ايرىقتان ج ي-گە دەيىنگى التى كەزەڭ: تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەل ەكونوميكاسى قالاي دامىدى
استانا. KAZINFORM - قازاقستان IMD الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىسىندە 34-ورىنعا تۇراقتادى. جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ، ج ءى ءو ءوسىمى جانە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاريفى سەكىلدى كورسەتكىشتەردە كوش باستاپ تۇرمىز. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى ەل تاريحىن قالىپتاستىرعان ماڭىزدى ەكونوميكالىق شەشىمدەر مەن ولاردىڭ ناتيجەسىنە شولۋ جاساپ كوردى.
ەكونوميكانىڭ دامۋ ديناميكاسىن تولىق باعامداۋ ءۇشىن شارتتى تۇردە بىرنەشە كەزەڭدى بولە قاراۋ ماڭىزدى. سەبەبى ءار جىلدارداعى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال جاڭا ەكونوميكالىق شەشىمدەردى قاجەت ەتكەنىن بىلەمىز. الەمدىك قارجى داعدارىستارى، بيۋدجەت ىڭعايى، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستار ەلدىڭ الەۋەتىن قۇبىلتىپ وتىردى.
باستاۋ: نارىقتىق ەكونوميكاعا ءبىر قادام
كەڭەس ۇكىمەتى كۇيرەگەن شاقتا قازاقستاننىڭ ەڭسە تىكتەپ، ەنشى الۋى ەكونوميكالىق تۇرعىدا وڭايعا سوقپادى. قانشاما جىل ىزگە تۇسكەن ونەركاسىپ ءبىر ساتتە تۇرالاعاندا تۇرمىسىمىز ناشارلاعانىن كوردىك. جۇمىسسىزداردىڭ سانى ارتىپ، جالاقى، الەۋمەتتىك تولەمدەر كىدىردى. سول كەزدە ۇكىمەت الدىندا مەملەكەتتىڭ قارجىلىق قۇرىلىمى مەن نارىق تالابىن قايتا ازىرلەۋ مىندەتى تۇردى، ال وعان رەسۋرس شەكتەۋلى ءارى نارىقتىق ەكونوميكادا تاجىريبە جوق-تىن.
ساراپشىلار بۇل ۋاقىتتى وتپەلى كەزەڭ دەپ باعالايدى. الايدا ءدال وسى وتپەلى كەزەڭ بۇگىنگى باعدارىمىزدى ايقىنداعان ەدى. العاش داعدارىسقا قارسى باعدارلامالار، كاسىپكەرلىكتى دەمەۋگە باعىتتالعان زاڭدار مەن نارىقتىق رەفورمالار قابىلداندى. قازاق قوعامى الەم ءۇشىن ۇيرەنشىكتى، ءبىراق بىزگە بەيمالىم وزگەرىستى باستان وتكەردى - مەملەكەتتىك مەنشىكتى جەكەشەلەندىرۋ، باعانى باقىلاۋ، ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ ايتۋلى جاڭالىق بولعانى جاسىرىن ەمەس.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ازامات نۇرسەيىتوۆ مەملەكەت 1990-1996 -جىلدار ارالىعىندا ەڭ ءتيىمدى نۇسقانى تاڭداعانىنا سەنىمدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى نارىقتىق ەكونوميكاعا جەڭىل وتۋگە سەپتەسكەنىمەن، حالىق ءۇشىن اۋىر شاققا اينالدى.
- ەڭ باستىسى، نارىقتىق ينستيتۋتتاردا بىرىزدىلىك قالىپتاسقانىن مويىنداۋ كەرەك. بانكتەر، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، سالىق جۇيەسى, كەدەن قىزمەتى, ۇلتتىق كومپانيالار جۇمىسى زاڭ اياسىندا ورنىقتى دەسەك بولادى. ارينە، اتالعان شارالار سول كەزەڭدەگى ج ءى ءو-نىڭ قۇلدىراۋى مەن ەلدەگى كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە تۇرتكى بولدى، ءبىراق قازىرگى جاعدايىمىزعا، اسىرەسە ورتالىق ازياداعى كوشباسشىلىعىمىزدىڭ باستاۋ بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بارلىق دەرلىك پوستكەڭەستىك ەلدەر وسى كۇيدەن ءوتتى، - دەدى ازامات نۇرسەيىتوۆ.
