اڭىزعا اينالعان الماتى اپورتىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى قالاي
الماتى. KAZINFORM - ەرەكشە حوش ءيىسى مەن ەرەسەك ادامنىڭ الاقانىنا سىيمايتىن ءىرى كولەمى الماتى اپورتىن الەمگە تانىتتى. الايدا قالا سيمۆولىنا اينالعان جەمىس بۇگىندە جوقتىڭ قاسى. Kazinform ءتىلشىسى اپورت جەمىسىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ بولاشاعىنا، ياعني وتاندىق جەمىستى جانداندىرۋ بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىسقا شولۋ جاسادى.
قازاق جەمىس- كوكونىس شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ساۋلە قازىبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، الماتى اپورتىنىڭ تاريحى ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالادى.
1865 -جىلى ۆورونەج گۋبەرنياسىنىڭ وستروگوجسكي وكرۋگىنەن قونىس اۋدارعان ەگور ۆاسيليەۆيچ رەدكو ۆەرنىيعا (قازىرگى الماتى قالاسى) ءوز وتانىندا باسقا سورتتاردان ەشقانداي ەرەكشەلىگى بولماعان اپورت الما اعاشىنىڭ بىرنەشە كوشەتىن اكەلگەن.
- كىشكەنتاي اعاشتار تامىر جايىپ، كۇشەيىپ، بىرنەشە جىلدا گۇلدەدى. كۇزدە اعاش بۇتاقتارىندا ءپىشىنى ءىرى-ءىرى، قىپ-قىزىل عاجايىپ المالاردى باعباننىڭ كورشىلەرى كورىپ، تابيعاتتىڭ بۇل كورىنىسىنە تاڭ قالعان ەدى. ەگور ۆاسيليەۆيچ بۇكىل نيەت بىلدىرگەن ادامدارعا الما اعاشىنىڭ قالەمشەلەرىن تەلىتۋشى رەتىندە بەرىپ وتىردى. كوپ ۇزاماي كەرەمەت سورت بۇكىل الماتى وڭىرىنە تارادى، - دەيدى مامان.
ساۋلە قازىبايەۆا اپورت تارتىمدى كەلبەتى مەن كەرەمەت ءدامىنىڭ ارقاسىندا كوپ ۇزاماي جەتىسۋ وڭىرىندە جەمىس ساۋداسىندا جەتەكشى ورىنعا شىققانىن اتاپ ءوتتى. ماماننىڭ ايتۋىنشا، ساۋداگەرلەر جەمىستى سىبىرگە جانە وڭتۇستىك ايماققا تەمىرجول ارقىلى جەتكىزىپ وتىرعان.
سونداي-اق ۆەرنىي باۋ- باقشا ۋچيليشەسىنىڭ جانە جىلىنا ءجۇز مىڭنان استام كوشەت شىعارعان ن. ت. مويسەيەۆتىڭ ءىرى جەكەمەنشىك الما باعىنىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە سورت قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىندا، اسىرەسە ىلە الاتاۋىنىڭ تاۋلى ايماعىنا كەڭىنەن تارادى.
الماتى اپورتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە؟
الماتى اپورتىن وندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى رومان سافاروۆتىڭ ايتۋىنشا، قالا سيمۆولىنا اينالعان جەمىس - ەشقانداي الما تەڭ كەلمەيتىن ءىرى كولەمىمەن ەرەكشەلەنەدى. ورتا ەسەپپەن جەمىس سالماعى - 250-400 گرام، ءبىراق كەيبىرەۋى 900 گرامعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن.
- الماتى اپورتىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - المانىڭ وزگە ەشقانداي تۇرىندە جوق جەمىستىڭ مۇرىن جارار حوش ءيىسى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ونى تىستەگەن كەزدە قىتىر ەتكەن داۋىس شىعادى، - دەدى رومان سافاروۆ.
سونىمەن قاتار ول جەمىسى ءتاتتى بولعانىمەن، اپورت اعاشىن ءوسىرۋدىڭ بەينەتى كوپ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. كوشەت ەگىلگەننەن كەيىن اپورت اعاشى العاشقى جەمىسىن 8 نە 9-شى جىلىندا ءبىر-اق بەرە باستايدى.
- الماتى اپورتى - ارنايى كۇتىمدى تالاپ ەتەتىن قىڭىر اعاش دەۋگە بولادى. ونى وتىرعىزىپ، ءوسىرۋ ءۇشىن ارنايى ءبىلىم مەن يكەمدىلىك قاجەت. ءبىراق وعان قاجەتتى جاعداي جاسالسا، ءاپ ادەمى ءىرى جەمىستەردى الۋعا بولادى. اپورت تەك 8-9-شى جىلدارى جەمىس بەرەتىندىكتەن باعباندار اراسىندا ونشا قىزىعۋشىلىق جوق. سوندىقتان ءبىزدىڭ قاۋىمداستىق وسى الماعا ەرەكشە ىقىلاسى بار ادامداردىڭ باسىن قوسادى، - دەيدى ول.
