ايگۇل كەمەلبايەۆا. تىرىسىندە ايتىلماعان ءسوز (عالىمبەك ەلۋباي ۇلى تۋرالى ەسسە)
استانا. KAZINFORM - «ەلىم-اي». قازاقتىڭ قازىرگى زامانعى ەپيك اقىنى نەسىپبەك ايت ۇلى (1950-2023) جانە عالىمبەك ەلۋباي (1984-2023) ءتۇبى ءبىر ەلدەن شىققان، جەرلەس، رۋلاس. اراسى 80 كۇندە اعا بۋىننىڭ سوڭىنان ەرگەندەي جاس جىگىت بەيمەزگىل كەتە بارىپتى.
ەكەۋى تىرشىلىكتە ءبىرىن-ءبىرى كورىپ-ءبىلىپ، ارالاستى ما، و جاعى بەلگىسىز. ازاماتتىق رۋح، تۋعان جەردەن كەتكەن ساعىنىش-قايعى ورتاق. ەكەۋى اتامەكەننەن ايرىلۋدىڭ قۇسا-زارىن كوركەم ادەبيەتتە بيىك وبرازعا اينالدىردى. قوس جارىلعان قازاقتىڭ ۇلتتىق قايعىسىن قالاممەن جادتا قالدىرۋ اماناتىن اقتادى. نەسىپبەك اعانىڭ «قيامەتتىڭ كوپىرى» اتتى جوقتاۋ جىرىندا ءىشتى ورتەگەن كۇيىنىش، «ەلىم- ايلاعان» زار-كۇيىك بار:
شىر ەتكەلى تۋعان جەردىڭ راحاتىن كورمەدىم،
جامباسىمدى ويىپ ءتۇستى وتقا كۇيگەن جورگەگىم.
قاتال تاعدىر، تالكەك قىلار مەن بولدىم با ەرمەگىڭ،
توگىپ-شاشقان مول باقىتتىڭ ءبىر تامشىسىن بەرمەدىڭ.
ەرگەنمەنەن ەسىركەمەس ءيت قورلىقتىڭ ىرقىنا،
ىشىمدەگى ىستىق جالىن تەپتى شىلقىپ سىرتىما.
تىم بولماسا ءمىناجات قىپ اتا-بابا جۇرتىنا،
تۇل جۇرەگىم، زار ەڭىرە، ساي-سۇيەگىم، سىرقىرا!
زامانا سۇرقىن كورگەندە اباي «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!»، ماعجان «مەنى دە ءولىم الديلە!» دەپ زار-زاپىران قۇسقان. نەسىپبەك قايدان الشاق كەتسىن ۇلتىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر قايعى - نوعايلى زامانىنان باستالعان ەل ايرىلۋلاردىڭ اشى زارى جىلاتپاي قويا ما؟!
عالىمبەك ەلۋباي 40 جاسقا تولۋىنا ەكى كۇن قالعاندا، 2024 -جىلدىڭ 7-قاڭتارىنا قاراعان تۇندە ومىردەن ءوتتى. «اكەلەرىمنىڭ ماڭدايىنان سۋسىپ كەتكەن كوكتەمدەي وسى قىس مەنىڭ دە باسىمنان سىرعىپ كەتەر مە ەكەن؟!». («جار جاعالاۋ» اتتى اڭگىمەسىنەن). ءسوز ەنەرگياسى. جازمىشىن اينىتپاي بولجاپ جازىپ وتىرعاننان اۋمايدى. ىقىلاس وجاي «شىن قالامگەر قۇدايدىڭ قالامسابى ەكەنىن ايقايلاپ تۇرىپ ايتقىم كەلەدى» دەپ جازۋى بەكەر ەمەس.
ول قايتىس بولارىنان 2,5 اي بۇرىن «ءجۇز جەتىنشى كوكتەم» اتتى العاشقى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزگەنى ءبىر نىشان. پروزانىڭ كىشى جانرى - اڭگىمەلەر شەرۋىن قۇرايتىن وسى جيناق اۆتوردىڭ كوزى كورىپ، كەۋدەسىنە باسىپ، جانى جادىراپ، كوڭىلى سۇيىنگەن جالعىز كىتابى بولىپ شىقتى. عالىمبەك كىتابىنا: «مەنىڭ اڭگىمەلەرىم ەشكىمنىڭ ۋاقىتىن ۇرلامايدى. اۆتور» دەپ جازىپ قويىپتى. ادەبي قۇبىلىستا ادەبيەتتانۋ جانرىنا جۇكتەلگەن اسىل مەن جاسىقتى اجىراتا بىلمەك اسا ماڭىزدى. ءنارسىز، جاساندى شاتپىراق نەمەسە پلاگيات- كوشىرمە جازۋمەن ادەبي كەڭىستىكتە ەلەنۋ مەن كوزگە كورىنۋدىڭ جىلمايى تاسىلدەرىن ابدەن يگەرىپ؛ جالعان اتاق، سىيلىقتارعا كەنەلىپ، وزگەلەردىڭ بەكەر ۋاقىتىن ۇرلاپ، سول قىمبات ۋاقىتىن قوسا ءولتىرىپ، قاعاز، قارجى شىعىنداۋدىڭ قوعامعا تيگىزەر ۋىتىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا بەرمەيدى.
باستاۋى «بۇلاناي اسقان بۇلدىرىق» اتتى اڭگىمە. التايدىڭ سۇلۋ تابيعاتى. سەرىلىكتاۋدىڭ ۇشار باسىنا قاراعايلى قولاتقا كەپ بالالىق شاعىن، توعىز جاسىندا لاجسىز اۋعان تۋعان ەلىن، جەرىن 60 جىلدان سوڭ ءبىر كورىپ كەتۋگە ورالعان قازاقتىڭ نەمەرەسىنە ايتقان ءسوزى: «... ەركىندىك، بوستاندىق دەدىم. تاپقان دا شىعارمىن، ءبىراق مەنىڭ جۇماعىم وسىندا ەكەن... وسى جەردە قالىپتى». نەمەرە بالا، ءىز اڭدۋشى شالدىڭ 60 جىل بۇرىن كومىپ كەتكەن اسىعىن تاۋىپ، شەرىن توگىپ، ەگىلىپ جىلاعانىن كوردى.
