ايتتىرىلماعان قىزى بار ءۇي كەرەگەسىنە سىرعا ىلىنەدى - اشەكەي تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر
استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ اشەكەي بۇيىمدارى عاسىرلار وتسە دە، اسەمدىگىمەن جانە تەرەڭ ءمان-ماعىناسىمەن وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى. وسى ورايدا Kazinform اگەنتتىگى «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق ۇعىمدارى مەن اتاۋلارى» ەنسيكلوپەدياسىنا سۇيەنىپ، قازاق حالقىنىڭ اشەكەيلەرى تۋرالى قىزىقتى، تانىمدىق دەرەكتەردى جيناپ كوردى.
IX- ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قىزدىڭ تۇرمىسقا شىعۋعا دايىن جاسى 15-16 جاس بولىپ ەسەپتەلدى. وسى ماعىنادا بويجەتكەننىڭ جاسىن كورسەتەتىن اشەكەي بۇيىمدار بولدى. 13 جاستا جاس ءوسپىرىم قىزدار مويىنعا تاعاتىن اشەكەي، سىرعا، بىلەزىك، ساقينانىڭ بىرەن-سارانىن تاقسا، 15-16 جاستا ءبارىن تۇگەل تاققان. بۇل سايىپ كەلگەندە، قىزداردىڭ قالىڭدىق قاتارىنا قوسىلعانىن بىلدىرەدى. اشەكەيدىڭ دە ەڭ كوپ سانى قالىڭدىقتىڭ تويعا ارنالعان كيىم-كەشەگىنە تاعىلىپ، تويدىڭ ايەل ومىرىندەگى ەڭ شارىقتاۋ شەگى ەكەنىن بىلدىرگەن. ساۋكەلە التىن جانە كۇمىس وقالارمەن، مارجان، ءىنجۋ، اسىل تاستارمەن كومكەرىلەتىن، كەدەي تۇرمىستى قىزداردىڭ دا ساۋكەلەسى تيىندارمەن، شىتىرا مونشاقتارمەن، قالايى جۇقالتىرمەن اشەكەيلەنگەن. ايەل بەلگىلى ءبىر جاسقا جانە قوعامدىق مارتەبەگە جەتكەندە باس كيىمىن اۋىستىرىپ، اشەكەيدىڭ ناقتى تۇرلەرىن تاعا باستايدى، كيىم-كەشەك ءتۇسىن دە تاڭداپ كيەدى.
جاس ءوسپىرىم جانە بويجەتكەن قىزدار، جاس كەلىنشەكتەر تاققان اشەكەي «القا» دەپ اتالادى. القا - بىرنەشە بولىك اسىل تاستاردان، ءتۇرلى-ءتۇستى شىنى كوزدەر ورناتىلعان، بىرنەشە الاقاننان تۇراتىن توپسالى شىنجىر ارقىلى تاعىلاتىن مويىن اشەكەيى. العاشىندا القا دوڭگەلەك پوشىمدا، بولعانىمەن، كەيىنىرەك ونىڭ ءتۇر-سيپاتى وزگەرىپ، تۇمارشا تۇرىنە، دالىرەك ايتساق ۇزبەلى سالپىنشاقتى پىشىنگە اۋىسقان. القا مونشاقتان تىزگەن اسىل تاستاردان، التىن مەن كۇمىستەن سوعىلىپ، بەتىنە اسىل تاس قوندىرىپ، ويۋ-ورنەكتەپ، سالپىنشاقتى ەتىپ جاسالادى. ونىڭ تۇرلەرى دە وتە كوپ: القاتاس - جىپكە تىزگەن مونشاقتى اسىل تاس، التىن جامبالى القا - كەسەك التىنى بار نەمەسە سوم التىننان سوققان، شوق ورناتقان القا.