الەمگە تانىلعان اپورت قالاي ازايىپ كەتتى؟
قازاق جەمىس- كوكونىس شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ساۋلە قازىبايەۆا الماتى اپورتىنىڭ ازايىپ كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى - ۋربانيزاتسيا ەكەنىن ايتادى.
- الماتىدا، باسقا ءدا ىرى قالالار سياقتى، اسىرەسە ءبىر كەزدەرى باۋ- باقشا وسكەن اۋدانداردا بەلسەندى ۋربانيزاتسيا باستالدى. جەمىس باعىنىڭ ورنىنا كوپ قاباتتى ۇيلەر، كوممەرتسيالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار سالىندى. سالدارىنان وسى سورت وسىرىلگەن كوپتەگەن ەسكى الما شارۋاشىلىقتارى جوعالىپ كەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اگروتەحنولوگيانىڭ دامۋىمەن الما اعاشتارىنىڭ ءونىمدى جانە ءتوزىمدى سورتتارى كوبىرەك ەگىلە باستادى. گولدەن دەليشەس نەمەسە رەد دەليشەس سياقتى سورتتار جاپپاي وندىرىسكە ىڭعايلى بولدى. ويتكەنى ولاردى تاسىمالداۋ جەڭىل جانە ساقتاۋ مەرزىمى ۇزاعىراق. اپورت الماسى ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتەدى جانە ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا كەلمەيدى، بۇل ونى كوممەرتسيالىق ماقساتتى ءوسىرۋدى قيىنداتادى، - دەدى ول.
سونداي-اق ينستيتۋت وكىلىنىڭ ايتۋىنشا، الماتى اپورتىنىڭ بۇرىنعى ءدامى مەن ساپاسىنىڭ جوعالۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى - بۇل سورتتىڭ عىلىمي تۇرعىدا ۇسىنعان تەڭىزدەن جوعارى دەڭگەيىندە (900-1200 مەتر) وسپەۋى، سونىمەن قاتار كوشەتتەردىڭ سيۆەرس الماسىنا تەلۋ ارقىلى ءوسىرىپ شىعارىلماۋى.
- جەكە شارۋاشىلىقتار بۇل تەحنولوگيانى ساقتاماۋى مۇمكىن. ءبىراق قازاق جەمىس- كوكونىس شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى ماماندارى بارلىق تالاپتاردى ساقتاۋ ارقىلى اپورت كوشەتتەرىن وندىرەدى، - دەپ اتاپ ءوتتى ساۋلە قازىبايەۆا.
الماتىنىڭ سيمۆولى قالاي قايتا جاندانادى؟
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، بۇگىنگى كۇنى الماتى مەن جەتىسۋ وبلىسىنداعى اپورتتىڭ جالپى الاڭى 2,5 مىڭ گەكتار جانە شامامەن 416000 اعاش بار. ال الماتى قالاسى كاسىپكەرلىك جانە ينۆەستيتسيا باسقارماسى مەگاپوليستە شامامەن 230 گەكتار جەردە اپورت سورتىنىڭ الما اعاشتارى وسەتىنىن حابارلادى.
Kazinform ساۋالىنا جىبەرگەن جاۋابىندا الماتى وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى جىل وتكەن سايىن اپورت سورتىنىڭ ساپاسى تومەندەپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا سەزىمتالدىعىنان اپورت باقتارىنىڭ كولەمى 1071 گەكتاردان 446 گەكتارعا ازايعانىن مالىمدەدى.
ءبىر كەزدەرى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە كەڭىنەن وسكەن بۇل جەمىستى قايتا كوبەيتۋ ماقساتىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي- ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىمەن بىرگە «اپورت» سورتىن جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ازىرلەگەن.
اپورتتى جانداندىرۋ باعدارلاماسى 2024-2028 -جىلدارعا ارنالعان. ونى ىسكە اسىرۋعا جەكە ينۆەستورلار مەن مامانداندىرىلعان پيتومنيكتىك شارۋاشىلىقتار قاتىسادى. باعدارلاما اياسىندا 110 گەكتار جەرگە باق وتىرعىزۋ جوسپارلانعان.
- ءبىرىنشى كەزەڭدە، ياعني 2024 -جىلى الما تۇقىمى جينالدى. 2025 -جىلى جەمىس- كوكونىس شارۋاشىلىعى قاز ع ز ي ج ع ز ي «تالعار» ايماقتىق فيليالىندا كوشەتتەر وتىرعىزۋ باستالادى، ول پيتومنيك شارۋاشىلىقتارى ءۇشىن انالىق- كوشەت باققا اينالادى. وسىدان كەيىن جەكە باعباندار اراسىندا «اپورت» ءوندىرىسىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بولادى، - دەپ حابارلادى مينيسترلىكتەن.