اتامەكەننەن باسساۋعالاپ قاشىپ، جولاي كورمەگەندى كورىپ، ۇزاق جىلدار جات ولكەلەردە سارىلىپ، اقىرى تۇركيادان پانا تاپقان قازاق كوشىنىڭ ميحناتى، باستان كەشكەن وديسسەياسى حاليفا التايدىڭ «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن» اتتى كىتابىندا، حاسەن ورالتايدىڭ قازاق كوشى تۋرالى شىعارماسىندا انىق جازىلعان. بۇلاناي دەگەنى گيمالاي. جازۋشى بولعان سوڭ جازۋ ۇستىندە وزىمنەن ءجيى بايقايتىن ءبىر قۇبىلىس بار. ءبىز، قازاق بالاسى، ءسوزدىڭ دىبىستالۋىنا، دىبىس ۇيلەسىمىنە ەرەكشە ءمان بەرەمىز. مۇنى عىلىمي تۇردە سينگارمونيزم زاڭى دەپ اتايدى. دىبىس ۇندەستىگى نەگىزىنەن پوەزيا مەن مۋزىكاعا تيەسىلى ۇعىم. ەڭ دارىندى، تۋما اقىنداردان وسى قاسيەتتى ايقىن كورۋگە بولادى. قازاق تىلىندە بۇل ەجەلدەن قالىپتاسقان. قازاقتى اقىن حالىق دەيتىنى سوندىقتان. نەسىپبەك ايت ۇلىنىڭ «تەسكەن تاۋدىڭ ار جاعىندا» اتتى جوقتاۋ جىرى:
«اسىپ كەتكەن بىرەۋى بۇلانايدى،
بارار جەرىن ەشكىمنەن سۇرامايدى.
بۇلانايدىڭ باسىندا قالعان ءبىرى،
مۇز بەسىكتە جاتقان سوڭ جىلامايدى...
شۇرقىراسىپ تابىسار كۇن بولار ما،
تەسىك وكپە قازاعىم، شۇرىق تابان؟!».
عالىمبەكتىڭ شوق-شوق اڭگىمەلەرىن وقىعاندا الدا نە بولارىن بولجاي الماي، ەلەڭدەپ وتىرۋ وقىرماندى ءجىپسىز بايلاپ قويادى. قىسقا اڭگىمەلەر بولەك-بولەك بولعانىمەن تۇتاسا بىتكەن، ارقاۋى ءبىر.
عالىمبەككە ارنالعان «ادەبيەت پورتالى» ينتەرنەت- جوباسىنىڭ تۇسىرىلىمىندە اقىن، ادەبيەتتانۋشى ىقىلاس وجاي ايتپاقشى، ەلۋبايدىڭ عالىمبەگى التاي ادامدارىن انىق بەينەلەپ كەتكەن ەكەن. تيپاجدىق بەينەلەردەن كوز اربايدى. ول ادام پسيحولوگياسىن، بولمىس-ءبىتىمىن ءبىر سويلەمگە سىيدىرا سالادى. ءار اڭگىمەسى ءبىر-ءبىر تاعدىردى جوقتايدى. عالىمبەك ەلۋباي جازۋىندا قىستىعۋ مەن وكسىك بار. ءىشىن ورتەپ بارا جاتقان قايعى-شەرىن، نالاسىن شىعارمالارى ارقىلى شىعارادى. ءوسىپ-ونگەن، كوزى كورگەن، جۇرەگى سۇيگەن ەل-جۇرتىنىڭ سالت-ءداستۇرى، ءومىر كورىنىستەرى، مەنتاليتەتى انىق بەرىلگەن. ۇلت باسىنداعى اۋىرتپالىقتى نەسىپبەك اقىن ولەڭمەن جوقتادى.
«باۋىرىندا بارقىتبەلدىڭ تۋعان ۇلمىن،
بەسىكتەن بەلىم شىقپاي مۇڭ جامىلدىم.
تىرشىلىك كوز الدىمدا ءجۇز قۇبىلدى،
جۇنىندەي جالت-جۇلت ەتىپ قىرعاۋىلدىڭ.
جاسىرعان جانارىنا جايدىڭ وعىن،
سىرىنا قانىپ ءوستىم بۇل ءداۋىردىڭ». (ن. ايت ۇلى. «ءوزىمدى تانىستىرۋ»).
«تەكتىلەردىڭ تۇقىمى توزىپ ءبىتتى
تۇرمە مەنەن كوشەنىڭ ورتاسىندا.
جەرىم بايتاق بولعاندا قايعىم شەكسىز،
ازىرەيىل باتىس پەن شىعىسىمدا». ( ن. ايت ۇلى. «ءتاتتى ىزدەگەن تاڭدايىم»).
عالىمبەك ەلۋباي ۇلى «ءجۇز جەتىنشى كوكتەم» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىندا تارىم تۇرمەسىندە 20 جىل تۇنشىققان قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنا ورالا بەرگەن. شىنجاڭدا جاساعان ءىرى اقىن-جازۋشىلار ماعاز رازدان مەن قاجىعۇمار شابدان ۇلىن ءبىر مارتە، ومارعازى ايتان ەسىمىن ەكى رەت اتايدى. «اراسىندا ومارعازى ايتان دەگەن كىسىنىڭ ۇيقاسسىز، تۇسىنىكسىز ولەڭدەرىن جاتتاپ جۇرگەن»؛ «ءومىرىنىڭ 20 جىلىن تاس تۇرمەدە ماعاز رازدان، ومارعازى ايتان سىندى ۇلدارىمەن بىرگە وتكىزگەن سابازىڭ ءدىلى قاتتى، ءسوزى اشى، اشۋى دولى كىسى ەدى»؛ «- اتا، ءسىز تارىم تۇرمەسىندە جاتقاندا قاجىعۇمار شابدان ۇلىن كەزدەستىردىڭىز بە؟»
التايدا قالعان مولا
عالىمبەكتىڭ ءار اڭگىمەسىندە شوقتاي جانىپ ءبىر بەلگى تۇرادى. ول نوستالگيا، اتامەكەن يدەياسى. نەسىپبەك اعا ارسالاڭ، سۇلۋشوقى دەپ بالالىعىن وتكىزگەن ولكەنى جىرلايدى.
