ايقاي سالساڭ، زەڭبىرەكتىڭ وعىنداي داۋىس شىعارادى - الەمدەگى سىرلى ۇڭگىرلەر

استانا. قازاقپارات - جۇمىر جەردىڭ بەتىندە جۇرتتى تاڭعالدىرعان ۇڭگىرلەر وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى - ا ق ش-تىڭ كەنتۋكي شتاتىنداعى فلينت-مامونتوۆ ۇڭگىرى.

ونىڭ ۇزىندىعى - 288 شاقىرىم (كەي دەرەكتەرگە قاراعاندا 500 شاقىرىم). ونىڭ ءبىر شەتىنەن كىرىپ، ەكىنشى شەتىنە شىعۋ ءۇشىن تۋريستەرگە قانشا ۋاقىت كەتەتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز... ۇزىندىعى جاعىنان ەكىنشى ورىندا تەك گيپستەن تۇراتىن ۋكرايناداعى وپتيميس ۇڭگىرى. ونىڭ ۇزىندىعى - 144 شاقىرىم. بۇلاردان كەيىن شۆەيسارياداعى - حەللوح جانە ۋكرايناداعى - وزەرنايا ۇڭگىرى. ولاردىڭ ۇزىندىعى - 130 جانە 104 شاقىرىم. ال ەڭ تەرەڭ ۇڭگىر يسپانيا مەن فرانسيانى بولىپ جاتقان پيرەنەي تاۋىنداعى - پەر-سەن-مارتەن. ونىڭ تەرەڭدىگى - 1332 مەتر. ەندى ءتۇسىپ كور وعان!

قاپ تاۋىنداعى قارلى دەپ اتالاتىن ۇڭگىر ودان 1320 مەترگە ساياز. ودان كەيىنگى ورىندا الپ تاۋىنداعى بەرجە جانە جان-بەرنار ۇڭگىرلەرى. تەرەڭدىكتەرى - 1298 جانە 1141 مەتر. ال مۇز قۇرسانىپ جاتقان ۇڭگىردىڭ ءبىرى گرەنلانديادا. تەرەڭدىگى - 60 مەتر. الەمدە سۋ استىندا جاتقان ەڭ ۇلكەن ۇڭگىر مەكسيكانىڭ يۋكاتان جارتى ارالىنداعى ۇلكەن ۇڭگىر. وعان 13 سۋاستى ۇڭگىرى مەن دالىزدەر كىرەدى. ءبىر قىزىعى، ول كەيىن سۋ باسىپ كەتكەن باياعى ۇندىستەردىڭ وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن مايا تايپاسىنىڭ ءبىر قالاسىنىڭ ورنى ەكەن. ال ەڭ ۇزىن جەراستى جولى ودەسسا قالاسىندا. ونىڭ ۇزىندىعى - 2500 شاقىرىم. تۋننەل كوپتەگەن زالدان تۇرادى. كەيبىرى كەيىننەن جاسالىپ، تابيعي ۇڭگىرمەن جالعاسقان. بۇل جەراستى جولدارى سوعىسى جىلدارى وقتان قورعانۋ ءۇشىن كەڭەس جانە نەمىس سولداتتارىنا دا پانا بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ال ريمدەگى جەراستى جولى - 800، پاريجدەگى جەراستى جولى - 300 شاقىرىمعا سوزىلادى. اكۋستيكاسى ەڭ جوعارى ۇڭگىرگە سيسيلياداعى سيراكۋزى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى «ديونيس قۇلاعى» دەپ اتالاتىن ۇڭگىر جاتادى. مۇندا جاي سىبىرلاپ سويلەسكەننىڭ ءوزى ءار بۇرىشقا جاڭعىرىپ ەستىلىپ جاتادى. ال ايقاي سالساڭ، داۋىسىڭ زەڭبىرەكتىڭ وعىنداي داۋىس شىعارادى ەكەن.

سونداي-اق داۋىستى ۇلعايتىپ شىعاراتىن ۇڭگىرلەر الەمدە جەتكىلىكتى كورىنەدى. ال ەڭ كەڭ ۇڭگىرگە ا ق ش-تىڭ نيۋ-مەكسيكا شتاتىنداعى كارلسبادسك ۇڭگىرى جاتادى. ونىڭ ۇزىندىعى - 1300 مەتر، ەنى - 200، بيىكتىگى - 100 مەتر. ەڭ تۇبىندە كەڭدىگى 400 مەتر بولاتىن الاڭ بار.