ال الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى اپورت الماسىنىڭ سورتىن قايتا جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى اياسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانىن مالىمدەدى. وسى ماقساتتاعى جۇمىسقا ناۋرىزباي اۋدانىندا، ءال-فارابي داڭعىلىنان 5 ك م جەردە ورنالاسقان اۋدانى 17 گەكتار جەر ۋچاسكەسى بولىنگەن.
سونداي-اق الماتى قالاسى كاسىپكەرلىك جانە ينۆەستيتسيا باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، شىنايى الماتى اپورتىن كوك بازار مەن سارى- ارقا بازارلارىنان جانە بوستاندىق اۋدانىندا دەمالىس كۇندەرى وتەتىن قالالىق جارمەڭكەدەن ساتىپ الۋعا بولادى.
ايتا كەتكەن ءجون، الماتى اپورتىنىڭ باقتارىن ساقتاۋ جانە دامىتۋعا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا 2023 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا «الماتى اپورتىن وندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعى» دارا كاسىپكەرلەر مەن زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگى تىركەلدى. ۇيىمعا اپورت سورتىن وسىرۋمەن اينالاساتىن باعباندار كىرەدى. قاۋىمداستىق مۇشەلەرى باقتارىنىڭ جالپى اۋدانى - 250 گەكتاردان اسادى.
قاۋىمداستىق پرەزيدەنتى رومان سافاروۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا اپورت وندىرۋشىلەرگە ارنايى كومەك جوق. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە ۇكىمەتتە قاراستىرىلىپ جاتىر.
- ارنايى سۋبسيديا ءالى جوق. سۋبسيديا تەك قارقىندى باۋ- باقشا شارۋاشىلىقتارىن قامتيدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە اپورت وسىرۋگە جەكە سۋبسيديا ەنگىزۋ ءۇشىن سۋبسيديالاۋ قاعيداسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى پىسىقتاۋ تاپسىرىلدى. وسى ورايدا، ءبىز ۇزاق ۋاقىتقا تومەن پايىزبەن قاراجات بەرىلەتىن نەسيەلەۋ ماسەلەسىن، سونداي-اق ساقتاندىرۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ دۇرىسىراق دەپ سانايمىز. بۇل ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى، - دەدى ول.
سەربيا پرەزيدەنتىنە سىيلانعان الما قايدان الىنعان؟
وتكەن ايدا قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سەربياعا رەسمي ساپارى كەزىندە سەربيا پرەزيدەنتى الەكساندر ۆۋچيچكە الماتى اپورتىنان ءدام تاتقىزدى.
ءبىز الەكساندر ۆۋچيچ الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاعان اپورت قايدان الىنعان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن قازاق جەمىس- كوكونىس شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ساۋلە قازىبايەۆادان سۇرادىق.
- سەربيا پرەزيدەنتىنە سىيعا بەرىلگەن اپورت الماسى قازاقستاندا وسىرىلگەن الماتى اپورتى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا الماتى اپورتى قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ بىرىنەن اپورت الماسىن ساتىپ الۋشىلار سەربياعا الما اپارۋ ءۇشىن العان دەگەن بولجام بار. قازاقستاندا 2400 گەكتاردان استام اۋماقتا اپورت الماسى وسىرىلەدى جانە بيىل اپورت الماسى ءونىمى وتە جاقسى بولدى، سوندىقتان سىيلىققا الماتى اپورتىن بەرۋگە مۇمكىندىگىمىز مول، - دەيدى ول.
الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى سەربيا پرەزيدەنتىنە سىيلانعان اپورت قىرعىزستاننان الىنۋى مۇمكىن ەكەنىن جازعان بولاتىن. وسى ورايدا ساۋلە قازىبايەۆا قىرعىز اپورتى مەن الماتى اپورتىنىڭ ايىرماشىلىعىن اتاپ ءوتتى.
- قىرعىزستان تاۋ بوكتەرىندە دە اپورت الماسى وسەدى، ونىڭ اتاۋى - قىرعىز اپورتى. ول باسقا سورت. وتاندىق اپورتتىڭ حوش ءيىسى مەن ءدامى قىرعىز اپورتىندا جوق، - دەيدى مامان.
ەسكە سالايىق، بىلتىر اپورت الماسى قازاقستان برەندى بولىپ تىركەلگەنىن جازعانبىز.
سودان كەيىن ۇكىمەتتە الما سورتىن قايتا جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى تانىستىرىلدى.
اۆتور
دوسبول اتاجان