«اركىمگە ءوز مەكەنى - جەر شوقتىعى،
انىقتاي الماس ەشكىم ولشەپ مۇنى.
جۇرەككە الىپ ۇشقان ەم تابا الماي،
ولەرمىز ساعىنىشتان ولسەك ءتۇبى». (ن. ايت ۇلى. «انىقتاي الماس ەشكىم»).
عالىمبەك «ارعى جاعى ەرتىستىڭ، بەرگى جاعى» اتتى اڭگىمەدە ورالمان جىگىت تۋعان جەرىنە بارىپ، ەلدە قالعان دوسىمەن جۇزدەسكەندەگى جۇرەكتى تىلگەن مۇڭ-شەر. ول ءوزى. جاس دارىن ەلگە 2005 -جىلى كەلگەن سياقتى. نوستالگيا، وسكەن جەرىن ولەردەي ءسۇيۋ، اتا-انا، باۋىرعا ساعىنىش جازۋىندا تۇنىپ تۇرادى، باۋىر باسقان ەلىنەن اجىراعان سوڭ جۇرەك شىركىن سىزداي بەرمەك. اۆتور دوسىنىڭ اتىن اتامايدى. قازاق مەكتەبى جابىلدى، وندا اسىلتۇقىمدى قويان وسىرەدى، «بىلايعى جاعدايدى ءوزىڭ شامالاپ ءبىلىپ وتىرعان بولارسىڭ، اقىرىن-اقىرىن قىسىپ بارادى»؛ «جارايدى، مەن دە، ءوزىڭ تۇستەنىپ وتىرعان قاراشاڭىراعىڭ دا ءتۇپ قوپارىلا كوشىپ كەتەيىك! سوسىن مىناۋ يەسىز جۇرت پەن يەن قالعان مولاڭ كىمگە امانات! سەنىڭ تۋعان جەرىڭ كەتكەنىمىزبەن كەمىپ قالاتىن ەمەس، كەڭىپ قالاتىن ەلدە ورنالاسقان. ەكەۋمىز دە ءبىر ساتكە تۇنجىراپ وتىرامىز».
«تالاي-تالاي اياۋلى ۇلىڭ، باسىن تىككەن سەن ءۇشىن.
قاسيەتتى توپىراعىم، ءىزى قالعان بابامنىڭ،
جۇرەگىمنىڭ اسىل ءانىن ساعان ارناپ سالارمىن.
سەندەي عوزال سۇلۋ جەردى ەندى قايدان تابارمىن؟
قيامەتتى كوردىم قانشا، ءوزىڭدى اڭساپ زارىققان.
سەن دەپ وتەم كوز جۇمعانشا، جىرلاۋدان ەش جالىقپان...». (ن. ايت ۇلى).
«ەرتەڭ بۇل جەرگە كىم بيلىك ايتارىن توپىراققا اينالعان بابالار ارۋاعى ءوزى شەشە جاتار، ازىرگە وزىمىزدىكى!» دەيدى جابىلىپ جاتقان قازاق مەكتەبىنىڭ سوڭعى تۇلەگى بولعان قازاق جىگىتى.
نيكولاي جارينوۆ ادەبي سۇحباتىندا گارسيا ماركەس رومانى تۋرالى «ماكوندو تۇرعىندارى مۇندا ەشكىم ولمەگەنىن، بۇل جەرگە كىندىگىنەن بايلانباعانىن، وزگە جاققا اۋىپ كەتە بەرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن، سوندىقتان ءالى وتانى ساناۋعا بولمايتىنى حاقىندا ويلانادى. بۇل اقتىق بايلانىس جەرلەنۋ، ولگەندەردى كومۋ ارقىلى جاسالادى» دەپ ايتقانى كەز كەلگەن ۇلتقا ءتان مادەنيەت پەن ءدىن نەگىزىندە ارۋاق كۋلتى جاتقانىن ايقىندايدى.
«جىلى جاققا ۇشپايتىن قۇستار» اتتى اڭگىمەدە دە وسى يدەيا قايتالانادى. سەبەبى ادام اۋىرىپ تۇرعان جەرىن ايتا بەرەدى. «قىرداعى قورىمداردىڭ ماڭايىندا التايى ارۋاقتاردىڭ سۇيەگى جامىراپ جاتىر»؛ «اناۋ قىردىڭ تۇبىندەگى مولانى كوردىڭ بە؟ سوندا اكەمنىڭ باسى جاتىر! «اكەڭنىڭ باسى بار ما؟! دەيتىن ءسوز سودان قالعان». سول زيراتتىڭ ارقا تىرەگى دەپ كەيىپكەر التاي تاۋىن ايتادى: «سونى قيمايمىن! بۇرىن ساقتاردان قالعان قورىمدى كۇزەتسەم، ەندى كوز كورگەن اكە مولاسىن عانا قورىپ وتىرمىن.
- مەنىڭ دە اكەم جاتىر سول تومپەشىكتە...
- ال سەن كەتۋگە ءتيىسسىڭ! مەن ءۇشىن دە، ءوزىڭ ءۇشىن دە! وسىنداعى از اۋىل ءۇشىن دە!». جازۋشى جىرتىس قۇساپ جاتقا كەتكەن تۋعان جەرىن قيماي قالا بەرگەن قازاقتىڭ اراسىنداعى ءولارا بەيمازا كۇيدى ءجيى جازدى. وندا بىرنەشە عاسىرلاپ اتامەكەندە وتىرعان قازاق، بەرگى بەتتەن بۇلعاقتا باس ساۋعالاپ بارعان قازاقتىڭ دا ۇرپاعى بار. جازۋشى جۇرەگىن قان جىلاتىپ، كەمىرىپ بارا جاتقان تاپ سول ءولارا كۇي.
«كەكىلدى بال كۇنىمدى باۋىرىنا اپ،
تۇبىندە حانتاڭىردىڭ اۋىل قالعان.
... قارا جەل، قالىڭ اۋرۋاق مەكەن قىلىپ،
ءتۇپ-تۇگەل جۇرەگىمە كوشىپ الدى». (ەربول الشىنباي. «اۋىل قالعان»).