العاشقى كەزەڭدە تەرەڭ وندىرىستىك كۇيزەلىس پەن ينفلياتسيانىڭ شارىقتاۋ شەگى ورنادى دەدىك. مۇندايدا بۇيىعى كۇيدە قالۋعا بولمايتىن. الەممەن الىس-بەرىستى ۇلعايتىپ، عالامدىق اينالىمعا قوسىلۋ مىندەتى تۇردى. وسى ماقساتتا قازاقستان حالىقارالىق ەكونوميكالىق بلوكتارعا جاقىنداي تۇسكەن: ە ق ى ۇ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمى، دۇنيەجۇزىلىك بانك، ح ۆ ق، ە ق د ب، يسلام دامۋ بانكىمەن رەسمي بايلانىس ورنادى.
ەكىنشى كەزەڭ: شيكىزات ەكسپورتى ءھام ۇلتتىق قور
ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاق باعدارى 1997-2007 -جىلدارى ارالىعىندا قالىپتاستى دەۋگە بولاتىنداي. وسى ونجىلدىقتا بيلىك شيكىزاتتىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشكە اينالىپ، قيىندىقتان شىعارا الاتىنىن سەزدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مۇناي ءوندىرۋ مەن ەكسپورتتاۋ، ىرى جوبالارعا ينۆەستيتسيا تارتۋ قارقىن الدى. ناتيجەسىندە ج ءى ءو ورتالىق ازياداعى ەڭ اۋقىمدى دەڭگەيگە كوتەرىلدى: 1997 -جىلى - 1380 دوللار بولسا، 2007 -جىلى - 6450 دوللارعا ءبىر-اق ۇلعايدى.
ەكونوميست باۋىرجان ىسقاقوۆ شيكىزاتقا باسىمدىق بەرۋ پراگماتيكالىق شەشىم بولدى دەگەن ۇستانىمدا.
- ەكونوميكانى شيكىزات ەكسپورتىنا، ياعني مۇناي- گاز بەن مەتالل وندىرىسىنە باعىتتاۋ ەڭ پراگماتيكالىق مودەل بولدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە دەيىن بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرىن قامپايتىن وتىرعان قاراشىعاناق، قاشاعان، تەڭىز كەن ورىندارىنا ينۆەستورلار كەلدى. بۇل ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋدىڭ ناتيجەسى ەكەنى انىق.
شيكىزاتتان تۇسكەن تابىس بيۋدجەت پەن ۆاليۋتالىق ءتۇسىمدى تەز تولىقتىردى. الەۋمەتتىك تولەمدەر، ينفراقۇرىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋىنا مۇناي- گاز سەكتورىنداعى تابىس نەگىز بولدى. ءبىراق سول كەزدەگى ساياساتتىڭ سالدارىنان ەكونوميكا شيكىزاتقا تاۋەلدى جاعدايعا جەتتى. ءوسىم بولعانىمەن، ساپالى ءارتاراپتاندىرۋ جۇزەگە اسپادى، - دەدى ساراپشى.
ال ەكونوميست ەرلان كارىمنىڭ ايتۋىنشا، 1997-2007 -جىلدار ارالىعىندا اشىلعان كوپ كەن ورىندارىنداعى شيكىزات سارقىلۋعا جاقىن. وسى تۇستا جاڭا كەن ورىندارىن ىزدەۋ وزەكتى بولىپ وتىر.
