اينالاسىنا نۇرىن شاشىپ جۇرەتىن قايراتكەر
استانا. قازاقپارات - جاسى ۇلكەن، قىزمەتى جوعارى بولسا دا، كورگەننەن-اق جاتسىنباي جانىڭا ءوزى كەلەتىن، جاسىڭنان ءۇيىر جاقسىڭداي، جايدارى شىراي بەرەتىن جاقسى ازاماتتار بولادى. سونىڭ ءبىرى، بىرەگەيى ىسىمەن دە، مىنەز-قۇلقىمەن دە ۇلگى-ونەگە اقىن عافۋ اعامىز ەدى.
ول كىسىنىڭ ءوزىن كورمەي تۇرىپ، مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىبىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ەڭ العاش كەزدەسكەن ولەڭىنە تامسانا تاڭعالىپ، ءوزىن كورۋگە ىنتالاندىق. كوركەم ادەبيەتكە بوي ۇرىپ، اسىرەسە اقىنداردىڭ ولەڭ-جىر جيناقتارىن قالدىرماي وقىپ، گازەت-جۋرنالداردان ولەڭ ىزدەيتىن شاقتارىمىزدا، ءبىر كۇنى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «استانادا كوشەسى بار گوگولدىڭ» دەگەن توسىن ولەڭىنە تاپ بولىپ، قۇلشىنا وقي باستادىق.
استانادا كوشەسى بار گوگولدىڭ،
استانادا قىزىل گۇلدەي جارىم بار.
سول كوشەمەن مەندىك باقىتتى ءومىردىڭ،
سول جارىممەن قىدىرعان ءبىر شاعى بار...
وسىلاي باستالعان بار-جوعى ءتورت-اق شۋماق ولەڭدى تەز وقىپ، الدەنەشە قايتالادىق. استانا دەپ وتىرعانى سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ورتالىعى الماتى ەكەنى ءمالىم. ال سول قالادا گوگول اتىنداعى كوشە بار ەكەنىن وسى ولەڭنەن بىلدىك. سول كوشەدە ليريكالىق كەيىپكەردىڭ، ياعني اۆتوردىڭ سۇيىكتىسى تۇراتىن ءۇي بار شىعار دەپ توپشىلادىق. ولەڭدى ءوز دوستارىمىزبەن تالقىلاسىپ جۇرگەندە، گوگول كوشەسىندە قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ورنالاسقانىن ءبىلىپ، الماتىعا بارساق دەگەن ارمانىمىز ودان ءارى ارتا تۇسكەندەي بولدى. عافۋ اقىننىڭ وزگە تۋىندىلارىن باسپاسوزدەن ىزدەستىرە جۇرگەنىمىزدە، «قۇرداس» اتتى تۇڭعىش جيناعى قولىمىزعا ءتۇستى. جيناقتىڭ دەنى ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك جىرلارى ەكەن. ول ولەڭدەر بىزگە جاڭاعى گوگول كوشەسىندەگى قىزعا ارنالعانداي كورىنە بەردى. ماسەلەن، «ەسىمدە سول كۇن» دەپ باستالاتىن ولەڭ:
بىلمەدىك قاي كەز بولعانىن،
ۋاقىتتى بايقار ءبىز بار ما.
كەلەردە الدا تۇرعان كۇن،
قايتاردا دا تۇردى الدا، - دەگەن شۋماقپەن اياقتالادى. دەمەك، قىزدار ينستيتۋتىنىڭ باتىس جاعىنان ليريكالىق كەيىپكەر تاڭ اتا شىعىپ، شىعىستان شىققان كۇندى بەتكە الىپ كەلە جاتادى. قىزدار ينستيتۋتىنداعى سۇيىكتىسىن ەرتىپ، شىعىس جاقتاعى گوركي اتىنداعى مادەنيەت ساياباعىنا بارىپ قىدىرادى. «ۋاقىتتى بايقار ولار ما»، باعانا ساياباققا كەلە جاتقاندا الدىنان كورىنگەن كۇن، ساياباقتان قايتقاندا دا الدىندا تۇرادى. «كۇنى بويى سەرۋەندەدى» دەگەن ۇعىمدى كوركەم ادەبيەتتەگى ەلليپس ءادىسى بويىنشا سىر جاسىرا، وقىرمانىن ويلاندىرا «كەلەردە الدا تۇرعان كۇن، قايتاردا دا تۇردى الدا» دەپ تارتىمدى، تۇسىنبەسىنە قويماستاي ەتىپ تاماشا بەرگەن.
كۇنى بويى قىدىرعاندا «بۇلار نە ايتتى؟» دەگەن سۇراعىمىزعا «جاقسى ولەڭ» دەگەن جىردان جاۋاپ تابامىز:
قالايىن ءبىر تىنىستاپ،
جازشى قۇربىم جاقسى ولەڭ.
تۇرسىڭ قىزىل گۇلگە ۇقساپ،
جىر اسىپ پا ناق سەنەن.
جاقسى جىر جازۋدى ۇنەمى ارماندايتىن اقىنعا، جاقسى جىر سۇرايتىن، ءتىپتى جاقسى جىر جازۋعا تاپسىرىس بەرەتىن جار كەزدەسكەنى قانداي جاراسىمدى.