عالىمبەكتە ارۋاق كۋلتى، جەرشىلدىك جانە مولا يدەياسى كوپ. «مىقتىڭ ءۇيى» - ەسكى مولالار، وبا، كونەدەن قالعان قورىمدار بۇل جەردىڭ ءتۇپ يەسى كىمدەر ەكەنىنە كۋا. مىقتىڭ ءۇيىن تالقانداپ، التىن ىزدەپ تىمىسكىلەپ، ەسكى رەليكۆيا ىزدەۋ كەلىمسەكتەر قاپتاپ كەلگەلى ءورشىپ كەتكەن، ولار ەسكى قورىمداردى قوپارعان. مۇنى «... ەندى ۇكىمەتى قۇرعىر ءوزى توناپ جاتىر» دەيدى جەر كيەسىن بىلەتىن قازاق. «قارا ارحەولوگيا» الەمدە بار قۇبىلىس. 1- پەتر زامانىنان بەرى قازىنا ىزدەۋشىلەر قازاق جەرىندەگى قورىمدار مەن وبالاردى بەي-بەرەكەت قازىپ، قاراقشىلىق توناۋمەن اينالىستى. «مىقتىڭ ءۇيى» - ەسكى قورىمداردا مىڭ جىلدىقتاردا قوردالانعان قۋ سۇيەكتەر، كونە اتا- بابالار زيراتى. ءتۇن جامىلىپ مازار اقتارعان بوتەندەر.
«ونىڭ مازار ەكەنىن سول كەزدە عانا بىلدىك. قورىمنىڭ ماڭىندا شىرىگەن ات ابزەلدەرىنىڭ قيقىمى، جىلقى، ادام سۇيەكتەرى شاشىلىپ جاتتى. توبىلعى باسىندا تۇيدەك-تۇيدەك بۇرىمدار ءىلىنىپ تۇردى». جازۋشى وقىرماندى ەسەڭگىرەتۋگە قۇشتار، ويتكەنى ءومىر قاتىگەز. ەڭ جامانى، ەل قايمانا بىرەۋلەر ارۋاقتاردى مازالاعانعا قايعىرعان دا، قورىققان دا جوق. سوندا نە، ەلدىك تانىم وزگەرە باستاعان با؟! «- يەگىمىزدىڭ استىنداعى ەن بايلىقتان ايرىلعان شىعارمىز. كىم قازدى، نە تاپتى ەكەن شىركىن؟!» - دەسىپ قانا ءجۇردى».
«كەنشىلەر كەمىرگەن التايدىڭ اسقارالى تاۋلارى شۇرق-تەسىك. لاعىل تاستارى وزىنە سور بايلاعان تاكاپپار تاۋلار قوينى-قونشىنا قول جۇگىرتكەن كەلىمسەكتەردىڭ ىنساپسىز تالاۋىنا ءتۇسىپ، قولقا-جۇرەگى اقتارىلىپ، اياق استى ارى توگىلگەن ارۋداي البا-جۇلبا كۇيدە ەسەڭگىرەپ تۇرعانداي». («اققۋراي»). ول تابيعاتقا جان سالمايدى، تابيعات ءتىرى، جاندى ەكەنىن كورە بىلەدى. اققۋراي كەيۋانا، جەرىن قيماي، سۋيتسيد جاسايدى. ءمايىتتى قاراعان دۇنگەن دارىگەر شيزوفرەنيا دەپ جازا سالدى. تالاۋعا تۇسكەن تۋعان جەر تراگەدياسى عالىمبەك ەلۋباي پروزاسىنىڭ وزەگى. ول پروزاداعى اقىن. ادامزاتتان ارىلماس كۇنا مەن وكىنىش ەلەسىن ءجيى تۇسپالدايدى.
عالىمبەكتە ءولىم تاقىرىبى كوپ. نەگە؟ اجالعا اسىقتىق، ونى اسپەتتەۋ بار. وقىس سويلەمدەر مول ۇشىراسادى. ول توسىن سيۋجەتتەردى سۇيەدى. پورترەتكە شەبەر. مىستان كەمپىر قارداي، «ءجۇزى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قارا، شاشى كوكبۋرىل، كوزدەرى كۇلدەي كۇڭگىرت ەدى». باقسى. ونىڭ ەسىمى قارداي اپپاق دەگەن ماعىنانى بەرسە، ءوڭى سوعان كەرەعار. عالىمبەك ەپيزودتىق بولسا دا سۇمپايى، كەيىپسىز، سيىقسىز پەرسوناجداردى ءدوپ سۋرەتتەيدى. يەرونيم بوسح پەن فرانسيسكو گويانىڭ قىلقالامىنان تۋعان بەينەلەر سياقتى كولوريتتى وبرازدارعا جانى قۇشتار، ءسوز ونەرىندە شارل بودلەر الدىنا جان سالماعان. سەبەبى سۇلۋلىق پەن سۇرىقسىزدىقتىڭ ەستەتيكالىق كۇشى تەڭ!
«ءبىز كەتىك كەسەلەردى اۋزىمىزعا ەندى اپارا بەرگەندە، تورگى بولمەنىڭ تابالدىرىعىنان باۋىرىمەن جورعالاپ، كوكبۋرىل شاشى كەۋدەسىن جاپقان، جانارى جىلانداي سىعىرايعان، الدى ايقارما سۇر شاپانىنان سۋالعان تاندىر ەمشەگى سالاقتاپ، ەرتەگىدەگى ءجادىعوي مىستاندارداي ءبىر كەمپىر بىزگە قاراي تارتتى». بۇل يەن تاۋدا جالعىز جايلايتىن اڭشى، جوڭعار كوگايدىڭ اناسىنىڭ پورترەتى. كوگاي جاقسى ادام، جوڭعاردىڭ ەسكى سالتىمەن كارى اناسىنىڭ بەلىن سىندىرىپ، قاپقا سالىپ، ايدالاعا اپارىپ تاستاعىسى كەلمەيدى. وسى سارىن ەڭكەيگەن كارىسىن ءولتىرىپ، كومۋسىز تاستاۋ سالتى «دالاعا تاستالعان سوڭعى مۇردە» اتتى اڭگىمەدە بار. جازۋشى قازاقپەن كوڭسى قالماقتىڭ ولىگىن كومبەي، ايدالاعا سۇيرەپ تاستايتىن ەسكى سالتىن ادام مىنەزدەرىن دارالاۋ ارقىلى ءدوپ سۋرەتتەيدى. شوقان قاشقارعا بارعاندا وسى عۇرىپتى جازىپ قالدىرعان.
