اينادا دا تالاي سىر بار

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ىرىمىندا «اينانى اشىق قالدىرۋعا بولمايدى» دەگەن ۇعىم بار. بۇل ىرىم تەكتەن-تەككە ايتىلماسا كەرەك-تى.

ويتكەنى، ودان باسقا الەممەن بايلانىس جاسالادى دەگەن وي بار سەكىلدى. سوندىقتان ۇلكەندەر تۇنگە قاراي اينانىڭ بەتىن جاۋىپ ءجۇرۋدى تاپسىراتىن. شىندىعىندا، كەيبىردە سول ايناعا قاتىستى توسىن جايلاردى قۇلاعىمىز شالىپ قالاتىن.

ءتۇننىڭ ىشىندە اينانىڭ ىشىنەن بەلگىسىز ادامنىڭ سۇلباسىن كورگەندەر بار. سونىڭ سالدارىنان كەيبىر ادامدار ءتىلىن كاليماعا زورعا كەلتىرىپ، قاتتى قورىققانى جاسىرىن ەمەس. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەنمەن، سول كورىنىس بىرنەشە مارتە قايتالانعانىن دا قۇلاعىمىز تالاي مارتە شالعان ەدى.

سونىمەن نە كەرەك، اينا ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز قۇبىلىسقا اينالدى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ارينە، ونى زەرتتەپ كورسەڭىز، تىلسىم دۇنيەنىڭ تالاي سىرىنا نازار اۋدارۋعا بولادى. ءبىراق، ازىرگە وسى تاقىرىپتى تەرەڭنەن زەرتتەيتىن عالىمدار جوقتىڭ قاسى.

سونىڭ سالدارىنان بۇل جاعدايلار ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز ساۋالعا اينالىپ وتىرعانى تاعى بار. ۇلكەندەردىڭ «اينانىڭ بەتىن جاۋىپ جۇرىڭدەر» دەگەن ءسوزى ءاربىرىمىزدىڭ قۇلاعىمىزدا تۇرعان شىعار. سونىمەن، اينا تۋرالى نە بىلەمىز؟ وسى تۇرعىدا قولداعى مالىمەتتەرمەن ءبولىسىپ كورەلىك.

كوپشىلىگىمىز اينانىڭ قاشان جانە قالاي پايدا بولعانىن بىلە بەرمەيمىز. بىلەتىنىمىز، جارىقتىق اجەلەرىمىز كىشكەنتايىمىزدان قۇلاعىمىزعا قۇيعان «ايناعا كوپ ۇڭىلسەڭ، سۇلۋلىعىڭدى تارتىپ الادى، سىنعان ايناعا قاراما، باقىتسىز بولاسىڭ» دەگەن ىرىم-نانىمدارى عانا. كۇندەلىكتى قۇرالىمىزدىڭ بىرىنە اينالعان اينانىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۇپيا-سىرلارى بار؟

اينا - كەز كەلگەن ۇيدە قولداناتىن مۇلىك. جالپى، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، اينانى سىيعا تارتۋعا، نەمەسە بۇرىن قولدانىستا بولعان اينانى ساتىپ الۋعا بولمايدى. ويتكەنى، اينا - قاراعان جاننىڭ ەنەرگياسىن تارتىپ الىپ، ادامداردىڭ بەت-بەينەسىن، اينانىڭ بەتىنە تۇسكەن قيمىل قوزعالىستاردى كومپيۋتەر باعدارلاماسى سەكىلدى جادىندا مىقتاپ ساقتاپ قالادى دەگەن تۇسىنىك بار. ولاي ەكەنىن بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر دە دالەلدەپ وتىر. سوندىقتان ەسكى اينا كەلەسى ءبىر باسقا جانعا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ال تىپتەن قولدانىلماعان سۋ جاڭا اينانىڭ ادامعا ەش قاۋىپتىلىگى جوق دەپ ەسەپتەلەدى.

اينانىڭ شىعۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ونى سوناۋ ەجەلگى شۋمەر، ءۇندى جانە مىسىر ەلدەرىندە جاساعان. باسىندا اينانى شىنى تارىزدەس، قارالاۋ ءتۇستى وبسيديان، قولا جانە كۇمىستەن دايىنداعان ەكەن. العاشقى شىنى اينالاردى ХІІ عاسىردا مۋرانو ارالىنا قونىس تەۋىپ، سول جەردە جۇمىس ىستەگەن ۆەنەتسيالىق شەبەرلەر جاساپتى. بىردە مۋرانوداعى شىنى جاساۋشىلار كىشكەنتاي ءمارماردىڭ بەتىنە قالايىنى جايىپ تاستاپ، ۇستىنە سىناپ قۇيادى. سىناپ قوسىلعان قالايىدان «امالگاما» دەپ اتالاتىن قوسپا دايىن بولىپتى.

ونىڭ ۇستىنە شىنى اينەك جابىستىرعان. وسىلايشا، قاراپايىم قاجەتتىلىكتى وتەيتىن تۇرمىستىق بۇيىم وسىدان 9-عاسىر بۇرىن پايدا بولادى. ءبىراق، ۆەنەتسيالىقتار ونەرتاپقىشتىق قۇپيالارىن 200 جىلدان استام ۋاقىت بويى ساقتاپ، اينانى جات جۇرتتىقتارعا قىمبات باعامەن ساتىپ، تابىس تاۋىپتى.