القا بىرگەشە بولىكتەن تۇرادى: الاقان - ءبىر-بىرىمەن توپسا ارقىلى بايلانىساتىن جالپاق كۇمىس نەمەسە كۇمىستەلگەن قاڭىلتىر (كەي جەردە تاقتا دەپ اتالادى)؛ الاقانباۋ - مويىنعا بايلايتىن جىبەك ءجىپ نەمەسە كۇمىس شىنجىر؛ اياق - القانىڭ سالپىنشاعى؛ قاس - القا كوزىندەگى تاستار، قوزا - شار سەكىلدى ۇساق دومالاق اشەكەي، تويناق - بەكىتىلگەن توپسا ءتارىزدى تەتىگى. سونداي-اق، سالپىنشاعى مول زەر شاشاقتى القا، كولەمى شاعىن كوكىرەكشە القا، شار ءتارىزدى سىلدىرماقپەن اشەكەيلەنگەن قوزالى القا، ەكى قاتار ەتىپ التىن-كۇمىستەن سوققان قوس القا، ءتورت بۇرىشتى ەكى الاقاننان تۇراتىن قوس تاقتا القالار كەزدەسەدى.
قازاق قوعامىندا ءتىل-كوزدەن، بالە-جالادان قورعايتىن دۇعا جازىلعان قاعاز سالاتىن بويتۇمار القا دا ءجيى كەزدەسەدى. بويتۇماردى شوشىپ وياناتىن، ۇيقىسىرايتىن ادامداردىڭ كيىمىنە تىگىپ قويادى نەمەسە موينىنا باۋمەن تاعادى. زەرگەرلەر مەن كەستەشىلەر ءتۇستى مەتالداردان ادەمى ورنەكتەرمەن، اسىل تاستارمەن ناقىشتالعان بويتۇمارلار جاساعان. جەتىسۋ وڭىرىندە بويتۇماردى تاستان دا جاساعان - جەتى ۇساق تاستى تۇمارشا ەتىپ ماتاعا تىگىپ، كامزولدىڭ ىشكى جاعىنا كوزگە تۇسپەستەي ەتىپ جاپسىرا تىگىپ قويادى. ونى كوبىنەسە جاس بالاعا كوزدىڭ سۇعىنان، ءتىلدىڭ ۋىنان ساقتايدى دەپ تاققان. وسىنداي تۇمارلار ادام بويىنا قۋات بەتىپ، كوڭىلىنە سەنىم بەرەدى دەپ ساناعان.
تۇماردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار: قيىق تۇمار - ساندىك ماقساتتا مويىنعا تاعىلاتىن جالتىراۋىق زاتتاردان ىستەلگەن تۇمار، لاعىل تۇمار - لاعىل تاسپەن اشەكەيلەنگەن تۇمار، جاستىق تۇمار - ءتۇستى مەتالدان جاسالعان ءتورتبۇرىشتى تۇمار. بويتۇماردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى تۇمارشا دەپ اتالادى. ونى شەبەرلەر بۇرىشتاپ نەمەسە جۇمىر تۇتىكشە تارىزدەندىرىپ كۇمىستەن جاسايدى، مويىنعا تاعىپ جۇرەتىن اسەم باۋ جاسايدى.
ايەلدەرگە ارنالعان اشەكەيدىڭ ەڭ كوپ كەزەدسەتىن ءارى كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن ءتۇرى - بىلەزىك ەدى. ونى قىز-كەلىنشەكتەر دە، ورتا جاستاعى ايەلدەر مەن ۇلكەندەر دە بىلەگىنە سالادى. ءتىپتى قىز بالا 3-4 جاسقا تولعاندا-اق اتا-اناسى بويىن تۇزەپ، ءسان-سالتاناتتا ءوسسىن دەپ بالا بىلەزىكتەر سوقتىرعان. بىلەزىكتەردىڭ ۇلكەن- كىشىلىگى، اۋىر- جەڭىلدىگى، جاسالۋ ماتەريالى، ءتۇرى اركىمنىڭ ءوز قالاۋىنشا بولادى.