عالىمبەك پروزاسىندا كوشپەلى جۇرت پەن وتىرىقشى، اۆتوحون حالىق پەن وركەنيەتى بەس مىڭجىلدىق، قامال تۇرعىزعان، قۇمىرسقاداي قاپتاعان حالىقتىڭ ءبىر-بىرىنە جات رۋحى تايتالاسىپ جاتادى. جازۋشىنىڭ كوزى فوتواپپارات سياقتى، ءدوپ باسىپ تاڭبالاي قويادى. ونىڭ قۋرايلارى ساعىنىشتان بوزدايدى. ەسكى سوزدەردى سۇيەدى. بابا تاۋلار دەپ انتروپولوگيالىق سيپات بەرەدى، «وتىز ومىرتقاڭ، قىرىق قابىرتقاڭ بۇگىلىپ» - وسىنداعى قابىرتقا، مۇنى قابىرعا دەپ جازۋ جاڭاشا بولار.
ەلەس، تۇستەگى ارۋاقتار. كابيران اجەسى، بالا دوسى بەرىك. «مەن سوندا ويلادىم: جەر دەگەندى تەك تىرىلەردەن عانا تارتىپ الاسىڭ. ال ولىلەردى ەشتەڭەمەن قورقىتىپ، ەشتەڭەسىن الداپ الا المايسىڭ! بابا كورى ءوز مەنشىگىن كىرپىك ىلمەي كۇزەتىپ تۇرادى». («ايكەزبە» ).
«تارباعاتاي - تۋعان جەرىم، الىس قالدى ار جاقتا،
شىدار ما ەكەن بۋعان بەلىم زىلدەن اۋىر سالماققا؟
قۇلاق سالماس كەرەڭ دۇنيە مەندەي مۇڭلىق زارجاققا،
كىمگە بارىپ شاعىنامىن، جىلاماسام ارۋاققا؟». (ن. ايت ۇلى. «قيامەتتىڭ كوپىرى»).
اباي «ماسعۇت» پوەماسىندا «ولگەن مولا، تۋعان جەر جىبەرمەيدى، ايتپەسە تۇرماس ەدىم وسى ماڭدا» دەپ جازادى. كونەكوز عۇلاما جاعدا بابالىق ۇلى قازاق حالقى قيلى-قيلى زار زامانداردا، ۇركىنشىلىك-جاۋگەرشىلىكتە اتا- بابا سۇيەگىن قاستەرلەپ، ولگەن مولاسىن قيماي، قاشىپ-پىسىپ، شىر اينالا كوشىپ جۇرە بەرگەندىكتەن كەڭ بايتاق جەرىن ساقتاپ قالعانىن قاداپ جازدى. سىرت قارا كۇشتەر «ارۋاق» دەگەن اتا سوزگە تىيىم سالىپ، شيرك دەپ قارالاي داتتاۋى تۇتاس جەرىمىزگە كوز قۇرتى تۇسكەندىكتەن.
«ءبىزدىڭ تاۋدىڭ تەرىسكەيى» اتتى اڭگىمەدە كەيىن كەلىپ ورنىققان قىتايلاردىڭ مولاسىن تالقانداپ، «مەن مىنالاردىڭ ءبارىن كورىنەن سۇيرەپ شىعارام، ءوز جەرلەرىنە بارىپ جاتسىن!» دەيتىن جىندى تالعات اتانعان جىگىت. يمپەريالىق قىسپاققا عازيز جانى شىداماي بۇلقىنعان ءتۇرى عوي. ءزىل. «قۋراعان ۇيەڭكى اعاشىنا بايلانعان تالعات» - گارسيا ماركەس ىقپالى.
«تاس قاراعان» اتتى اڭگىمە التايداعى ءزۇبارجات، اقىق تاستاردى ىزدەۋ ميحناتىن ايتادى. بۇل رومانتيكادان كورى قاتەرگە تولى ساپار. ءار سويلەمدە كوشپەلى قازاقتىڭ دۇنيەنى كورۋ ەرەكشەلىگى ايقىن. جازۋشى تۋعان اۋىل كوكتەرەك. «... كوكتەرەكتىڭ ىرگەسىندەگى قارا جولدان «تاس قاراعان» دەپ اتالاتىن ادامدار كەرۋەنى وتەتىن»؛ «التاي تاۋدىڭ اي تۇنەگەن قۇزدارىندا ۇكىدەي قوناقتاپ جۇرەتىن ەدىك»؛ «جۇلدىز جارىعىمەن اي ءمۇيىزى اعاراڭداپ...»؛ «اسپاندا جۇلدىز جامىراعان»؛ «اۋىل دارىگەرىنىڭ سابالاپ سالعان ۋكولىنان با...»؛ «التاي كۇزىنىڭ جەرگە جاپىراقتاردان الاشا جايعان ميزام شۋاق ءبىر كۇنىندە..»؛ «كەلىمسەكتەر تۇيە بوتالاعاندا ءبىر كەلەتىن قاراوتكەلدەگى اققۋلاردى باسپالاپ بارىپ، اتىپ الدى»، جىل ون ەكى اي دەمەيدى. ول جەر، كيە، يە، سور تۋرالى كوپ جازدى. قازاقى تەڭەۋلەرى كوپ.
...