- ءار ءوڭىردىڭ وزىندىك ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى بار، تەك ولاردى تولىق پايدالانۋ كەرەك. مىسالى، ارقالىق قالاسىن الايىق. ءبىر كەزدەرى ارقالىقتا بوكسيت ءوندىرۋ مەن اليۋميني شىعارۋ سالاسى قارقىندى دامىدى. اليۋميني قورى تاۋسىلعان سوڭ قالا تەك اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ايماققا اينالىپ كەتتى. الايدا ارقالىقتا كىرپىش جانە باسقا دا قۇرىلىس ماتەريالدارىن ءوندىرۋ الەۋەتى وتە جوعارى. ياعني، وڭىرلەردەگى شيكىزات قورىن زەرتتەۋدى دامىتۋ قاجەت، - دەدى ەكونوميست.
پرەزيدەنت تە كەزەكتى جولداۋىندا بۇل ماسەلەنى كوتەرگەن ەدى. قازىر ەلدە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىسى قارقىن العان. بيىل مىس، نيكەل، كومىر، التىن جانە سيرەك جەر مەتالدارىنىڭ بولجامدى رەسۋرستارى بار 38 ۋچاسكە انىقتالدى. 2026 -جىلعا قاراي ەلىمىز اۋماعىنىڭ گەولوگيالىق- گەوفيزيكالىق زەرتتەلۋى 2,2 ميلليون شارشى شاقىرىمعا جەتۋى ءتيىس.
اتالعان كەزەڭدەگى ەڭ ماڭىزدى شەشىم - 2000 -جىلى ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋى. ءاۋ باستا قور ەلدىڭ قارجى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس ەدى. ويتكەنى 1997-1998 -جىلعى ازياداعى قارجى داعدارىسى، 1998 -جىلعى رەسەيدەگى دەفولت تۇراقتى رەسۋرس بولماسا، قولدا باردان ايىرىلۋ وپ-وڭاي ەكەنىن كورسەتتى. سوندىقتان مەملەكەت عاسىر باسىنان ارتىق قارجىنى قورعا جيناۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. مۇنايدان تۇسكەن سالىق، ۇستەمە تابىس پەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى مۇلىكتى جەكەشەلەندىرۋدەن كەلگەن پايدا ۇلتتىق قورعا اۋدارىلدى.
ەستە بولسا، 2007 -جىلعا دەيىن ۇلتتىق قورعا اقشا تەك جينالاتىن. بيۋدجەتكە دە، باسقاسىنا دا ول جاقتان تيىن تۇسپەيتىن. 2008 -جىلى الەمدىك قارجى داعدارىسى ورىن العاننان بەرى «قازاننىڭ قاقپاعى» اشىلدى. جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قوردان قارجى اۋدارىلادى. مىسالى، وتكەن جىلى قورعا 8,82 تريلليون تەڭگە تابىس تۇسكەن. سول قاراجاتتان 5,62 تريلليون جۇمسالدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ: داعدارىستان شىعار جول
2008 جانە 2014 -جىلدارى جاھاندىق قارجى داعدارىستارى بولدى. وقيعا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنا دا ءبىرشاما وزگەرىس اكەلگەنى بار. ەكونوميست باۋىرجان ىسقاقوۆتىڭ سوزىنشە، الەمدىك داعدارىس ەلگە ءۇش ارنا ارقىلى اسەر ەتكەن كورىنەدى.
الدىمەن مۇناي باعاسى تومەندەدى. شيكىزات ساۋداسىنا تاۋەلدى مەملەكەت ءۇشىن ايتارلىقتاي شىعىن ەكەنى تۇسىنىكتى. كەيىن بانكتەر تۇيىققا تىرەلدى. كوپ قارجى ۇيىمىنىڭ قارجىلاندىرۋ كوزى شەتەلدە بولعاندىقتان تاڭعالاتىن جاعداي ەمەس ەدى. سوڭىنان الەمدىك ۇردىسپەن قۇرىلىس پەن يپوتەكا سالاسى قۇلدىرادى.