بىلەزىك تۇرلەرى دە سان الۋان: التىن بىلەزىك - سوم التىننان جاسالعان بىلەزىك، بۇراما بىلەزىك - كۇمىستى شيراتىپ ەسىپ، قوسىپ بۇراۋ ارقىلى جاسالعان، ەكى باسىنا الۋان بەدەرى بار بۋناقتار، بۇرشاقتار، جيەكتەر سالىنىپ اشەكەيلەنگەن بىلەزىك، جالپاق بىلەزىك - التىندى، كۇمىستى قاقتاپ، ەنىن جالپاق ەتىپ سوققان بىلەزىك، جىلانباس بىلەزىك - ەكى باسىن سۇيىرلەپ، جىلاننىڭ باسىنا ۇقساتىپ جاساعان بىلەزىك ءتۇرى. بۇدان دا باسقا، زەرلى بىلەزىك، كوزدى بىلەزىك، قاستى بىلەزىك، قولقا بىلەزىك، قوبى بىلەزىك، ۇزبەلى بىلەزىك، شۇجىق بىلەزىك، جۇمىر بىلەزىك، بەسبىلەزىك تۇرلەرى تاراعان.
بىلەزىك ساۋكەلە سياقتى قىز جاساۋىنىڭ قۇرامىن ەنگەن. بالانى بەسىككە سالعاندارعا ساقينا، كويلەك ماتالارىمەن بىرگە بىلەزىك تە سىيلاعان. قىز ۇزاتۋ تويىندا ولەڭ ايتقان جىگىتتەرگە قىزدار بىلەزىك سىيلاعان. جاس قىز- كەلىنشەكتەر ورمە بىلەزىك تاققان. ورمە بىلەزىك - جۋان التىن- كۇمىس سىمداردان ءورىپ قۇراستىرىلادى، ەكى جاق باسى الاقان سياقتى تۇتاس كەلەدى. وسى الاقان بەتىنە قازتابان، جۇرەكشە، قوس ىرعاق ورنەكتەرى سىزۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. كوبىنەسە ورتا جاستاعى جانە ەگدە تارتقان ايەلدەر قارالا بىلەزىك تاققان. بۇل كۇمىس بەتىنە قارا جۇرگىزۋ ادىسىمەن جاسالادى جانە وعان يرەك، گۇل، جاپىراق، بۇرىش ورنەكتەرىن، اي، جۇلدىز سياقتى كوسموگونيالىق ورنەكتەر سالىنادى. قارالا بىلەزىكتى كەيدە كاۆكاز بىلەزىك دەپ تە اتايدى، سەبەبى قارا جۇرگىزۋ ءادىسى كاۆكاز شەبەرلەرىنەن كەلگەن دەگەن ماعلۇمات بار.
تاريحي-ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وسى كۇنگىدەي تەك قولعا ەمەس، اياققا دا سالىنعان. بۇل ادەت- عۇرىپ بويىنشا بالاسى تۇرماي جۇرگەن اتا- انا زارىعىپ كورگەن ءسابيىنىڭ قولى مەن اياعىنا ءتىل- كوزدەن قورعايتىن، باعالى مەتالدان جاسالعان بىلەزىك سالعان. قازاقتار ءوزى جاقسى كورەتىن نەمەسە قورقاتىن، رەتى كەلسە كۇشىن العىسى كەلەتىن زاتتاردى، توتەمدىك سيپاتتاعى جان-جانۋارلاردى بىلەزىك سىرتىنا بەينەلەپ وتىرعان.
ەل نازارىنان تىس قالىپ، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اشەكەيدىڭ ءبىرى - بەتمونشاق. بەتمونشاق - ساۋكەلەنىڭ ەكى جاعىنا، ماڭدايىنا سالبىراتا قاداپ قوياتىن بىرنەشە قاتار توگىلمەلى مونشاق. ول ساۋكەلەنىڭ بەتمونشاعى دەپ اتالىپ، بەلگە دەيىن، ءتىپتى ودان دا تومەن ساالبىراپ تۇرادى. مونشاق سانى جانە ۇزىندىعى قىز اكەسىنىڭ داۋلەتىنە بايلانىستى ۇزارا بەرەدى. قالىڭدىق ءوز ۇيىنەن ۇزاتىلىپ بارار جولدا بەتمونشاق ءۇزىلىپ قالماۋ ءۇشىن كەۋدە تۇستان سالپىنشاق مونشاقتارعا قالتا تىگىپ قويادى نەمەسە بەلبەۋگە بەت مونشاعىن ءتۇيىپ الادى. قازاقتا جاس كەلىنشەكتىڭ بەت مونشاعىنىڭ ءۇزىلىپ ءتۇسۋى ۇلكەن ۇيات سانالعان. ىڭعايسىز جاعدايعا قالعان كەلىنشەكتەرگە قاراتا «بەتمونشاعى ءتۇستى»، «بەتمونشاعى ءۇزىلدى» دەسە، «جاس»، «ۇياڭ» ءسوزىنىڭ ورنىنا «بەتمونشاعى ۇزىلمەگەن» سياقتى ءسوز ورامدارى پايدالانىلدى. بىرەۋدىڭ ىڭعايسىز كۇيگە تۇسۋىنە بايلانىستى ايتىلاتىن «بەتمونشاعىڭ ءتۇسىپ تۇر ما؟» دەپ كەلەتىن ءسوز جوعارىدا ايتىلعان عۇرىپتىق مانگە قاتىستى ورناسا كەرەك.