قازىرگى تاڭدا اينانى قاراپايىم قاجەتتىلىگىنەن باسقا ۇيگە، كەڭسەلەرگە، دەمالىس ورىندارىنا كورىك بەرۋ ماقساتىندا دا پايدالانىپ جاتامىز. الايدا، اينانىڭ پايداسىنان باسقا، ادامزاتقا تيگىزەر زياندى جاعى بار كورىنەدى. ماسەلەن، ورىس حالقىنىڭ نانىمى بويىنشا، اينانى ۇيىقتاپ جاتقان ادامعا قاراما-قارسى قويۋعا بولمايدى.

سەبەبى، ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتكەن ادام ونان ءوز بەينەسىن كورگەندە كەنەتتەن شوشىنىپ، بويىنداعى كۇش-جىگەرىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن ەكەن. ال، شىعىس ەلدەرىندە اينانى اسىرەسە ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىنە ورناتىپ، ونىڭ بوساعاداعى جاعىمسىز ەنەرگيالاردى بەينەلەيتىنىنە سەنگەن. ەۋروپادا كورشىسىنىڭ جامان ويلارىن، ارام پيعىلدارىن بەينەلەيدى دەپ اينانى تەرەزەنىڭ تۇسىنا قويعان. ال، يسپانيادا ءتىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ءسابي كيىمىنە تولتىرىپ اينا تىككەن. مۇندا جالپى ءسابيدى 3 جاسىنا دەيىن ايناعا قاراتۋعا بولمايدى دەگەن قاعيدا ساقتالعان. ويتكەنى، ەۋروپالىقتار بالا كەكەشتەنىپ، ءتىلى كەش شىعۋى مۇمكىن دەپ سەنگەن.

ءوز كەلبەتىڭدى وزىڭە كورسەتەتىن اينانىڭ سىيقىرى دا ءوز الدىنا. ەرتەرەكتە جاس بويجەتكەندەر سول اينانىڭ كومەگىمەن ومىرلىك جارىن كورۋگە تىرىسسا، بولاشاقتى بولجاپ، ءومىرىنىڭ وتكەنىن كورە العاندار دا بولىپتى. ەمشىلەر اراسىندا اينامەن اۋرۋدىڭ بەتىن قايتارعاندار دا كەزدەسكەن. مىسالى، ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن پاراتسەلس ناۋقاستىڭ ايناعا ۇرلەگەن دەمى ارقىلى اۋرۋدىڭ دياگنوزىن قويىپ، سىرقاتتاردى اينا ارقىلى ەمدەگەن. ول ماگيالىق سىيقىردىڭ كومەگىمەن سىرقاتتىڭ بويىنا دەندەگەن اۋرۋدىڭ جامان ەنەرگياسىن پاتسيەنتتىڭ ايناداعى بەينەسىنە اۋىستىرعان دەگەن اڭىز بار.

كەيدە اينا ەكى دۇنەيەنى جالعاستىرۋشى سەكىلدى. ونى عالىم رايموند ا. موۋديدىڭ ەڭبەگىنەن كورۋگە بولادى. ول «ولىمنەن كەيىنگى ءومىر» اتتى كىتابىندا «اينادا ولگەن ادامداردىڭ ارۋاقتارى پايدا بولادى» الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ قانشالىقتى شىندىققا جاناساتىنىن تەكسەرىپ كورمەككە بەل بۋادى. اتاقتى پسيحياتور اينامەن جابدىقتالعان ارنايى بولمە دايىنداپ، سوندا تاجىريبە جاسايدى. ناتيجەسى تىپتەن تاڭعالارلىق.

ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەن ون ادامنىڭ بەسەۋى اينادان قايتىس بولعان تۋىستارىن كورىپ، ولارمەن بايلانىسقا تۇسە العان. مۇنداي ەكسپەريمەنتتى سانكت-پەتەربۋرگتىك تانىمال پسيحوتەراپيەۆت ۆيكتور ۆەتۆين دە جاساعان ەكەن.

بۇگىندە ونىڭ اينامەن جابدىقتالعان «پسيحومانتيۋم» دەپ اتالاتىن ورتالىعى بار. ۆەتۆيننىڭ ورتالىعىندا بولىپ، وزگەرىپ شىققان ادامدار بولىپتى. سونىڭ ءبىرى كولىك اپاتىنان قازا بولعان ۇلىن قايعىرۋمەن دەپرەسسياعا تۇسكەن كەلىنشەك: «مەن بالامدى كورىپ، ونىمەن سويلەستىم، وعان ول جاقتا جايلى ەكەن» دەپ قالىپتى ومىرگە قايتا ورالىپتى.

وسىعان قاراپ-اق اينانىڭ دا سىرى بار ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. الايدا، ونان ءجونسىز قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسوز سوڭىندا اقشا مەن ايناعا قاتىستى ىرىمعا كەلەيىك، قاراجاتىڭىزدى مولايتقىڭىز كەلسە، بۇعان اينانىڭ تيگىزەر كومەگى بار ەكەن. مىسالى، اينانىڭ الدىنا بىرنەشە كەسەك ءىرى كۋپيۋرالاردى شاشىپ قويساڭىز، تابىس كوزى مولاياتىن كورىنەدى.

د. ايتبولات

«الاش ايناسى»