قازاق دالاسىندا دا تالاي قىزىقتى، شىم-شىتىرىق اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان ۇڭگىرلەر جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن عانا اتاي كەتەيىك. قاراتاۋداعى «قاتىنقامال»، شىعىس قازاقستانداعى «اق باۋىر»، شىڭعىستاۋداعى «قوڭىر اۋليە» (قوڭىر اۋليە اتتى ۇڭگىر باياناۋىل ايماعىندا دا بار) «بەكتاۋ اتا» جانە ت.ب. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وتكەننەن سىر شەرتەرى انىق. ماسەلەن، قاراتاۋداعى قاتىنقامال ۇڭگىرى جايلى اڭىز كوپ. سونىڭ ءبىرى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى ءبىر وقيعانى بىلايشا اڭگىمەلەيدى. «جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا اق ۇيىك وزەنى بويىنداعى قاراتاۋدىڭ ۇشار باسىندا وسى ۇڭگىرگە قىرىق قىز-كەلىنشەك پانالاعان. ۇڭگىردى پانالاعان قىرىق قىز-كەلىنشەك جوڭعار شاپقىنشىلىعى اياقتالعانشا سوندا ءومىر سۇرگەن. ازىق-تۇلىگىن وقتا-تەكتە تۇندەلەتىپ ەرازاماتتار جاسىرىن جول ارقىلى تاسىعان. بۇل ۇڭگىر تومەنگى وزەن بويىنان، ەڭىستەن قاراعاندا كوزگە شالىنا بەرمەيدى. ويتكەنى ماڭايىنداعى قالىڭ بۇتا مەن تاستار قورىمى ۇڭگىردىڭ اۋزىن كورسەتپەي جاۋىپ تاستاعان. وعان تاۋدىڭ ەتەگىنەن ورمەلەپ شىعىپ، ودان قيا-قيا سوقپاقتار ارقىلى تومەن تۇسەتىن بولعان. جول جوباسىن بىلەتىن اۋىل ادامدارى بولماسا، سىرتتان كەلگەن ادامدار ۇڭگىرگە جەتە الماعان.

مىنە، وسى ۇڭگىردى پانالاعان قىرىق قىز-كەلىنشەك جوڭعاردىڭ نازارىنا ىلىنبەي قالعان، كەيىن ەلىنە قوسىلعان. سودان بەرى بۇل ۇڭگىر قاتىنقامال اتالادى. بەكتاۋ اتا ۇڭگىرىنە ەجەلدەن بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر، اۋىرعان ادامدار تۇنەپ، قاسيەتى مول، ۇڭگىردەن وزدەرىنە كۇش-قۋات، دەنساۋلىق جانە بالا تىلەگەن. جەتى مىڭ جىلدىق تاريحى بار اق باۋىر ۇڭگىرى دە قۇپياعا تولى. اسىرەسە، وندا ەرتەدەگى ادامداردىڭ تاسقا ويىپ سالعان سۋرەتتەرى، تاڭبالارى جەتكىلىكتى. وتكەننىڭ ءتىرى كۋاسى دەۋگە بولاتىن جەر.

ال شىڭعىستاۋداعى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جونىندە دە قىزىقتى اڭگىمە-اڭىز كوپ. سونىڭ ءبىرى جارتى الەمدى باسىپ الىپ، ۇلى يمپەريا قۇرعان، شىعىستان شىققان ۇلى قاعان شىڭعىسحاننىڭ مۇردەسىنىڭ وسى جەردە جاتۋى جايىندا. اڭىز سولاي دەيدى. ۇڭگىردىڭ تۇبىندە تۇنىپ جاتقان شاعىن كولدىڭ تۇڭعيىعىندا ۇلكەن قارا ساندىق بار، ونىڭ ىشىندە شىڭعىسحاننىڭ جاۋهار تاستارى مەن التىندارى، ياعني قازىناسى وسىندا ساقتاۋلى. ال قارا ساندىقتى ەشكىم اشپاۋ ءۇشىن ساندىققا ەشۋاقىتتا ولمەيتىن وتە ۋلى قارا قوڭىز سالىنعان دەيدى اڭىز. قالاي ايتساق تا، اڭىزدىڭ وزەگىندە قانشالىقتى شىندىق بارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ قۇپياسى ءالى اشىلا قويعان جوق.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن» گازەتى