ال بەلدىك نەمەسە بەلبەۋ - كيىمنىڭ سىرتقى بەل تۇسىنان بۋىناتىن، بىلعارىدان، قايىستان، ماتادان جاسالاتىن، يەسىنىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسى تۋرالى اقپارات بەرەتىن اسا ءماندى زات. بەلدىكتى ەرلەر دە، ايەلدەر مەن بويجەتكەندەر دە، جاس بالالار دا تاعادى. ءداستۇرلى ورتادا 13 جاسقا تولعان ۇلعا اكەسى بەلدىك سىيلايتىن بولعان. بۇل بالانىڭ جاقسى-جاماندى ايىراتىن جاسقا تولدى، تىرشىلىك قامىنا ارالاساتىن كەزەڭى كەلدى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە كەرەك.
بەلبەۋدىڭ تاعى ءبىر قىرى - بيلىك اتريبۋتى بولۋىندا. ادەتتە مۇنداي بەلبەۋلەر التىنمەن اپتالىپ، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلەدى. وعان داتقا بەلبەۋ، دەڭمەنت بەلبەۋدى جاتقىزۋعا بولادى. اق بەلبەۋ - سىيلى ادام قايتىس بولعاندا مارقۇمنىڭ جەتىسىن وتكىزگەنشە ەر ادامدار تاعىپ جۇرەتىن بەلبەۋ. بۇل عۇرىپ شىعىس جەتىسۋ وڭىرىندە كوپ كەزدەسەدى. جاسالۋى مەن ساندەۋ ۇلگىسىنە قاراي بەرەن بەلبەۋ، بوتا بەلبەۋ، زەر بەلبەۋ، التىن بەلبەۋ، داتقا بەلبەۋ، شوق بەلبەۋ، سارالا بەلبەۋ سەكىلدى تۇرلەرى ەل اراسىندا ساقتالعان. بەرەن بەلبەۋ قىمبات مەتالدان جاسالسا، بوتا بەلبەۋ - اسىل تاستى كوزدەرى مەن باعدارلارى بار كۇمىستەلگەن بەلبەۋ. گاۋھارمەن ساندەلگەن بەلبەۋ تۇرلەرىن گاۋھار كەمەر دەپ اتايدى.
كامشات كەمەر بەلبەۋ التىن، كۇمىس سەكىلدى باعالى مەتالدارمەن قاپتالادى، سارالا بەلبەۋ - كۇمىسكە التىن جالاتىلعان، سارالا ءتۇستى ءساندى بەلبەۋ. ادەتتە اتاقتى ادامداردىڭ ايەلدەرى تاققان شاشاقتى، قىمبات، ايرىقشا بەلبەۋلەردى شوق بەلبەۋ دەپ اتايدى. كىسە - التىنمەن، كۇمىسپەن، جەز ۇزبەلەرمەن بەزەپ جاسالعان قالتالى بەلبەۋ، ال جۇمساق يلەنگەن تەرىدەن جاسالعان بەلبەۋ ءتۇرىن كۇدەرى بەلبەۋ دەپ اتايدى. كۇمىس بەلدىك - بىلعارىعا كۇمىستەن شىتىرالار قوندىرعان بىلەزىك، ساقينالى بەلدىك - ونى-مۇنى بايلاپ قويۋعا لايىقتالعان شىعىرشىقتارى بار بەلدىك جانە ءارتۇرلى سالپىنشاقتار بەكىتىلگەن بەلدىك ءتۇرىن سالپىنشاق بەلدىك دەپ اتايدى.