وعان جىگىت ءازىل دە،
ءنارسىز گۇل دە قۇلپىرماس.
جاقسى جىردى ازىرلە،
جان شولدەسە، سۋسىن باس!
مىنە، ءتىپتى سۇيگەن جىگىتىنىڭ جىر جازباسىنا قويمايدى. اقىن دا بۇلتارىپ باعادى:
جاقسى قۇربىم مەن جازام،
تاقىرىبىن ايتشى ءبىر؟
- تاقىرىبى - جاس ادام.
تاقىرىبى - وسى ءومىر.
ەندى قارسىلاسار امالى قالماعان اقىن:
شابىت جيىپ، ءال جيىپ،
جازدىم ولەڭ عاجاپ بۇل.
ولەڭىمنەن جىميىپ،
قىزدىڭ ءوزى قاراپ تۇر.
مىنە، وسىنداي ءماندى دە ماعىنالى، سۇراق-جاۋاپ سۇحباتتارىمەن، قۇندى قورىتىندىلارمەن قىمبات ۋاقىت بىلىنبەي وتە بەرگەن. بىرگە بولسا وسىلاي سىرلاسىپ، سىر الىسىپ، الىس جۇرسە حات جازىسىپ تۇراتىنى دا ولەڭدە ورنەكتەلەدى. «جالعىز ءسوز» دەگەن تاقىرىپتاعى تۋىندىسىندا جىگىت الىستاعى اياۋلىسىنا حات جازادى. كوك كونۆەرتتىڭ ىشىندە «سۇيەم» دەگەن جالعىز ءسوز. قىز «سۇيەم» دەگەن ول جالعىز ءسوزدى قايتا-قايتا وقىپ، ول دا «سۇيەم» دەگەن جالعىز ءسوز جازىپ قايتارادى. وسى ارادا:
«ءبىر ويدى كوپ سوزبەنەن،
ەڭ جاقسىسى ەزبەگەن،
كوپ ويدى ءبىر سوزبەنەن،
جەتكىزسەڭ ءوزدىڭ وزگەدەن» دەگەن ماقالعا اينالعان حالىق دانالىعى ەسكە تۇسەدى.
گوگول كوشەسىندەگى تەك سول ءبىر قىزعا ارنالعان ولەڭ ەكەنى ءار سوزىنەن ايان بولىپ تۇراتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ولەڭدەر بارشىلىق. ءارى قاراي مىسالعا كەلتىرە بەرمەي، سول قىزدىڭ اتىنىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە قۇمارتقانىمىزدا، اتى جازىلعان ولەڭگە دە كەزدەستىك. «ەسىمدە العاش» دەگەن تاقىرىپتاعى ولەڭدە ءبىز ىزدەگەن قىزدىڭ اتى «بادەشكە» دەپ بەرىلىپتى. ال وقيىق:
ەسىمدە العاش ولەڭ ايت دەپ ءوتىندىڭ،
اتتەڭ سوندا ءانشى بولماي وكىندىم.
ءولىم ەدى تىلەگىڭدى قايتارۋ،
مەن ءبىر ۇلكەن تاۋەكەلگە بەكىندىم.
قيىن بولدى ءانشى ەمەسپىن دەۋ ماعان،
«سەن دە جىگىت، وزگەلەردەي سەن دە ادام» -
دەگەن ادال، اق سەنىممەن قارادىڭ،
بالعىن ەدىڭ بالا كوڭىلىڭ قالماعان.
مىنەكي، باعانا اقىننىڭ جاقسى ولەڭ جازۋىنا ۇيىتقى بولعان قىز، ەندى، مىنە، ءان سالۋىن تالاپ ەتىپ، «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەگەن قاعيدانى تىرىلتكەلى وتىر. جىگىت قىز تىلەگىن تاباندا ورىندايدى. قىز كوپتىڭ كوزىنشە «ءانشى ەكەنسىڭ» دەگەن باعا بەرىپ، اق بىلەگىن جىگىتتىڭ موينىنا ارتادى. ءسويتىپ، عاشىعىن ءسۇيىپ قانا قويماي، ونىڭ سان قىرلى تالانتىنىڭ قانات جايۋىنا كەڭ جول اشادى. سۇيگەن قىزىنىڭ اتىن اتاماي-اق ارناعان ولەڭدەرى قانشالىق كوپ بولسا، اتىن اتاپ جازعانى جالعىز ەمەس ەكەن.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا مەنىڭ 50 جىلدىعىم اتالىپ ءوتتى.
«شاڭىراق» اتتى ۇزاق ولەڭىنىڭ ەكىنشى بولىمىندە «بادەشكە» ارناعانىن اتاپ جازىپتى.
جان-جاقىنسىڭ سەن ماعان،
جارسىڭ، دوسسىڭ،
بار يگىلىك سەن بولىپ باسىن قوسسىن.
ءبىر ۋىعى كەلەدى بوساماي-اق،
سەن ەكەۋمىز بىرىگىپ، تىككەن قوستىڭ.