«ەڭ سوڭعى سىيلىق» اتتى اڭگىمە تۇسىنىكسىزدەۋ كورىندى. ون جاسار بالا قادىل 22 جاستاعى بويجەتكەن قىزعا عاشىق بولىپ، ول كۇيەۋگە شىققاندا وزىنە-ءوزى قول سالدى. بالكىم ىلەۋدە ءبىر كەزدەسەر، راس تا بولار، ءبىراق مۇندايدى سانا قابىلداۋعا اۋىر. كىشكەنتاي ۇلدى ويىن ۇستىندە سول قىز دەپ سۇيگەنى دە شەت، ۇشقارى وبراز. دەنى ساۋ بالا ەمەس، بويىندا جىن بولۋى. پسيحواناليز بويىنشا زيگمۋند فرەيد سانانى شاتاستىرىپ تاڭا بەرەتىن جابايى قاۋىمدىق تۇرپايى ناتۋراليزمگە اۆتور ارتىقشىلىق بەرىپ قوياتىن دەتالدار ءبىرقاتار كەزدەسىپ قالاتىنى سەلك ەتكىزبەي قالمايدى. عالىمبەك تاۋ بالاسى، تابيعاتتىڭ ءتىرى سۋرەتىن بەرەدى. «اراسىندا تاۋدىڭ بەل ورتاسىنداعى جۇرەكشە قولاتتارعا ايالداپ، تاۋ جۇرەگىندەي بۇلكىلدەپ جاتاتىن بۇلا قاينارلاردان بەتىمىزدى جۋىپ، تاڭداي جىبىتەر ەدىك».
اتاجۇرت ءور التايدى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى ساعىنىشپەن جىرلايدى.
«التايدان كۇن كوتەرىلدى
اق بەسىك - نۇر مەكەنىمدى ەسكە ساپ.
امانات قىلدىم كىمگە ءتورىمدى؟!
قايقى باس ەر مەن بىرگە تەبىنگى،
ەسىمە ءتۇستى-اۋ ەسكى وشاق،
مەنىڭ ايبالتا ءتوزىمىمدى توسكە ساپ!
...التايىم، ەسىمدە ماڭگى -
جانىمدى وراپ جالىنعا.
ءتاڭىر سىيلاعان تاق توبەمدە كۇن بارىندا!».
دالا مەن قالا
«تەرەزەدەن قۇلاپ جاتقان بالالىق» - جان ايقاي، ۋرباندالۋعا بەت بۇرعان قازاق بالاسىنىڭ نالاسى. عالىمبەك ءبارىن ءوز جۇرەگىنەن وتكىزەدى. كەۋدەدە وتە سەزىمتال، مەيىربان جۇرەك شىداتپايدى. جالپاق جۇرت ەلەمەي كەلە جاتقان، ۇلكەندەر قاراماي قالت جىبەرگەن بەيكۇنا بالا قۇرباندىقتاردان جانى تۇرشىگەدى. ۇياسىنان جەل ۇشىرعان بالاپاندار سياقتى قاراۋسىزدىق پەن تۇرمىس قامىتىنا تۇتىلعان بەيشارا كۇي. كوشپەلى ءناسىلدىڭ بالاسىن قالا جاتسىنعانى ما؟ وتىرىقشىلىق مەن كوشپەلىلىك ديلەمماسى قاشانعى الدان شىعا بەرەدى. زامانعا قازاق تا بەيىمدەلۋى كەرەك. ايتپەسە قۇردىمعا جۇتقىزىپ جىبەرەتىن قارا كۇشتەر بار.
بۇل تراگەديا ۇل بالالارىنا ءۇش-ءتورت جاسقا دەيىن كەپتەپ پودگۋزنيك كيگىزىپ، وبالدى عىپ ءوسىرىپ جاتقان جاس كەلىندەردىڭ جالقاۋ، بويكۇيەز، سالعىرتتىعىنان تۋسا، ەندىبىرەۋلەرى كۇنكورىس ءۇشىن جاس بالانى بيىك ۇيدە جالعىز قالدىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر.
قىسپاعى كوپ قالا ەركىندىكتى ولەردەي سۇيەتىن دالا قازاعىنا جات. «جار جاعالاۋ» مەن «جاۋماي تۇسكەن جاسىندار» اتتى ىركەس- تىركەس قوس اڭگىمەنىڭ نەگىزگى يدەياسى جازۋشى ەتيۋد سالىپ وتىرعانداي سەزىلىپ كەتسە دە، ماعىناسى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ تۇراتىن ەكى سويلەمدە جاسىرۋلى تۇر: «قىستىگۇگى مۇزداي سۋ ءىشىپ، ءىش تاستاپ كەتەتىن ەشكىلەرى، قار بەتىندە شاشىلىپ قالاتىن قىزىلشاقا لاقتار تۋرالى جازا بەرىپ، ءوشىرىپ تاستادى...»،
«بۇل سەن ايتقان دارىگەردىڭ سىيى. «جوسپارلى تۋۋ» دەيتىن مەكەمەنىڭ كەۋدەمە كومىپ بەرگەن دەرتى. مەن اجال ەمەس، سىناقتىڭ قۇربانىمىن». بۇل 34 جاستا ولگەن اقبالانىڭ ءسوزى. اۋىلدا تالاي ايەل جاستاي ولگەن سەبەبىن ايتادى...
عالىمبەكتە جاندىكتەر باسقىنشى، ولار دا كەلىمسەك - «ءبۇيى قاپتاعان جاز». بۇل استارلى اڭگىمە. ونىڭ پروزاسىندا تاڭىرگە سىيىنعان كوشپەلى قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇرادى. ول سول قاندا بار قاسيەتتى ساقتاپ تۇراتىن ەتنوگرافيا اڭقيتىن جەر-سۋ ەنەرگەتيكاسى سىڭگەن بالالىق ءيىستى اڭسايدى. ول ءيىس حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنان، تۇرمىس-سالتىنان، ءسوز ەنەرگياسىنان، كىسىلىك ساۋلەسىنەن تارالادى.