قازاق سالتىندا قولىنا جۇزىك سالمايتىن قىز- كەلىنشەكتەردى كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس دەسە دە بولادى. جۇزىك - تازا كۇمىس پەن التىننان سوعىلىپ، اسىل تاستان كوز قوندىرىلعان، كولەمى مەن سالماعى، ءپىشىنى ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىن، كوبىنەسە ءبىر ساۋساققا تاعاتىن، كەيدە ەكى، ءۇش، ءتورت ساۋساققا قاتار تاعاتىن ساۋساق اشەكەيى. ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر باسقا حالىقتاردا دا ايەلدەردىڭ جۇزىكسىز جۇرمەگەنىن كورسەتىپ وتىر. بۇل سوناۋ كوشپەلى-سالت اتتىلار مادەنيەتىن باستاۋ الاتىن ءۇردىس، ويتكەنى جۇزىك تاعۋدىڭ وزىندىك يدەولوگيالىق جانە عۇرىپتىق نەگىزى بولدى.
ەجەلگى نانىم- سەنىم بويىنشا التىن مەن كۇمىس اشەكەيلەرگە قوندىرىلعان اسىل تاستار ادامداردىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىن ايعاقتاپ قانا قويماي، بويتۇمار سەكىلدى قورعاۋ قۋاتى دا بولدى. مىسالى، مارجان ادامدى ازعىنداۋدان ساقتايدى، قۇلپىرما تاس - كوز تيۋدەن قورعايدى، اقىق - ادام بويىنان قورقىنىشتى قاشىرادى. جۇزىكتىڭ كوزىندەگى تاسىن ەرتەدە «قاس» دەپ اتاعان. ن. پرجەۆالسكي تۇركىستاندىقتاردىڭ نەفريتتى «قاس» نەمەسە «قاس تاسى» دەپ اتاعانىن، سول تاس قوندىرىلعان بىلەزىك ولگەن ادامعا تاعىلسا، دەنەسى شىرىمەيدى دەگەن نانىم- سەنىم بولعانىن جازادى. م. قاشقاري «ديۋاني لۇعات ءات- تۇرك» ەڭبەگىندە قاس تاسىن جۇزىككە تاعاتىنىن، بۇل تاس قۇرعاقشىلىقتان، جاي تۇسۋدەن ساقتايدى دەگەن سەنىم بار ەكەنىن جازعان. ەرتەدەگى قازاقتار دا جۇزىكتى عاجايىپ سيقىر، كۇش يەسى دەپ تۇسىنگەن. جۇزىكتى اتى جوق ساۋساققا، سۇق ساۋساققا، كەيدە شىناشاققا تاققان، ءبىراز حالىقتىڭ سالتىندا ورتاڭعى ساۋساققا جۇزىك تاعىلمايدى.
الىسقا تۇرمىسقا شىققان قىزىنان ورامالعا تۇيىلگەن قۇستۇمسىق جۇزىك كەلسە، اتا- اناسى قۋانىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ، اتاپ وتەتىن بولعان. ويتكەنى قازاقى ۇعىمدا قۇس بەينەسى ازاتتىقتى جانە قىزدىڭ جاعدايى جاقسى ەكەنىن بىلدىرەدى. بالانى قىرقىنان شىعارۋدا 40 قاسىق سۋعا جۇزىك، ساقينالار سالىنادى. ونى راسىمگە كەلگەن ايەلدەر ءبولىسىپ الادى. توي-جيىندا جاستار جۇزىك سالۋ، ساقينا تاستاۋ، اقشامشىق ويىندارىن ويناعان. جاسالۋ تاسىلدەرىنە قاراي، بۇل اشەكەي سىركەلى جۇزىك، بۇراما جۇزىك، قۇيما جۇزىك، كوزدى جۇزىك، قوس جۇزىك دەپ بولىنگەن. اسىرەسە مونەتادان جاسالاتىن تەڭگە جۇزىكتەر ەل اراسىنا كوپ تاراعان، شاعىن شارشى، ءتورتبۇرىش فورمادا جاسالعان ءتۇرى - شارباق جۇزىك بولسا، كيىز ءۇي پىشىنىندە كۇمبەزدەلىپ جاسالعانى - كۇمبەزدى جۇزىك دەپ اتالادى. تاعى ءبىر كۇمبەز ءتارىزدى شوشاقتالا جاسالعان وتاۋ جۇزىكتى ايتتىرىلىپ قويعان قالىڭدىق تاققان. بۇل جاس وتباسىنىڭ ءۇي بولىپ كەتۋىن ىرىمداعان نىشاندىق بەلگى بولسا كەرەك. الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراي، داۋلەتتى ادامدار سوم جۇزىك، شور جۇزىك تاققان. لاۋازىمى جوعارى ەر ادامدار ءمورلى جۇزىك تاعىپ، جۇزىگىن ءمور باسۋعا دا پايدالانعان.