مىنە، بۇل ولەڭ ارقىلى سۇيىسپەنشىلىك جايلى بارلىق ارناعان ولەڭدەرىنىڭ باستى نىساناسى بولعان قىزعا عانا ۇيلەنگەنىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. ءسويتىپ، «استانادا كوشەسى بار گوگولدىڭ» دەپ باستالعان ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك جىرلارى اڭىزعا، انگە اينالعان «قارا كوز قىزدار» اتتى ولەڭمەن شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى.
قارا كوز قىزدار، جان قىزدار،
قارا كوز قىزدار، بالدىزدار.
كوپتىگىڭ - كوكتە جۇلدىزدار.
جار دەگەندە جالعىزدار! - دەپ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ بارلىق قىزدارىن بالدىز ەتتى.
مەكتەپ ءبىتىپ، جوعارى وقۋ ىزدەپ الماتىعا دا كەلەتىن كۇن جەتتى. گوگول كوشەسىن كورىپ، قىزدار يستيتۋتىن دا جاعالايتىن شىعارمىز دەپ ويلاساق تا، شىنتۋايتىنا كەلگەندە «ورىن تاپپاي، باپتانبا» دەگەن اباي قاعيداسى ەسىمىزگە ءتۇسىپ، الدىمەن جازىپ جۇرگەن ولەڭىمىز ءبىر كادەگە جاراي ما، جوق پا دەگەن ويمەن، جازۋشىلار وداعىنا بارۋعا تۋرا كەلدى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ بىرىنە قۇجات تاپسىرىپ، ءتۇسۋدىڭ قاجەتى تۋدى. كوپ ۇزاماي، ءوزىم ولەڭ جازا باستاعاننان بەرى جادىمدا سارى مايداي ساقتاپ جۇرگەن جازۋشىلار وداعىنا كىرىپ، كوبى سىرتتاي سۋرەتتەرىنەن تانىس بەلگىلى اقىن-جازۋشىلاردى كوردىم. حاميت ەرعاليەۆ، مۇزافار ءالىمبايەۆ اعالارعا جولىقتىم. قايدان، قالاي كەلگەن ءجونىمدى ايتىپ، ءبىراز ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ بەردىم. ىستىق ىقىلاس ءبىلدىرىپ، تۋىندىلارىمدى بىردەن ۇناتتى. توڭىرەگىندەگىلەردى شاقىرىپ تاعى ولەڭ وقىتىپ، ءوزارا اقىلداسىپ، حاميت اعا:
- ولەڭدەرىڭ جاقسى ەكەن. بىزگە ۇنادى.مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان جاس اقىنداردىڭ «قوس جۇرەك» اتتى ۇجىمدىق جيناعى دايىندالىپ جاتىر. سوعان ءبىر توپ ولەڭدەرىڭدى ەنگىزەيىك. ەندى گوركيي كوشەسىندەگى باسپاعا بار، وندا جاپپار ومىربەكوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ دەگەن اقىن اعالارىڭ وتىر. سولارعا جولىق. مىنا حاتتى بەر، - دەپ حات ۇسىندى. سوسىن سەن ەندى ءوزى نە ىستەمەكسىڭ، جۇمىس ىزدەيسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.
- وسىندا وقۋىمدى جالعاستىرماقپىن، - دەدىم مەن.
- نە ءبىتىرىپ ەدىڭ، قۇجاتتارىڭ بار ما؟
- قىتايدا ينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىن وقىعانمىن. قۇجاتىم جوق. اتتەستاتىم سول ينستيتۋتتا قالدى.
- ەندى قايتتىك؟! قۇجاتسىز وقۋعا قابىلدامايدى.
ءبارى تاعى ءوزارا اقىلداسىپ، ماعان ۋنيۆەرسيتەتكە جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان جولداما جازىپ بەردى. ەكى حاتتى الىپ، العىسىمدى ايتىپ، الدىمەن باسپاعا باردىم. وندا جاپپار، عافۋ اعالارعا جولىقتىم. ولار دا ولەڭدەرىمدى ايتقىزىپ تىڭداپ كوردى. عافەكەڭ:
- فاميلياڭ كىم؟ - دەپ سۇرادى.
- توپەيەۆ.
- فاميلياڭ اقىنعا ونشا جاراسا قويمايدى ەكەن؟ اكەڭنىڭ اتى كىم؟
- اسقار.
- سەنىڭ اتى-ءجونىڭدى جيناققا «ورازاقىن اسقار» دەپ جىبەرەيىك. ءبىزدىڭ ءبارىمىز «وۆ» بوپ كەتكەنبىز. سەن ول «وۆ»-تى الماي-اق قوي.
جارايدى، - دەپ كەلىسە كەتتىم. ماعان ولەڭىمنىڭ شىققانى كەرەك. قىتايدا وقىپ جۇرگەندەگى اتى-ءجونىم دە سولاي بولاتىن. بەرى وتۋگە انكەتا تولتىرعاندا «اتاڭنىڭ اتى كىم؟» دەپ سۇراپ، وزىممەن كەلىسپەي-اق «توپەيەۆ» دەپ تولتىرا سالعان. جاس اقىندار جيناعىنا ولەڭدەرى ەنەتىن اقىن بولىپ، ەكىنشى جولدامامەن ەندى كازگۋ-گە ءتۇستىم.
