اڭىز الدە شىندىق: قازاقتىڭ اتا-بالالارى كوك كوزدى بولعان با؟

قازاقتاردىڭ سىرت-كەلبەتى ءارتۇرلى دەپ جاتادى. «ءبىز بۇرىن سارى بولعانبىز» نەمەسە «ءتۇپ اتامىز كوك كوزدىلەر» دەگەن ءسوزدى دە ءجيى ەستىگەن شىعارسىز. شىنىندا دا، سولاي ما؟ قازاقتاردىڭ بەت-بەينەسى قالاي قالىپتاستى؟ قازاق قانداي تايپالاردىڭ بىرىگۋىنەن شىقتى؟

قازاقتار كوك كوزدى، سارى بولعان دەگەن تۇسىنىك قالاي تارادى؟

عالىم ورازاق سماعۇل ەجەلگى جانە قازىرگى ەۋروپەويدتاردىڭ ايىرماشىلىعى بار ەكەنىن ايتادى. ورازاق پەن ايناگۇل سماعۇل بىرىگىپ شىعارعان مونوگرافيادا قازىرگى قازاقتاردىڭ ەجەلدە تەرريتورياسىن مەكەندەگەن تايپالارمەن ساباقتاستىعى بارى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى:

«بۇدان 4 مىڭ جىل بۇرىن التاي مەن كاسپيگە دەيىنگى ارالىقتى مەكەن ەتكەن قازىرگى قازاقتاردىڭ ەجەلگى اتا-بابالارى بەت-بەينەسى، دەنە قۇرىلىسى، قاڭقا سۇيەگى جاعىنان كونە ەۋروپەويد بولعان. ءبىز ءار ءوڭىردىڭ كونە ەۋروپەويدتاردىڭ وزىندىك ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سونىڭ ىشىندە قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن ەۋروپەويدتاردىڭ بەتتەرى جالپاق، الاسا، مۇرىندارى قوڭقى، ماڭدايلارى تايقىلاۋ كەلگەن. ولار - قازىرگى قازاق راساسىنىڭ تۇزىلۋىنە نەگىز بولعان ادامدار. قالاي بولعاندا دا، ەڭ تۇپكى، ارعى اتاسى»، - دەدى ورازاق سماعۇل.

تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ بۇل زەرتتەۋدىڭ قالاي بۇرمالانعانىن جانە استارىندا نە جاتقانىن ايتتى.

«ەجەلگى تايپالارمەن قازاقتاردىڭ ورتاق بايلانىسى بار ەكەنىن كورسەتۋ تەرريتوريانى يەمدەنۋگە قۇقىعى بار ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن قاجەت بولدى.

«موڭعولداردىڭ تايپالارى 13-عاسىردا كەلىپ، كەلبەتىمىزدى بۇزدى» دەيتىن ءسوز وسىدان قالعان. ءيا، كوپشىلىكتە ءالى دە «بۇرىن قازاقتار سارعىش بولعان» دەگەن تۇسىنىك بار. جالپى قازاقتاردا قازىرگى ەۋروپالىقتار سياقتى كەلبەت بولعان دەگەن تەوريا قايدان كەلدى؟ سوعان ۇڭىلسەك. عالىم- انتروپولوگ ورازاق ىسماعۇل قازاقستاننىڭ ەجەلگى تەرريتورياسىن مەكەندەگەن ەۋروپەويدتاردىڭ كوز كوك، شاشى سارى بولۋى ەكىنشى دارەجەلى بەلگىلەر عانا ەكەنىن جازعان ەدى. الايدا بۇل تەوريا بۇرمالانىپ، ساياساتقا اينالدى. ياعني قازاق س س ر ساياسي ەليتاسى ءۇشىن ءتيىمدى بولدى. عالىم قازاقتاردى زەرتتەي كەلە، ءار جۇزدەگى قازاقتاردىڭ فيزيكالىق انتروپولوگيا جاعىنان ءبىر- بىرىنەن ايىرماشىلىعى از ەكەنىن دالەلدەدى. اندرونوۆتىقتار 100 پايىز ەۋروپەويد بولعان، دەگەنمەن پروفەسسور اندرونوۆتىقتار مەن قازىرگى قازاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىقتى كورسەتە ءبىلدى»، - دەيدى ول.

سونىمەن ەۋروپويد بولعانبىز با؟

«بۇگىنگى تاڭدا قازاقتاردىڭ فيزيكالىق انتروپولوگياسىنىڭ 70 پايىزى - موڭعولويد، 30 پايىزى- ەۋروپەويد. بۇل انتروپولوگيالىق بەينەمىز 13-عاسىردا قالىپتاستى. ول ەل اۋماعىن مەكەن ەتكەن وعىز، قىپشاق تايپالارى مەن موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەلگەن تۇركى-موڭعول تەكتەس رۋلاردىڭ ارالاسۋىنان پايدا بولدى. وسىعان قاراپ، قازاقتار ارالاس انتروپولوگيالىق تيپ دەپ ايتا الامىز»، - دەيدى ءسابيتوۆ.

قازىرگى بەت-بەينەمىز قاشان وزگەرىسكە ۇشىرادى؟

«انتروپولوگ لەونيد يابلونسكي قازاقتاردىڭ التىن وردا كوشپەندىلەرىنە وتە جاقىن ەكەنىن ايتىپ كەتكەن بولاتىن. فيزيكالىق انتروپولوگيا تۇرعىسىنان ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارى ءبىر-بىرىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنبەيدى. مۇنى اۋتوسومدى ماركەرلەر بويىنشا زەرتتەۋلەر دالەلدەدى. سونداي-اق، باشقۇرت گەنەتيگى بايازيت يۋنۋسبايەۆ تا قازاق حالقىنىڭ 13-14-عاسىرلارداعى ءبىرتۇتاس ەتنوگەنەتيكالىق ۇجىم بولعانىن ايتقان ەدى. بۇل دەرەكتەر قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپىنىڭ پايدا بولۋىن سول كەزەڭگە جاتقىزعان ورازاق ىسماعۇلوۆتىڭ دەرەكتەرىمەن سايكەس كەلەدى.

دەمەك، ول كەزدە قازاقتار مۇنداي اتاۋمەن ەتنوس رەتىندە بولماعان، ءبىراق ەتنوگەنەتيكالىق جانە انتروپولوگيالىق ءتيپى بۇرىننان بولعان. جالپى 13-عاسىرعا دەيىن قازاقستان اۋماعىندا موڭعولويدتىق جانە ەۋروپەويدتىك تيپتەگى حالىقتار 50/50 بولدى، ياعني تەڭ بولىپ كەلدى. كەيىن شىعىس ازيادان كوشپەلىلەر - موڭعولدار، نايماندار، جالايىرلار جانە ولارمەن بىرگە باسقا تايپالار لەگى كەلگەننەن سوڭ بۇل قاتىناس موڭعولويدتاردىڭ پايداسىنا 70/30 وزگەردى»، - دەيدى زەرتتەۋشى.

جاسۇلان وردابايەۆ

«ماسساگەت»