قازاقتىڭ بايىرعى نانىم-سەنىمى بويىنشا، وڭىرجيەك ايەلدىڭ قۇرساعى مەن كەۋدەسىن بالە- جالادان، سۇق كوزدەن ساقتايدى دەپ سانالعان. وڭىرجيەك - مويىنعا تاعىلىپ، ومىراۋدان سالبىراپ تۇراتىن مەتالل اشەكەي، القا. مۇنداي القا كوبىنەسە قازاقستاننىڭ باىس وڭىرىندە قولدانىلادى. وڭىرجيەك بىرنەشە كۇمىس تاقتادان قۇرالادى جانە ءبىر-بىرىمەن شىنجىر ارقىلى بايلانىسادى. ءاربىر تاقتانىڭ بەتىنە اسىل تاستان كوز قوندىرىلىپ، يرەك، قۇسقانات، جۇرەكشە ورنەكتەرى سالىنادى، كەيبىرى التىنمەن جالاتىلىپ، كۇمىس سالپىنشاقتار تىزىلەدى. كۇمىس شىنجىرلى سالپىنشاقتىڭ ۇشىندا سىڭعىرلاعان دىبىس شىعاراتىن قوزاسى بولادى. اشەكەيدىڭ بۇل ءتۇرى قوزالى وڭىرجيەك دەپ اتالادى.
حالىق اراسىندا وڭىرجيەكتىڭ ءوڭىرتال، وڭىرشە اتتى تۇرلەرى دە كوپ تاعىلادى. ولار تاقتاسىنا قاراي اجىراتىلادى. وڭىرشە - ءتۇرلى تاستارمەن اشەكەيلەنگەن، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءۇش تاقتالى القا. ال ءوڭىرتال - اراسى الشاقتاۋ ورنالاسقان، ەكى تاقتادان تۇراتىن، كۇمىس شىنجىرمەن بايلانىسقان القا.
قازاق اشەكەيى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا كەڭ تاراعان، تانىمال اشەكەي - سىرعانى ايتپاي كەتە المايمىز. زەرگەرلەر سىرعانى التىن مەن كۇمىستەن قاقتاپ نەمەسە قالىپقا قۇيىپ جاسايدى. ولاردىڭ كولەمى ءارتۇرلى بولعان. ۇلكەن، سالپىنشاعى كوپ سىرعانى تەك سالتاناتتى كەزدەرى تاققان. ءتىپتى كەيدە اۋىر سىرعالاردى شاشقا، ساۋكەلەگە بايلاپ بەكىتكەن. ال كۇندەلىكتى سىرعالار جەڭىل بولعان. سىرعانى اشەكەي رەتىندە تاعۋمەن بىرگە، ەرتەرەكتە ەرەكشە بەلگى، تۇمار رەتىندە قولدانعان. ماسەلەن، ءالى اتاستىرىلماعان، باسى بوس قىزى بار ءۇي كەرەگەسىنە سىرعا تاعىپ قويادى. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندە ەرنازار ءۇي ىشىندە ءىلۋلى تۇرعان سىرعالارعا قاراپ، توعىز ۇلىنا توعىز قالىڭدىق تاباتىن تۇسى بار. قىزدى جىگىتكە اتاستىرعاننان كەيىن دە سىرعا سالۋ ءراسىمى جاسالادى.