عافۋ اعامىز تۇساۋىن كەسكەن، جاڭا شىعارماشىلىق اتى-جونىممەن باسپاسوزدە ولەڭدەرىم جارىق كورىپ تۇردى. اقىن اعالارعا ءجيى جولىعىسىپ، اقىل-كەڭەس الىپ تۇراتىن بولدىم. ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنىڭ جولداماسىمەن، عافۋ اعامىزدىڭ باسشىلىعىندا سەمەي وبلىسىنىڭ ماقانشى اۋدانىنا شىعارماشىلىق ساپارمەن بارعانىمىز ەسىمدە. ت.مولداعاليەۆ، ا.جاقىپ، ماسكەۋلىك اقىن ارسلان دا وسى ساپاردا بىزبەن بىرگە بولدى. عافەكەڭ ارنايى كەزدەسۋ جيىنداردان كەيىنگى وتىرىستاردا داستارقان باسىندا ءوزى باستاپ ءان سالىپ، ولەڭ وقىپ، جەرگىلىكتى اقىندارعا دا جىر وقىتىپ، جيىن-تويدىڭ گۇلى بولىپ، ەل ويىندا ساقتالار ەستەلىكتەر قالدىرىپ تا حالىقپەن ادەبي كەزدەسۋلەردى قالاي وتكىزۋ قاجەتتىگى جاعىنان دا بىزدەرگە ۇلگى كورسەتتى.
عافەكەڭ ۇزاق جىلدار «قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا»، قازىرگى «جازۋشى» باسپاسىندا، كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ پوەزيا سەكسياسىندا باسشىلىق جاساعاندا دا الدىنا ءجيى باراتىنبىز. قاراماعىندا تۇمانباي، ساعي، شامىلدەر بولدى. سولار ءبىز بارعاندا «عافەكەڭ بۇگىن مىناداي ءبىر ولەڭ جازىپتى» دەپ بىزگە جاتقا ايتىپ بەرەتىن. ول ولەڭدەردىڭ قىسقا دا نۇسقا، وڭتايلى مازمۇندى، تارتىمدىلىعى سونشالىق تاباندا ءبىز دە قاعىپ الىپ، وزگەلەرگە ايتىپ جۇرەتىنبىز. سولاردان مىسال:
دۇبىردە بار ەكى شي،
ماڭايىندا جىلعا كوپ.
ءبىزدىڭ اۋلەت - ەكى-ءۇش ءۇي،
جايلار ەدى جىلدا كەپ.
قانداي قازاق جانىنا جاقىن تۋىس ۇعىم؟! ءدۇبىر - جەردىڭ اتى، ەكى شي بىزگە ءتىپتى جايقالعان ءبىر توپ اعاشتاي اسەر ەتەتىن. ماڭايىنداعى جىلعالاردا ايتىلماسا دا ءمولدىر بۇلاقتار بارى بەلگىلى. اۋلەت ءسوزى ارقىلى اتاقونىس ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟
جالعىز قازىق مىنا جۇرت،
مەن دۇنيەگە تۋعان جەر.
جالعىز تۇتام شۋدا ءجىپ،
كىندىگىمدى بۋعان جەر.
تۋعان جەرمەن بايلاعان،
كەتپەستەي عىپ كىندىكتەن.
بار ما ەكەن دەپ ويلانام،
مىقتى نارسە سول جىپتەن.
بۇل ولەڭدى وقۋ، ەستۋ ارقىلى ءار وقىرمان ەرىكسىز ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن ەسكە الادى. سول تۋعان جەرىن نەگە سۇيەتىنىن، قايدا جۇرسە ورالىپ سول جەرگە بارا بەرەتىنىنىڭ سەبەبىن ەندى جەتە تۇسىنگەندەي بولادى. وسىنداي، ءبىر وقىعاننان ەستە ماڭگى قالاتىن ولەڭنىڭ ءبىرى «وراق» دەپ اتالادى. ولەڭ اقىننىڭ اكەسىنىڭ بولاتتان سوعىلعان جالعىز وراعى جايلى. ول ۇنەمى قايراۋلى، وتكىر بابىندا تۇراتىنى، جىلدا ەگىن پىسكەندە جارقىلداپ جەدەل ىسكە كىرىسەتىنى جايلى ايتا كەلىپ:
ىزدەسەم شابىت وزىمنەن
الدىمدا جايناپ جىر الاپ،
كەتپەيدى ىلعي كوزىمنەن،
جارقىلداپ سونداي ءبىر وراق، - دەپ قورىتىندىلايدى.
اقىن ءوزى قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىن جانە دوستاستىق ەلدەرىن ارالاعاندا سول جەرلەردىڭ تابيعات ەرەكشەلىكتەرىن، ادامدارىنىڭ ەرلىك ەڭبەگىن، ءتىپتى تاريحي ۇلگىلى وقيعالارىن ولەڭىنە قوسىپ وتىرادى. «التاي اياسىندا» دەگەن ولەڭىندە:
ارداعىم التاي - دالامنىڭ
اسقاق ءتورى ەكەن،
تاۋدىڭ دا تارلان تالانتتىسى دا،
سەرى ەكەن،
تاۋ ەمەس مىناۋ، كىلەڭ ءبىر التىن باسپالداق،
اللانىڭ ءوزى اسپاننان توسەر جەر ەكەن.
