىدەي مەنى قوستى (بۇل كەزدە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى اپپاراتى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارىمىن).

وزبەكستانعا بارماقپىز. ابەڭنىڭ قالتاسىندا 10 مىڭ دوللار. وزبەكستاندا جوعارى وقۋ ورنىندا تاريحشى پروفەسسور بار. ونىڭ قولىندا سارىمايداي ساقتاپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مول كولەمدى ەپيستوليارلىق مۇراسى بار. ول - مۇحاڭنىڭ تاعدىر ايداپ وزبەكستانعا بارعان قازاق قىزىنا جازعان حاتتارى.

وزبەك س س ر- ى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن جەتىپ، جاسامىس تارتپاي دۇنيە سالعان قازاق قىزى احيرەت الدىندا مۇحاڭ حاتتارىن الگى ازاماتقا اماناتتاعان. سول حاتتاردى نۇرپەيىسوۆ ساتىپ الىپ قايتپاق. نۇرپەيىسوۆتەي كلاسسيگىمىزدى 10 مىڭ دوللارىمەن وزبەكستان وتكىزىپ، الدەقانداي ىسكە دۋشار ەتىپ الۋدان كادىمگىدەي قورىقتىم. جاسىراتىن نە بار؟! سودان ادىل اعاعا تەلەفوندادىق.

ادىل ياقۋبوۆ - وزبەك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى. وبالى نە، ادىل اعا ابەڭدەي دوسىن تاشكەنتتە قوناق ەتىپ كۇتىپ العىسى كەلەدى-اق. مەن ويلاعان قاۋپىمدى ايتامىن سىزدىقتاتىپ. ول دا قاۋىپ ويلادى. اقىرى سارى اعاشتا كەزدەسپەك بولىپ ۋادە بايلاستىق. ادىل اعا الگى تاريحشىنى الىپ سارى اعاشقا كەلەدى. شىمكەنتتەن ابەڭ باستاپ ءبىز بارامىز. ءبىزدى سارى اعاشتا وزبەكستاندىق قوناقتار كۇتىپ الدى. جاقىن جەر. تەز جەتىپتى. مەيرامحانادا وتىرمىز. ادىل ياقۋبوۆ الگى تاريحشىنى ۇگىتتەپ-اق اكەلگەن ەكەن.

ابەڭە قوسىلا بارىن سالىپ، قىزبالانا سويلەپ، ءبىرى قازاقشا، ءبىرى وزبەكشە تاريحشىنى قينايدى كەلىپ، قينايدى كەلىپ. سابەڭ جارىقتىق ايتپاقشى، الگى تاريحشى ازاماتىمىز دا «ءپىر اتقان قۋ» بولىپ شىقتى. مۇحاڭ حاتتارىنىڭ كەيبىرىنىڭ مازمۇنىن ايتىپ، كەيدە ءتىپتى سوزبە- ءسوز ءۇزىندى كەلتىرە سويلەپ ۇزىلدىرەدى-اۋ ءبىزدىڭ قوس اعامىزدى. قىزىققان قوس قالامگەر «ە، ە، ە» - دەپ ەنتىگە، ەنتەلەي تۇسەدى.

بۇلار ەنتەلەگەن سايىن ول شالقايا جونەلەدى. تاريحشى ەمەس، تاس ەكەن، دەدىم مەن. ەكى جازۋشىنىڭ سالى سۋعا كەتتى... ءبىز ۇمىتپەن بارىپ، سالاقتاپ بوس قايتتىق شىمكەنتكە. بوس قايتقانىمىزبەن، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ پەن ادىل ياقۋبوۆ ەكەۋىنىڭ مۇقاڭداي ۇلى ۇستازدارىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتىنە كۋا بولىپ ەدىم سول جولى.