ەرتەرەكتە سىرعانىڭ قۇلاققا جانە مۇرىنعا تاعاتىن تۇرلەرى بولدى. مۇرىنعا تاعاتىن سىرعالار ارابەك، زەرە دەپ اتالدى. ال قۇلاققا تاعىلاتىن سىرعالار فورماسىنا قاراي ايشىق، جاپىراق، سوبىق، جۇلدىز دەپ بولىنگەن. ەرتەدە سۇيەكتەن جاسالعان سىرعالاردى سوياۋ نەمەسە سوناق سىرعا دەپ اتاعان. كوپ جاعدايدا سىرعالارعا لاعىل، مەرۋەرت، مارجان تاستارىنان كوز ورناتىلعان. قىزدار مەن كەلىنشەكتەر سىرعاسىنىڭ اشەكەيى كوپ بولسا، جاسى ۇلعايعان سايىن سىرعاسى دا قاراپايىم بولىپ كەلگەن. جاسى كەلگەن ايەلدەر كيمەشەك كيگەندىكتەن، سىرعا تاعۋدىڭ قاجەتى بولا قويماعان.
ساندىك ءۇشىن ومىراۋعا، باس كيىمگە، كيىم جاعاسىنا تاعىلاتىن دوڭگەلەكتەۋ ساندىك بۇيىم تانا دەپ اتالادى. تانانىڭ تۇيمە سەكىلدى ەش قىزمەتى جوق، تەك كوزگە ەرەكشە ءتۇسىپ، زەرگەرلىك اشەكەي رەتىندە قولدانىلادى. سوندىقتان، مولدىرەگەن كوزدى اسىرەلەپ ايتقاندا تاناكوز دەپ سيپاتتايدى. تانانى زەرگەرلەر كۇمىستەن، كەيدە سۇيەكتەن جاساعان. كۇمىستەن جاسالعان تانانىڭ بەتىنە سىركەلەۋ نەمەسە بەزەۋ تاسىلدەرىمەن ويۋ- ورنەك تۇسىرىلەدى. ورتاسىنا اسىل تاس قوندىرىلعان تانالار دا كەزدەسەدى. تۇركى حالىقتارىندا تانا اقىقتان، ىنجۋدەن، شىنى نەمەسە فارفوردان جاسالعان تۇيمەنىڭ اتاۋى دا بولعان.
قىز ايتتىرىپ، قۇدا ءتۇسۋ كادەلەرىنىڭ ءبىرى وسى اشەكەيدىڭ اتىمەن تانا تاعار دەپ اتالعان. ويتكەنى سالت بويىنشا، قالىڭدىق ايتتىرىپ، قۇدالىققا كەلىسكەندە بولاشاق كۇيەۋ جاعى جۇرتتىڭ كوزىنشە قالىڭدىقتىڭ قۇلاعىنا سىرعا نەمەسە قولى مەن موينىنا مونشاق، بىلەزىك، تانا سەكىلدى اشەكەيدىڭ ءبىرىن تاققان. بۇلاردىڭ قايسىسى بولسا دا، قىزدىڭ ايتتىرىلعانىنىڭ بەلگىسى بوپ سانالعان. قىزعا تانا تاققاندا، بىرگە ىلەسە جۇرەتىن كۇيەۋ جاقتىڭ سىي- سياپاتى دا تانا تاعار دەپ اتالعان.
قازاق قىزدارىنىڭ شاشىنا تاعاتىن اشەكەي بۇيىمدارى ءبىر توبە. سونىڭ ءبىرى شاشباۋ - بۇرىمعا تاعۋعا ارنالعان باۋلى ساندىك بۇيىم. شاشباۋدى بۇرىممەن قوسا ءورىپ، بۇرىمنىڭ ۇشىنا تامان ءبىر شالىپ بايلايدى. ول كوبىنەسە كۇمىستەن قاقتالىپ سوعىلادى دا، ۇشىنا ءساندى زەر شاشاقتار نەمەسە التىن، كۇمىس تەڭگەلەردەن اشەكەي، شۇبىرتپا تاعىلادى. كەيدە مارجان، مەرۋەرت سىندى اسىل تاستاردى قاداپ تا جاساعان. كەيدە شاشباۋ ءبىر-بىرىمەن سىم ۇزبەلەر ارقىلى جالعاساتىن تەڭگە تىزبەگىنەن تۇرادى. وسى تەڭگەلەر ءوزارا توگىلىپ، شىلدىرلاعان دىبىستار شىعارادى. سول سەبەپتى شاشباۋ تاققان بويجەتكەن مەن جاس كەلىنشەكتەن وقىس قيمىلداماۋ، سەلتەڭدەپ جۇگىرمەۋ تالاپ ەتىلەدى.