تاۋ مارتەبەسىن وسىدان ارتىق قالاي اسقاقتاتۋعا بولادى. جەرىنە جەتكىزە جازۋ دەگەن وسىنداي-اق بولار. ەندى جەتىسۋ تۋرالى جازعان ولەڭىندە:
جەتى ەمەس، جەتپىس شىعار سۋ دەگەنىڭ،
ەستيمىن كۇندىز-ءتۇنى گۋلەگەنىن.
بۇل تاۋلار وسىنشاما سەلدەتپەسە،
بىلمەدىم دالا قايتىپ كۇن كورەرىن.
«جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەگەندەي جەتىسۋعا جەتى وزەندى دە ازسىنىپ وتىرعانداي اقىن. جەتىسۋدى بىلەتىندەر اقىننىڭ بۇل سوزىنە قۋانا قول قويارى ءسوزسىز.
«اق قايىڭدار ەلىندە» دەپ اتالاتىن سيكلداعى «ەسىل» اتتى ولەڭىندە:
قالايشا ساعان قۋناپ تاۋبە دەمەن،
اعاسىڭ اتام كورگەن ارنامەنەن،
قارايسىڭ جار كوزىنىڭ ىستىعىمەن،
ايىرىلىپ استە مەنەن قالما، - دەگەن.
كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جازىلعان بۇل ولەڭدە ۇلكەن ساياسي استار جاتىر. ەسىلدەن ايىرىلىپ قالماۋدى ەسكەرتۋى - اقىننىڭ ازاماتتىق ۇلكەن ەرلىگى. كەزىندە وسىنداي قاۋىپ-قاتەر تونگەن ەسىل جاعاسى قازىر ەلىمىزدىڭ ىرگەسى بەرىك الىپ استاناسى.
كورشىلەس، دوس ەلدەردەن دە جەتەكتەپ قايتقان جىر تۇلپارلارى كوز تارتارلىق.
وعان بۇلتتار كوكتەن جۇپار بۇرىككەن،
ول كيىكتىڭ لاعىنداي ۇرىككەن.
الا تاڭنان سونى عانا سايراتىپ،
الاقاننان تۇسىرمەيدى تۇرىكپەن، - دەيدى تۇرىكمەننىڭ ايگىلى ءانشى قىزى شاحسانام جايلى. ونەر ادامدارىن قالاي قۇرمەتتەۋدىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى.
اقىننىڭ شوقتىعى بيىك ولەڭدەرىنىڭ ىشىنەن ءبىرازىنىڭ جەكە شۋماقتارىن مىسال ەتىپ شولعانداي بولدىق. ەندى مىنا ءبىر «باۋىرساق» اتتى ولەڭدى تولىق كەلتىرۋگە ءماجبۇرمىز.
ولەڭدەرىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە جاتتاپ، الماتىعا جوعارى وقۋ ورنىنا بارعاندا وزىنە كەزدەسەمىز دەپ جۇرگەندە، و دۇنيەلىك بولعان قاسىم امانجولوۆ تۋرالى كوپ ەستەلىكتەردى وسى عافەكەڭنەن بىلدىك. ويتكەنى قاسەكەڭنىڭ قالامداس شاكىرتى بولعان عافۋ اقىندى جاس كەزىنەن وزىنە جاقىن ۇستاپ دوس ەتكەن سياقتى. ءتىپتى ءبىز الماتىعا كەلگەندە كوزى ءتىرى كلاسسيك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ جايىندا دا عافەكەڭنەن تالاي اڭگىمە ەستىدىك. ستۋدەنت بىزدەر عابيت مۇسىرەپوۆ سياقتى ۇلكەن كىسىلەردى الىستان كورىپ، سالەم بەرەتىنبىز. الدىنان كەسە وتپەيتىنبىز. اق ديدارلارىن كورگەنىمىزدىڭ وزىنە قاناعات ەتۋشى ەدىك.
عابەڭ ءبىر جاققا شىعارماشىلىق ساپارعا، كەزدەسۋلەرگە اتتانار كەزدە وسى عافۋ اقىندى قاسىنا ەرتىپ الادى ەكەن. سونداي ساپارلاردىڭ بىرىنەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، جولدا ىستىقتا شولدەپ «اسحانا» دەگەن ماڭدايشاسىندا جازۋى بار ءبىر ءۇيدىڭ تۇسىنا كولىكتى توقتاتىپ، عابەڭ:
- مىنا جەردە ءشول باسار ءجوندى سۋسىن بار ما ەكەن؟ - دەپ عافەكەڭدى جۇمساپتى. ول كىسى كەشىكپەي قايتىپ كەلىپ:
- ءجوندى ەشنارسە جوق، ۇزىن-ۇزىن كوريدور، ءىشى تولعان پوميدور، - دەپ ولەڭدەتىپ جاۋاپ بەرىپتى. اقىننىڭ تاباندا ايتقان تاپقىر جاۋابىنا عابەڭ ءبىراز كۇلىپ، ساپارىن جالعاستىرىپتى. عافۋ اقىننىڭ بۇنداي تاپقىر سوزدەرى بارشىلىق. قازان مەرەكەسىندە كوشەدە توڭىپ تۇرىپ، شۋحوۆقا كەزىندە مىناداي ولەڭ شىعارعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ عابەڭ ءوزى جاتقا ايتتى.