پاتريك زيۋسكيندتىڭ «پارفيۋمەر. كىسى ءولتىرۋشىنىڭ تاريحى» اتتى كۋلتتىق رومانى 1985 -جىلى جارىق كوردى. شەديەۆر سانالاتىن بەستسەللەردە ماگيالىق ەلەمەنتتەرمەن قاتار دەپرەسسيۆتى جالعىزدىق ۋىتى، جىرتقىش قوعامنان الاستالۋ، ازعان ءدىن، سۋپەرقاھارمان، اسقاق ادام- ەلدەن اسقان قۋاتتى تۇلعا بولۋدىڭ قۇپيا كىلتى سوراقى يدەياعا تىرەلىپ، ادام ەستىمەگەن سۇمدىق قىلمىس ارقىلى زورايىپ وسە بەرەدى. ءبىراق روماندا جاسىرىن تۇرعانىمەن اسا وكتەم ەڭ نەگىزگى يدەيا - ءيىس فيلوسوفياسى، دالىرەگى، ءيىسى جوق ادامنىڭ تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز تراگەدياسى. ءيىس - مەتافورا. ءيىسى جوق بولۋ - ۇلتسىزدانۋ سيمۆولى، حارامعا تۇتىلعان مورالدىق داعدارىس، ۇشى جوق جويقىن قارا سپلين. ءيىسى جوقتىق - جۇرەكتى، يمان ۇييتىن جۇرەكتەگى جىلۋدى، باۋىرمالدىقتى، ادامدىق اسىل قاسيەتتى جوعالتۋ، ءدىن كۇناھارلىق يدەياعا باۋ تاعىپ بايلاپ تاستاعان ميفتىك جۇماقتان قۋىلۋ، باقتان ايرىلۋ.
قازاقستانعا جابايى كاپيتاليزم سىنالاپ ەنگەلى ول اسىرەسە، رۋحانياتتى وڭىرماي سوقتى، ءبىرجولا قۇرباندىققا شالۋعا جانىعىپ، كۇيرەتۋگە تىرىستى. ونىڭ ورنىنا شوۋ بيزنەس پەن سپورت ارداقتالدى. جارىق دۇنيەنىڭ نەگىزى ءسوز ەكەنى ۇمىتىلدى. ناداندىق بەكىپ، قۇتىرا ءتۇستى.
گرەك ميفولوگياسىنداعى تۇلعالار سياقتى كەسەك ءارى تاعدىرلى بەينەلەر كەيىپكەرلەر گالەرەياسى ايقىن. اۆتور سول كەيىپكەرلەردىڭ ىشىندە ءجۇر. ونىڭ كەي ءسوزىن وقىساڭ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى زاڭى زورايادى. مىسالى، 39 جانە 43 بەتتە «بىردەم» دەپ جازعان. باسىندا «بىردەن» دەگەن ۇستەۋدىڭ سوڭعى ءارپى قاتە كەتكەن عوي دەپ ويلادىم، قايتالانعاندا «ءبىر دەمدە» بولاتىن جايتتى كوزدەگەن دەپ قابىلدادىم. قاراعاي داندەرىن تۇيمەش دەۋى اعاش وسكىنىنىڭ گەومەتريالىق كەسكىنىن سيپاتتاپ تۇر.
ەڭ كەرەمەتى، نەبارى بىرەر جىل ىشىندە وقىرمان قاۋىمنىڭ ۇلكەن توبىنا فەيسبۋك جەلىسىندە تانىلىپ، ءوز باسىم باۋىرجان قاراعىز ۇلى باسقارىپ وتىرعان «مادەنيەت پورتالى» ارقىلى بىلگەن عالىمبەكتىڭ ءتىلى جاساندى ەمەس، ءتىرى ءتىل. ەدگار اللان پو «پروزا سۇلۋ بولۋى كەرەك» دەپ ايقىن جازدى. عالىمبەكتىڭ ستيلىندە كوركەمدىك انىق بار. سۋ اناسى بۇلاق كوزى سۋالعانداي تايازدانىپ، جۇتاڭدانعان، ۇسىك شالعانداي كەپكە ۇرىنعان ءسوز قورى اسا باي انا ءتىلىمىزدىڭ ەنەرگياسىن، ونىڭ قانشا قىستىقسا دا سارقىلماسىن ايقىنداي تۇسەدى. «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» (احمەت بايتۇرسىن ۇلى). عالىمبەك سياقتى شىن تالانتتاردىڭ جازۋىن ۋاعىزداۋ ارقىلى ءبىز تىلدىك نورمالاردى قالپىنا كەلتىرەمىز، جاستار ۇلگى تۇتار وقۋلىق سياقتى بولعىزۋ كەرەك.
پۇل
«كەك» اتتى اڭگىمەدە قايىڭ بەزىندەي قاتتى شال مەن ونىڭ قىزىنىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس ديالوگپەن بەرىلگەن. اكە ءسارۋار ۇيىنە قىزىنىڭ كەلىن بولىپ تۇسۋىنە ولەردەي قارسى. «اتا، ەسكى كەگىڭىزگە بولا باعىڭدى بايلاماڭىز!» دەگەن قىزىنىڭ ءسوزى دالاعا كەتتى. «ءبىر تۇندە شاڭىراعىمدى ورتاسىنا ءتۇسىردى، وتىمدى ءوشىردى، بارساڭ ولىگىمدى اتتاپ ءوت» دەيتىن اكە ءسارۋاردىڭ وزىنە ناقتى قانداي قيانات جاساعانى تۋرالى دەرەكتى اۆتور سانالى تۇردە قالىس قالدىرعان، مۇنىسى وقيعانىڭ سالماعىن اۋىرلاتا تۇسەدى. ويتكەنى كەمپىرى قاسىندا، «وتىن وشىرەتىندەي نە ىستەپتى؟» دەگەن ساۋال كوكەيدە قالادى. الدە ۇرپاق جالعار ۇلىنىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولدى ما ەكەن؟! كىم ءبىلسىن. «قارتتار وزىمەن بىرگە كورگە الا كەتتى»، ءبىتتى. بۇل راسىندا ۆەندەتتا. نە ءۇشىن ەكەنى جۇمباق، جابۋلى قازان كۇيىندە قالدى. سونىسىمەن بىلگىسى كەپ جانىققان وقىرماندى ىنتىقتىرىپ قويادى.
بەدىرەيگەن قايتپاس اكە جالعىز قىزىن كەك جولىندا قۇربان قىلارىن ارى قاراي جازۋشى قىسقى تاۋ ىشىندە قالىڭ قارعا مالتىققان بۇعىنى قالاي اۋلاعانى ارقىلى سۋرەتتەيدى. مۇنداعى ءسوز قۇدىرەتى، جازمىشقا تەلىنەتىن، ءولىم شاقىراتىن ماگيا ءۇش مارتە قايتالانعان ءبىر سوزگە تەلىنگەن: «قاندى باسىڭ بەرى تارت!».