بۇگىندە ادىل ياقۋبوۆ تا جوق مىناۋ جارىق جالعاندا. ابەڭ قارتايدى. وتكەن-كەتكەن جايلاردى ايتۋدا ءمان بار. سول كەزدەردەن قۇلاعىمدى تاشكەن جاعىنا تۇرە جۇرەمىن. الدەنەشە رەت ساپارعا دا بارىپ قايتتىم. بارعان سايىن سۇراستىرىپ الەككە تۇسەمىن. اڭگىمە بار. قولعا تۇسكەن ەشتەڭە دە جوق. مۇحاڭ عاشىق بولاتىن عايىپجامال كىم؟ نەتكەن پەرىشتە ۇلى ادامنىڭ نازارىن اۋدارىپ، ىشقىن كەتىرىپ جۇرگەن؟

سول ەپيستوليارلىق دۇنيەلەردى قولعا ءتۇسىرىپ اندرە مورۋاشا قىزىقتى ءبىر دۇنيە جازار ما ەدى، شىركىن-اي؟! ارحيۆ اقتارىپ، قاعاز قاراعىشتايمىز. جادىمىزدان شىقپايدى-اۋ، شىقپايدى مۇحاڭنىڭ ماحابباتى... جاقىندا الگى سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقانداي بولدىم. الماتى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى ءوزىنىڭ تاريحىن ارىدەن (1918 ج. ) تارتۋ ورنىنا بەرىدەن (1928 ج. ) الىپ كەزەكتى مەرەيتويىن اتاپ وتكەنى بار.

شىنىندا، حالقىمىز ءۇشىن ارداقتى وسى وقۋ ورنى ءوزىنىڭ تاريحىن 1918 -جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى شەشىمىمەن تاشكەندەگى ورىس پەداگوگيكالىق ۋچيليشەسى جانىنان قازاق ءبولىمىنىڭ اشىلۋىنان باستاۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى، اراعا جىل، جىل جارىم سالىپ 1920 -جىلى وسى پەداگوگيكالىق ۋچيليشە نەگىزىندە (بازاسىندا) ولكەلىك قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى اشىلادى.

بۇل - قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى. اتالعان وقۋ ورنى ىرگەسىن كەڭەيتە كەلە، 1928 -جىلى الماتىعا «قازاقتىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى» اتانىپ قونىس اۋدارادى. وۋ، تاقىرىبىمىز مۇحاڭ عاشىق بولاتىن عايىپجامال جايىندا ەدى، قايدا كەتىپ قالدىق ءبىز؟ گاپ بار. ءارى-بەرى كىتاپ، ەسكى قاعاز اقتارىپ جۇرگەندە اتالعان ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى رايىندا سارسەنوۆتەي ازاماتتىڭ اتى اتالاتىن. تولىق اتى-ءجونى - سارسەنوۆ داليل چەگيلەك ۇلى (دۇرىس قازاقشاسى دالەل شەگەلەك ۇلى بولاتىن شىعار).

ول قايدان شىققان زيالى؟ دالەل شەگەلەك ۇلى 1898 -جىلى 21 -شىلدەدە بۇرىنعى نارىن بولىسى زايسان ۋەزىندە كوشپەلى قازاق وتباسىندا ومىرگە كەلەدى. ول اۋىلدا ايدالىپ (جەر اۋدارىلىپ) كەلگەن ءبىر عانا ورىس وتباسى بولىپتى. شاماسى، توڭكەرىسشى. سونىڭ جاس بالاسىمەن ويناپ ءجۇرىپ دالەل ورىس تىلىنە سۋداي بولادى-اۋ، شاماسى. ءارى قاراي ورىس- تۇزەم مەكتەبى، سەمەي ەرلەر گيمنازياسىن ۇزدىك وقىپ اياقتايدى. ەندى نە؟ ەندى ىرگەدەگى توم ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ، زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى (1919 ج. ).