يۆان شۋحوۆ دەگەنىڭ مىنا كىسى،
بەلىندە بار اسكەري فلياگاسى.
ءوزى قۇيىپ كونياك، ءوزى ىشەدى.
كىسىنىڭ كەلەدى ەكەن جىلاعىسى.
جولاۋشىلار تاعى دا كۇلدى.
«جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باسشىلىعى اۋىساردا نە دەگەنىڭدى ايتشى، - دەدى عابەڭ، - جول قىسقارسىن.
عافۋ:
جوعارعى جاقتان جۋرنالدىڭ باس رەداكتورىن ورنىنان الاتىن بولىپ، «ورىنباسارىن دا اۋىستىرۋ كەرەك» دەگەنىن ەستىگەندە:
ورىنباسار ويىن با ەكەن،
باس الىنسا بىرگە كەتەر مويىن با ەكەن؟
- دەپ ەلدى كۇلدىرىپ، ورنىمدا قالعانىم بار.
جولدا جاڭبىر جاۋىپ، جول قيىنداپ، كەش باتا باستايدى. باتپاققا تىعىلىپ، ماشينانىڭ توقتاۋى كوبەيەدى. ماڭايداعى ەلدى مەكەننەن تراكتور تاۋىپ، كولىكتەرىن اسفالت جولعا شىعارۋعا كومەكتەسۋىن سۇراۋ ءۇشىن عافەكەڭ باستاعان ءبىر-ەكەۋى اۋىلعا قاراي بەتتەدى. كەڭسەگە كەلىپ، سونىڭ ماڭىندا جۇرگەن ءبىر كىسىلەرگە عافەكەڭ بۇيىمتايلارىن ايتادى. ول كىسى كەش بوپ كەتكەنىن، تراكتور تابۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەندىگىن ايتا باستاعاندا، قاستارىنا جۇگىرىپ جەتىپ كەلگەن ءبىر بوز بالا جىگىت:
- ءسىز عافەكەڭسىز بە؟ مەن ءسىزدى سىرتىڭىزدان شىرامىتىپ، سوڭدارىڭىزدان جۇگىرىپ كەلىپ ەدىم. تراكتور دا، ءبارى دە تابىلادى. ۇيگە جۇرىڭىزدەر، قاستارىڭىزدا كىمدەر بار؟ - دەگەندە، عافەكەڭ: «ماشينادا - عابەڭدەر (عابيت مۇسىرەپوۆ) بار» دەپ جاۋاپ بەردى.
جاڭاعى جاس جىگىت:
- شاقىرساق، كەلتىرە المايتىن ۇلكەن كىسىلەرسىزدەر، ۇيگە جۇرىڭىزدەر، - دەپ ءبىر ۇيدەن جەڭىل ماشينا الىپ، عابەڭدەرگە بارىپ، ءوز ۇيىنە الىپ قايتتى. - دەمالىپ، شاي ءىشىپ، اسىقپاي وتىرىڭىزدار، كولىكتەرىڭىزدىڭ كەم-كەتىك جەرى بولسا جوندەيمىز. قونىپ، اتتانىڭىزدار.
تورگە ءتۇرلى-ءتۇستى قۇراق كورپەلەر توسەلىپ، جاستىقتار قويىلدى. اق داستارقان جايىلىپ، ءۇستى قۇرت، ىرىمشىك، جەنت، سارى ماي، باۋىرساققا تولدى. دەرەۋ قايماقتالعان شاي كەلدى. شاي ءىشىلىپ وتىرعاندا ەسىك اشىلىپ، اق سارى باس قويدىڭ باسى كورىنىپ، وتاعاسى باتا سۇرادى. قارسىلاسۋعا اۋىزدارى بارماي، عابەڭنىڭ باتا بەرۋىنە تۋرا كەلدى. باتادان كەيىن عابەڭ مىناداي ۇسىنىس جاسادى:
- ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالدى. «ەسىڭە الساڭ، ەسكىڭنەن ساقتا» دەگەن قازاق سالتىن سەزىپ وتىرمىز. داستارقاندا سۇرلەنگەن، پىسكەن، توڭازىعان ەت تە بار ەكەن، ءسۇيسىنىپ جەپ وتىرمىز. قويدىڭ ەتى پىسكەنشە قاشان. ءبىز جولدان شارشاپ كەلە جاتىرمىز، دەمالساق.
- اقىن-جازۋشى، بىلگىش، سۇڭعىلا كىسىلەرسىز عوي. ءبىزدىڭ ويىمىزدى ءدال تاۋىپ ايتىپ وتىرسىزدار. قويدىڭ ەتى تاڭەرتەڭ دايىن بولادى. قازىر دەمالاسىزدار.