ەل اراسىندا شاشباۋدىڭ سىڭعىرىنا قاراپ، يەسىنىڭ مىنەز- قۇلقىن، ادەپتىلىگىن اڭعاراتىن بولعان. سوندىقتان شاشباۋ بۇرىمنىڭ ۇشىن بەكىتىپ، وسۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋمەن قاتار، قىز بالانىڭ بويىن تىك ۇستاپ، دۇرىس وسۋىنە دە ىقپال ەتەدى. سونداي- اق، ەرتە زاماندا شاشباۋ تاقسا، شاش اراسىنداعى جىن- شايتاندار قاشادى دەگەن تۇسىنىك بولعان.
سونىمەن بىرگە، شاشتى، بۇرىمدى كۇن كوزىنەن، شاڭ- توزاڭنان قورعاۋ ءۇشىن شاشقاپ تىگىلەتىن بولعان. شاشقاپتى بارقىت، ماقپال، شۇعا، ماۋىتى سياقتى ماتالاردان تىككەن. كىر كوتەرىمدى بولۋ ءۇشىن ماتالاردىڭ كوك، جاسىل، قارا ءتۇسى تاڭدالادى. بوجەتكەن قىزدار مەن كەلىنشەكتەر قىزىل شاشقاپ تىكتىرىپ، ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىپ، وقا باستىراتىن بولعان. كەيدە التىن، كۇمىس شىتىرالار، مارجان، مەرۋەرت سىندى تاستاردان مونشاق تاققان. شاشقاپتىڭ قاراپايىم ءتۇرىن قىز-كەلىنشەكتەر اس ءپىسىرۋ، مال ساۋۋ، ءجۇن ساباۋ، كيىز باسۋ، ءۇي تىگۋ كەزىندە كيگەن. ال اشەكەيلى قىمبات تۇرلەرىن ساندىك ءۇشىن كيگەن.
قىزدار بۇرىمىنا تاعاتىن تاعى ءبىر اشەكەي شولپى دەپ اتالادى. شولپى كوبىنەسە قاقتالعان كۇمىستەن، ەكى ۇزبەلى شىنجىردان جاسالادى. ول ءۇشبۇرىش، سوپاقشا بولىپ كەلەدى. شىنجىرلارىنا كۇمىس تيىندار، تۇمارشا، قوزا، قوڭىراۋ تاعىلادى. كەيدە شىتىرالاردىڭ بەتىنە، ورتاسىنا اسىل تاستاردان كوز ورناتىلادى. شولپى مەن شاشتەڭگە بۇرىمنىڭ ۇشىنا تاعىلادى. جاسالۋىنا قاراي كوزدى شولپى، سىلدىرماق شولپى، قوزالى شولپى، قوڭىراۋلى شولپى، قوس ۇزبەلى شولپى، مارجاندى شولپى تۇرلەرى بار. شولپىنى دا كوبىنەسە جاس قىزدار مەن كەلىنشەكتەر تاققان. شولپىنىڭ تيىندارى دا ادامنىڭ قوزعالىسىنا قاراي سىڭعىرلاپ دىبىس شىعارادى. سوندىقتان شولپى اسەمدىكپەن قاتار جاس قىزداردىڭ ءجۇرىسى مەن بويىن تىك ۇستاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
ەسكە سالا كەتسەك، ق ر ۇلتتىق ءارحيۆى مەن بەلگىلى ەتنوگراف- كوللەكتسيونەر باحارگۇل تولەگەن قىزى كونە زەرگەرلىك بۇيىمدار مەن تاريحي قولجازبالار كورمەسىن وتكىزگەن ەدى.
اۆتور
ايجان سەرىكجان قىزى