قانىش ساتبايەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى وقىعان تومبى عوي بۇل. سەمەيدە مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە وقىعان دالەل قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك قيىرىنان ءبىلىم ىزدەپ بارعان وسى وسپىرىمدەرمەن دوستىق قارىم- قاتىناسقا تۇسەدى. (بارىمەن بىردەي بولماس، ارينە). اسىرەسە، قانىش ساتبايەۆپەن دوس بولسا كەرەك. بارىس-كەلىس جاساپ ءجۇرىپ قانىش - مۇحتار - دالەل ۇشتىگى اراجىگى اجىراماستاي جاقىن تارتادى. 1920 -جىلى تومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە عايىپجامال قۇتىموۆا ەسىمدى قىز بالا كەلىپ وقۋعا تۇسەدى. بەت بىتكەننىڭ اجارلىسى ەدى دەيدى ارحيۆتىك دەرەكتەر.

قازاق بوزبالالارى ءبارى بىردەي عايىپجامالعا قايىرىلادى. اسىرەسە، مۇحتار مەن دالەل... قوس بوزبالا قوس- قاتار قولىنا جۇرەگىن ۇستاپ، تۇرا جۇگىرەدى، ىقىلاس ءسوزىن ايتادى، جولىندا قۇلايدى... قىز دالەلدى تاڭدايدى. جىگىتتەر قاۋمالاعاندا قىزدار قۇتىلار جالعىز امال سولاردىڭ ىشىنەن ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، تۇرمىسقا شىعۋ. عايىپجامال سولاي ەتەدى. تاڭداۋى دالەلگە تۇسەدى. وزگەلەرىنىڭ رەنجىمەۋىن وتىنەدى. بوزبالا مەن بويجەتكەن ءسويتىپ 1923 -جىلى وتاۋ قۇرادى. باقىتتى ەدى. ول كەزدە تۇرىك جۇرتى ۇلىسقا بولىنگەنىمەن، ۇلت- ۇلتقا جىكتەلمەگەن، ۇلت رەسپۋبليكالارىنا جىلىكتەلمەگەن ءبۇتىن كەزى.

ورتاق اتى - «تۇركىستان رەسپۋبليكاسى». ورتالىعى - تاشكەنت. وتاۋ قۇرعان ەكى جاس قول ۇستاسىپ تاشكەنت كەلەدى. شاماسى، تومبىداي ءارى سۋىق، ءارى قىمبات قالادا وقۋىن جالعاستىرۋ قيىنعا تۇسسە كەرەك. ءارى دالەل وقۋىن ءتامامداعان. ەكەۋى تاشكەنتكە كەلە ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرى - ساياسي- الەۋمەتتىك فاكۋلتەتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسىنا (جوعارى ءبىلىمدى)، ەكىنشىسى مەديتسينا فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ وقۋىن جالعايدى. دالەلدىڭ تاشكەنتتە اشىلعان تۇڭعىش قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولاتىن ءساتى، مىنە، وسى كەزەڭ. دالەل سارسەنوۆتىڭ قولىمەن جازىلعان رەسمي حات، ينستيتۋتتىڭ جاعدايىن تۇزەۋ تۋرالى، وقۋدى تازا قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جايىنداعى جازبالارى ونىڭ شىنايى ۇلتشىل قايراتكەر بولعانىن كورسەتەدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارى اعاش اۋدانىنداعى قاپلانبەك كوللەدجى (وندا ءشامشى جارىقتىق وقىعان) اۋەل باستا ورتا ازيا مال شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولىپ اشىلعان سياقتى.