- ەرتەسىنە ۇيقىمنان ويانسام، عابەڭ وياۋ جاتىر ەكەن، - دەيدى عافۋ اعامىز، - عابەڭ جاڭا ويانعان ماعان قاراپ:
- مىنا ءۇي يەلەرى ۇلكەن-كىشىسى بولىپ تاڭعا اياقتارىنان تىك تۇرىپ قىزمەت ىستەدى. قازانى وشاقتان، ساماۋرىندارى وتتان تۇسپەدى. ءبىز دە ەندى ورنىمىزدان تۇرايىق، - دەدى.
داستارقان جايۋلى، اس دايىن ەكەن. اس ۇستىندە عابەڭ ءسوز باستادى:
قوي سويىپ ەت اسقانىڭا ەمەس، قوناق كەلدى دەپ ساسقانىڭا ريزامىز! سىزدەر كىمدەرسىزدەر، قايدان جۇرسىزدەر دەپ سۇرامايسىزدار عوي.
عابە، بىزدەر كىمدەرمىز دەپ قايتا بىزدەن سۇراڭىز. «ويانعان ولكەڭىزبەن» ويانىپ، «قازاق باتىرىمەن» كوز اشقانبىز، - دەپ الگى الدارىنان شىعىپ، ۇيگە باستاپ كەلگەن جىگىت جاۋاپ بەرىپ، «زىتىپ كەلەم، زىتىپ كەلەم، ارتىما قاراي-قاراي زىتامىن. زىتىپ كەلە جاتقانىم قاشىپ كەلەمىن، ارتىما قاراي بەرەتىنىم، قورقىپ كەلەمىن» دەپ «قازاق باتىرىنىڭ» بىرنەشە بەتىن جاتقا ايتتى. ال ەندى قاسىڭىزداعى سەرىگىڭىز جاراسقان ابدىراشەۆ ايتقانداي «تەلەديداردى اشىپ قالساق كورىنەتىن، راديونى باسىپ قالساق ەستىلەتىن» اقىن عافۋ قايىربەكوۆ اعامىز. ەندى عافەكەڭنىڭ شىعارمالارى جايلى بالالارىمىز ايتسىن. دومبىراسىن كوتەرىپ ءبىر ۇلى داستارقانعا جاقىندادى:
دومبىرا، شەبەر دە سەن، شەشەن دە سەن،
ەلگەزەك ەكى ىشەكپەن ەسەندەسەم،
ءجۇز بايلاۋ، توقسان تارقاۋ - كوڭىل ارقاۋ،
ءوزىڭ ءبىل قاي جەرىنەن شەشەم دەسەڭ، - دەپ الگى بالا عافەكەڭنىڭ «دومبىرا» اتتى بەس شۋماق ولەڭىن تۇگەل جاتقا ايتىپ، نۇرعيسانىڭ «اتا تولعاۋى» دەگەن كۇيىن تارتىپ بەردى. ەندى قىزىمىز عافەكەڭنىڭ «انا تۋرالى جىرىن» ورىنداپ بەرسىن...
ولەڭگە دە، انگە دە ريزا بولعان قوناقتار قول سوعىپ، ءماز بولىپ «وسىنىڭ ءبارىنىڭ قارىمتاسىنا عافۋ، سەن ەندى قاسىم امانجولوۆتىڭ «داريعا سول قىز» ءانىن ايت» دەدى عابەڭ. عافەكەڭ الگى ءۇي يەسىنىڭ ۇلىنىڭ دومبىراسىن الىپ، تاباندا اتالمىش ءاندى ەرەكشە شابىتپەن قۇيقىلجىتا ورىندادى.
ءۇي يەسى قىتايدان كەلگەن ورالمان. الماتىدا كازگۋ-دە سىرتتان وقيتىن جىگىت ەكەن.جولاۋشىلار جول جۇرۋگە اسىعىپ وتىرسا دا، ىستىق ىقىلاستىڭ قۇشاعىندا ءبىراز ايالداۋعا تۋرا كەلدى. ءۇي يەسى قازاق سالتىمەن قۇتتى قوناقتارىنىڭ يىعىنا شاپان جاپتى. دالاعا شىققاندا، جۋىلىپ شايىلعان، كەم-كەتىگى تولىقتانعان كولىكتەرى ساقاداي ساي تۇر ەكەن. ءۇي يەلەرى ۇلكەن جولعا دەيىن شىعارىپ سالىپ، قيماي قوشتاسىپ قالدى.
عافۋ اعامىز قاشان كورسەك اقىنداردىڭ ورتاسىندا جۇرەتىن. قادىر، تۇمانباي، ساعي، ءشامىل، دۇيسەنبەك، سابىرحان، جاراسقان، قايرات، كەڭشىلىك، سەرىك، ءشومىشباي، ت.ب. اقىندارمەن قىزمەت بابىندا دا، اقىندىق ساپارىندا دا ۇنەمى بىرگە بولدى. سولاردىڭ ىشىندە وسى جولداردىڭ يەگەرى دە بار.