- سول ۋاقىتتا مەملەكەت بانكتەردى قايتا قارجىلاندىرۋعا كوشتى، «سامۇرىق- قازىنا» اق ارقىلى ەكونوميكانى ساقتاپ قالۋعا تىرىستى جانە بيۋدجەت قارجىسىن ينفراقۇرىلىمدىق جوباعا باعىتتادى. بۇل شارالار ەكونوميكالىق كۇيرەۋدىڭ الدىن الدى دەسەك بولادى، ءبىراق قۇرىلىمدىق تاۋەلدىلىكتى جويا المادى. قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ سول كەزدەگى وسال تۇسى - سىرتقى ساياسي فاكتورعا تاۋەلدىلىگى، - دەپ قوستى ساراپشى.
سوعان قاراماستان ج ءى ءو-نىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءوسۋى تۇرالاعان ەمەس. 2008 -جىلى دەڭگەي - 8120 دوللار، 2014 -جىلى 12420 دوللار بولدى. ۇكىمەت قارجى رەزەرۆتەرىن كۇشەيتىپ، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ەتەنە بايلانىسا باستادى. 2010 -جىلى قازاقستان كەدەن وداعىنا مۇشە بولدى، 2013 -جىلى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنا قوسىلدى.
ءتورتىنشى كەزەڭ: ءارتاراپتاندىرۋ قاشان باستالدى؟
2014 -جىلعى الەمدىك داعدارىستان كەيىن بالاما باعىتتاردى دامىتۋدىڭ ماڭىزى كورىندى. شيكىزات تۇراقتى تابىس بولعانىمەن، نارىق باعاسى قۇبىلمالى، بيۋدجەتكە قاجەتتى قارجىنى جيۋ قيىن. سوندىقتان 2015-2019 -جىلدارى العاشقى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ساياساتى باستالدى. وڭدەۋشى ونەركاسىبىن دامىتۋ، اگرارلىق سەكتوردى قولداۋ، كولىك دالىزدەرىن جەتىلدىرۋگە باسىمدىق بەرىلە باستاعان بولاتىن.
- ءارتاراپتاندىرۋ مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرىلگەلى ناقتى بولاشاعى بار سالالارعا كوڭىل بولىنە باستادى. اگروونەركاسىپ، كولىك-لوگيستيكا، سيفرلىق ەكونوميكا، تۋريزم سالالارىندا اۋقىمدى جوبالار باستالدى. ماسەلە سالالاردىڭ وزىندە ەمەس، باسقارۋ ساپاسىندا ءارى ينستيتۋتسيونالدىق تۇراقتىلىقتا جاتىر. ەلىمىز جوبالارعا قارجى سالۋمەن شەكتەلمەي، شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى اكەلۋدى قولعا الدى. ول ءۇشىن ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جاقسارتىپ، سالىق جەڭىلدىگىن ءارى ارنايى ەكونوميكالىق ايماق قۇرا ءبىلدى، - دەپ تالدادى باۋىرجان ىسقاقوۆ.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، ەكونوميكانى تولىق ءارتاراپتاندىرۋ قىسقا مەرزىمدە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان 2014 -جىلى باستالعان رەفورمالىق قادام بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ەگەر ءارتاراپتانۋ جۇيەلى جۇزەگە اسسا، مۇناي-گازدىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسىن 30-35 پايىزدان 10-15 پايىزعا تومەندەتۋگە، بيۋدجەت كىرىسىندەگى شيكىزات ۇلەسىن ازايتۋعا، ۆاليۋتالىق تاۋەلدىلىكتى جۇمسارتۋعا بولادى.
2015-2019 -جىلدار قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىمدارعا ەنۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى بولدى. 2015 -جىلى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى مەن ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكىنە، كەدەن وداعى بازاسىندا قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا (2015) مۇشە بولدىق.
باۋىرجان ىسقاقوۆتىڭ پايىمىنشا، حالىقارالىق بىرلەسىتكتەرگە مۇشە بولۋدىڭ ءوز ارتىقشىلىعى بار.