ارحيۆتىك دەرەكتەرگە قاراعاندا سونداي وي كەلەدى. قازىرگى قاپلانبەك ەلدى مەكەنىندە سولاي 1920- (1928 -جىلى بولۋى كەرەك. ) جىلدارى اشىلعان. 1930-جىلدارى موسكۆا، لەنينگرادتان سەنىمسىزدىك كورسەتىلىپ نەبىر عالىمدار كەلىپ قاپلانبەك تەحنيكۋمىندا ساباق بەرگەن. عايىپتان- تايىپ مەنىڭ قولىما تۇسكەن «ۆەرتيكالنوە ي گوريزونتالنوە راسپرەدەلەنىە تۋركەستانسكيح جيۆوتنىح. ن. ا. سيەۆەرتسەۆا» (موسكۆا. ۆ ۋنيۆەرسيتەتسكوي تيپوگرافىي (كاتكوۆ ي ك)، نا ستراستنوم بۋلۆار. 1873» اتالاتىن كىتاپتىڭ تيتۋلدىق بەتىندە ەكى بەلگى بار. بىرىندە مال يەسى - «س. الەكسەيەۆ. 19.12.10. 09. تاشكەنت»، دەپ جازادى. ال كەلەسى شتامپتا «بيبليوتەكا سر. از. زووتەحنيكۋما» - دەگەن بەلگى. ايتىلعان جايلاردى اسا ءبىر دالدىكپەن بەرىپ وتىرۋدا ءمان بار. اتالعان وقۋ ورنى الدىمەن عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولىپ اشىلعان با، الدە ورتا ازيا زووتەحنيكالىق تەحنيكۋمى بولىپ اشىلعان با؟ - دەگەن سۇراقتارعا جەتەلەيدى. الگى الەكسەيەۆىمىز كىم؟ ول دا ىعىسىپ كەلگەن ماماننىڭ ءبىرى مە؟ سۇراق كوپ. ءوز جونىمىزگە كوشەلىك. دالەل ورتا ازيا مال شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىن بيىك ورەگە كوتەرەمىن دەپ تىنىم تاپپاي ءجۇرىپ سۇزەك جۇقتىرىپ الادى.

سۇزەك زاردابىنان 1932 -جىلى كوز جۇمادى. قايدا قويىلعانىنان حابارسىزبىز. تومبىدان ءسۇيىپ العان جارى عايىپجامال قايدا؟ عايىپجامال قۇتىموۆا 1928 -جىلى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن ۇزدىك بىتىرەدى. ۇزدىك بىتىرگەن عايىپجامالدى ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى «اكۋشەر جانە گينەكولوگيا» كافەدراسىنا الىپ قالادى. اعا وقىتۋشى، دوتسەنت قىزمەتتەرىن اتقارادى.1931 -جىلى عايىپجامال دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتىنا قاراستى «انا مەن بالانى ساقتاۋ» باسقارماسىنا باسشى ەتىپ جىبەرىلەدى. 1932 -جىلى باسقارما ينستيتۋتقا اينالىپ، عايىپجامال ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەيدى.

مۇحتار اۋەزوۆ تە ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان. 1920-جىلداردان تاشكەنتپەن تاعدىرى تىعىز بايلانىستاعى ادام. تاشكەندە باسپا سوزبەن بايلانىستى ەڭبەك ەتتى. ءتىپتى، سۇلتانبەك قوجان ۇلىمەن ءبىر پاتەردە تۇرعان. سول جەردە تۇتقىندالعان. جالىنداپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس جازۋشى دالەلمەن دوستىق بايلانىسىن ۇزبەگەن. ارالاس- قۇرالاس جۇرگەن. تۇرمەدەن شىققان سوڭ دالەل دوسىنىڭ سۇزەكتەن كوز جۇمعانىن كوردى.

شاماسى، تۇتانعىش سەزىمدەر مۇقاڭنىڭ عايىپجامالعا بۇرىنعى ماحابباتى وسى كەزدە قايتا ويانعان... عايىپجامال - مۇقاڭ عاشىق بولاتىن عايىپجامال! 1938 -جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ءارى وزبەك س س ر- ى جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانادى. داڭقتى ورىنباسار. 1947 -جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعالى تۇرعان جەرىندە جۇرەك تالماسى ۇستاپ كەنەتتەن كوز جۇمادى عايىپجامال مۇستافا قىزى.

قازاقتىڭ اياۋلى قىزى، باۋىرلاس وزبەكستاننىڭ مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلكەن عالىمىنا اينالىپ ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ كوز جۇمعان عايىپجامال تاشكەنتتىڭ «مينور» قابىرحاناسىنا قويىلادى. ءبىر ماحابباتتىڭ بەلگىلى- بەلگىسىزدەۋ بايانى، مىنە، وسىنداي! ال مەن ءالى دە ىزدەنىستەمىن...
قۇلبەك ەرگوبەك. 2017

Egemen.kz