عافۋ قايىربەكوۆتىڭ بۇرىنعى جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە قوسا 1989 - جىلدان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى اقىندار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى بولعانى دا سوندىقتان. ماڭىنداعى اقىندارعا قولىنان كەلگەنشە جاقسىلىعىن ايامايتىن. مەنىڭ وزىمە «سەن باسپاعا جيناقتارىڭدى سيرەك ۇسىنىپ ءجۇرسىڭ. سەن قاتارلى اقىندار جىل ارا، ءتىپتى جىلدا كىتاپ شىعارادى. قولجازباڭدى باسپاعا ۇسىن» دەپ كەڭەس بەرگەنى ەسىمدە. دەرەۋ دايىن قولجازبامدى باسپاعا ۇسىندىم.
ول كەزدە باسپا كىتاپتى شىعارۋ ءۇشىن بىرنەشە سىنشىلارعا، بەلگىلى اقىندارعا اقىلى رەسەنزيا جازۋعا بەرەتىن. كوپ كەشىكپەي «وزىنشە ورنەك تۇسىرگەن» دەگەن تاقىرىپتا عافەكەڭنىڭ ءوزى قولىمەن مارجانداي عىپ ءتىزىپ جازىلعان ءتورت بەت رەسەنزيا جازعان قولجازبامدى «جازۋشى» باسپاسىنان كوردىم. وندا مىنانداي جولدار بار:
«ورازاقىن مىنا تىرلىكتە قاتار وتىرىپ ويلار ايتىسىپ، سىر شەرتىسۋگە جارايتىن جىگىت. جيعان-تەرگەنى كوپ، تۇيگەنى، سۇيگەنى مول، ەكى ميىعى بۇلكىل قاعىپ، باياۋ ءۇنى كەيدە كوتەرىلە ءتۇسىپ، كوزى كۇلىمسىرەپ، ءوز اڭگىمەسىنە ءوزى ءسال تاڭىرقاي، وزگەنى توسىننان كۇلدىرەتىن جۇمساق ءازىل، يۋمورى بار اقىن». «ساۋلەت» دەپ اتالاتىن ولەڭدەر جيناعىم ەلۋ جاسقا تولار قارساڭدا عافەكەڭنىڭ سول العى سوزىمەن جارىق كوردى. جازۋشىلار وداعىندا ەلۋ جىلدىعىم اتالىپ ءوتىپ، عافەكەڭ بايانداما جاسادى. وسى اعالىق قامقورلىعىن قالاي وتەيمىن، ول ءۇشىن ولەڭدى جاۋاپكەرشىلىكپەن جاقسى جازا ءتۇسۋىم كەرەك دەپ جۇرگەنىمدە، الدىڭعى كومەگى از بولعانداي، ورىسشا، قازاقشا ەكى تىلدە بىردەي ولەڭ جازاتىن بالاسى باقىتپەن تانىستىرىپ، «ولەڭدەرىڭدى وسى باقىتقا بەر، ول ورىسشا اۋدارسىن» دەپ ۇستازدىق قانا ەمەس، اكەلىك اقىل بەرگەنىن قالاي ۇمىتارمىن.
سودان مەنىڭ «تاۋداي بول!» دەگەن بالالارعا ارنالعان كىتابىم باقىت عافۋ ۇلى قايىربەكوۆتىڭ اۋدارۋىمەن ورىس تىلىندە جارىق كوردى. باقىتپەن شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناسىمىز ءالى جالعاسۋدا. باقىتتىڭ «الەم ايناسى» دەگەن ورىسشا جازىلعان كىتابىن مەن قازاق تىلىنە اۋداردىم. ءبىزدىڭ ءوز تەڭگەمىزدىڭ ون بەس جىلدىعىنا ارنالىپ ۇلتتىق بانك تاپسىرماسىمەن جازىلعان «اقشا تۋرالى اقيقات» دەگەن بالالارعا ارنالعان ولەڭ كىتابىمدى، باقىتپەن دوستىق، شىعارماشىلىق بايلانىسىمىزدى بىلەتىن باسپا ورىندارى باقىت قايىربەكوۆكە وزدەرى ءوتىنىش جاساپ، ول كىتاپتى ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، باسىپ شىعاردى. ول كىتاپ وقىرمانداردىڭ سۇرانىسىنا يە بولىپ، بيىل تەڭگەمىزدىڭ جيىرما جىلدىعىنا بايلانىستى تولىقتىرىلىپ ەكىنشى رەت ورىسشا، قازاقشا ەكى تىلدە قايتادان جارىق كوردى.
قايىرىمدى اكەنىڭ يگىلىكتى ءىسى قامقور بالاسىنا جالعاسىپ كەلەدى. دۇنيەدەن وتكەنىنە جيىرما جىلعا جۋىقتاپ قالسا دا، عافەكەڭ ءالى قاسىمىزدا ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ بىرگە جۇرگەندەي. بۇنداي ادامگەرشىلىگى مول، تالانتتى، اينالاسىنا نۇرىن شاشىپ جۇرەتىن قايراتكەرلەر الىسقا ۇزاپ كەتسە دە، قالدىرادى ەلەسىن، ۇمىتار كەزىڭ جەتسە دە، ونى ويلاي بەرەسىڭ.
ورازاقىن اسقار
«انا ءتىلى» گازەتى. 2013-جىل