- حالىقارالىق ۇيىمدارعا قوسىلۋ نارىققا وتە ءتيىمدى. جاڭا ساۋدا جولى اشىلادى، يمپورت- ەكسپورتتىق شەكتەۋلەر ازايادى. مىسالى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شيكىزات پەن ترانزيت باعىتىن دامىتۋعا مۇمكىندىك سىيلادى، - دەدى سپيكەر.
قوس كەزەڭ: پاندەميادان سالىق رەفورماسىنا دەيىن
كەيىنگى بەس جىلدا ەل ەكونوميكاسى الەمدىك ءۇردىستىڭ ىزىمەن ءوتتى. 2020- 2022 -جىلدارى COVID-19 پاندەمياسىنىڭ سالدارىنان سيفرلىق ەكونوميكانى دامىتۋعا كوشسە، كەيىنگى 1-2 جىلدا ەكونوميكالىق رەفورماعا نازار اۋدارىلىپ وتىر.
2020 -جىلى الەمدىك لوكداۋن ءبىز ءۇشىن ۇلكەن سىناق بولدى. ەكونوميكا جاڭا جاعدايدا بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىر ساتتە ميلليونداعان ادام ۇيدە وتىرىپ، ەكونوميكا ەداۋىر السىرەدى. بۇعان قوسا ۇيدەگى حالىققا قارجىسىز قالدىرماۋ ءۇشىن 15 ميلليارد دوللار كولەمىندە داعدارىسقا قارسى شارالاردىڭ ءۇش پاكەتى جۇزەگە استى. وعان بيزنەستى قولداۋ ماقساتىندا زارداپ شەككەن كاسىپكەرلەرگە بولىنگەن قارجىنى قوسىڭىز. وسىلايشا، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدان امان وتتىك.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ازامات نۇرسەيىتوۆ كەيىنگى ەكى جىل مۇناي ءوندىرىسىن ۇلعايتۋ مەن ينفلياتسيامەن كۇرەسكە ارنالدى دەگەن ويدا. سونىڭ ىشىندە ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتىڭ ينفلياتسيانى تەجەۋگە كۇش سالۋى ساياسي-الەۋمەتتىك سالانىڭ كەڭ تىنىستاۋىنا سەپتەسكەنگە ۇقسايدى.
ساراپشى 30 جىلداعى ەكونوميكالىق شەشىمدەرگە باعا بەردى. ايتۋىنشا، ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر - قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى پوزيتسياسىنىڭ بەكۋىنە بىردەن-ءبىر اسەر ەتكەن فاكتور.
- تاۋەلسىزدىك جىلدارى التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى مەن ۇلتتىق قور قالىپتاستى. جاڭا رەفورمالار شەڭبەرىندە مۇناي كىرىستەرىنە تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋگە باعىتتالعان ەكى كونترتسيكلدىك ەرەجە جۇزەگە استى: ۇلتتىق قوردان كەپىلدىك بەرىلگەن ترانسفەرت كولەمىنە شەكتەۋ قويۋ: جاڭا بيۋدجەت كودەكسى. رەفورما ناتيجەسى بۇگىننەن بايقالادى. 2025 -جىلى ج ءى ءو 310 ميلليارد دوللاردان استى. بۇل - ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنىڭ شامامەن 60 پايىزى. ەلدە قاتارىنان ءۇش جىل بويى 5 پايىزدان استام ەكونوميكا ءوسىمى بار. جان باسىنا شاققانداعى ج ءى ءو 14000 دوللارعا جەتتى، ادامي دامۋ يندەكسىندە كوتەرىلدىك، - دەدى ازامات نۇرسەيىتوۆ.
ەل ەكونوميكاسى تاريحىنداعى التى كەزەڭنىڭ ايتارى بار. اربىرىندە قابىلدانعان قارجىلىق شەشىم ادامي كاپيتالدىڭ الەۋەتى مەن قولدا بار رەسۋرستىڭ شەڭبەرىندە شىققانىن كورەمىز. كەلەشەك جۇزەگە اساتىن جوبالار دا وسى كەزەڭدەردەگى ماقسات-مىندەتتەرگە سۇيەنە جاسالاتىنى انىق.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