الپىس ءبىر جاستاعى قارت بۇعىنى قۋماي- اق قان اڭساعان قاھارلى داۋىسىمەن تورعايدى ارباعان جىلان سياقتى بۋىپ تاستاعان ءتارىزدى. جاڭعىرىقتان سەسكەنگەن بۇعى قارعا قامالىپ، باسى اينالعانداي اڭعا شىققان ادامنىڭ الدىنا ورالا بەردى. قار قاماۋدا اقتىق دەمى بىتكەندەي تەر باسىپ تۇرعان بايعۇس مومىن اڭدى قارت كەزدىگىن سۋىرىپ الىپ، تاماعىنان ورىپ جىبەردى. سۋىق اق ءتۇس ىستىق قان اتقىلاعان قىزىل تۇسكە بويالسا، مۇنى اۆتور سۋرەتتەمەي اتتاپ وتە شىعادى. مۇنىڭ قارتتىڭ كوزىنە تولىپ تۇرعان قان ەكەنىن وقىرمان ايتپاسا دا سەزەدى. ويتكەنى وپ-وڭاي ۇرىنعان بۇعىنىڭ اجالى قىزىمەن قاتار كەلۋىنە ەزوتەريكالىق نىشان بولىپ تۇر.
بويجەتكەن قىزدىڭ ءولىمى بۇعىنىڭ ولىمىنەن اۋماي قالدى، سۇيگەن جارسىز ءومىر سۇرۋگە كونگىسى جوق، ءوزى پىشاققا ءتۇستى. شالعا باياعى كەگىن مالدانىپ، قارا نەگاتيۆتى سوزا ءتۇسىپ، جەگىدەي جەيتىن قايعىسىن ىشىنە جاسىرىپ تاعى دا ونداعان جىل تىرلىك كەشۋ بۇيىردى. بار بولعانى قىزىن سول ءبىر بۇعى ارقىلى قۇرباندىققا قيعانىن ەسىنە الا بەرمەۋ ءۇشىن «قار جامىلىپ بۇعى اۋلايتىن ادەتىن ءبىرجولا دوعاردى». بىلاي قاراسا، مۇنداي كەپكە ادامزات ۇرىنا بەرەدى. شال قونىشىنداعى كەزدىكتى ەكى رەت سۋىردى، ءبىرى بۇعىنى قۇربان قىلسا، ەكىنشىدە استارلى تۇردە جالعىز قىزىنا ءتيدى.
عالىمبەكتىڭ شولاق قايىرىلعان اڭگىمەسىندە كەسەك سۋرەتكەرلىك، ۇلكەن پروزا ەنەرگياسى بار. شاعىن اڭگىمەدەن جازۋشىنىڭ شەبەرلىك مەكتەبىن مەڭگەرگەنى انىق كورىنەدى. ونى-مۇنى تاپكىشتەپ ايتىپ، بەكەر بايانداۋدان اۋلاق، ءتۇيىندى دۇنيەنى تابا بىلگەن.
تۋعان قىزىن كىسى قۇرلى كورمەي، قالىڭمالعا ايىرباستايتىن قارا نيەت قاتالدىق «قارعىس» اتتى اڭگىمەدە كازيمان مولدانىڭ وبرازىندا قانىق بەرىلگەن. ۇلى جازۋشى بالزاك كەسكىنىن انىق سالعان قاس ساراڭ گوبسەكتەن وتكەن سۇمپايى كازيماننىڭ كىشى قىزى ۋ ءىشىپ ءولدى. ايەلى تاسجۇرەك ەركەكتىڭ ءتىلسىز قۇربانى بولىپ ەرتەرەك كوز جۇمعان سياقتى، ونى اۆتور ايتا قويمايدى. جاپ-جاس كۇيەۋ بالاسىن قارعاپ ءولتىرىپ، انا مەن بالانى ايىرىپ، جەسىر قىزىن ەكىنشى مارتە پۇلداپ، مال العان سۇمپايى شالدىڭ اللاشىلدىعى جالعان. «اعامنان قالعان جەتىم قىزدى ءبىر تۋىسقاندارىنا اسىراپ بەرگىزدى دە، جەڭگەمدى شىت جاڭا قالىڭمال الىپ، كورشى اۋىلداعى ايەلى قايتقان ءبىر كىسىگە ۇزاتىپ جىبەردى». كازيماننىڭ ۇلدارى دا وزىنە تارتقان تاسجۇرەك، بىرگە تۋعان قارىنداسقا جانى اشىمايدى. تيپتىك بەينە، وتباسىن ويرانداپ، ايەل مەن قىزىنا وبال، زورلىق قىلاتىن نەبىر جاماندار بار.
«كول بەتىندەگى زيرات». تەكسىزدى باۋىرىنا سالعان سۋسار بي ناعىز قازاق. ول جاقسى ادام. ءبىراق ايەل زاتىمەن ساناسپايتىن، كىسى قۇرلى كورمەيتىن وكتەمدىك بۇل كىسىدە دە بار. ەسكى ۇعىمدا قىز سۇراۋسىز، جەكسۇرىن وگەي ۇلعا زورلاپ الىپ بەرگەن گۇلساعيعا جاساعان قياناتىنىڭ جازاسىن سۋسار بي ءوزى اسىراپ، ادام قىلعان تەكسىزدەن تاپتى. «كۇشىك اسىراپ، ءيت ەتتىم، / ول بالتىرىمدى قاناتتى» (اباي). ومىردە تىم جاناشىرلىق، اسقان مەيىرباندىق تا جازالى.
جىلان كۋلتى
«اي جامىلعان ارۋاقتار» اتتى اڭگىمەدە گوتيكالىق پروزانىڭ كوركەم نىشانى قازاننىڭ قار تۇيىرشىكتەرى سياقتى قىلاۋلايدى. پالەنىڭ بارىنە سەبەپ بولعان «ۇڭگىردە لاقتاعان مەڭسىز قارا ەشكى». بۇل اڭگىمەدە ءا دەگەننەن ءولىم اتريبۋتتارى كورىنىس تاپقان. قاپ-قارا ەشكى كەمىرگەن قۋراعان سۇيەك، و دۇنيە - قارا قاپاستىڭ تۇسپالى سياقتى قۋىس ۇڭگىر، تۇندە كوشكەن جىلاندار - «شاعىلدى بەتكەيدەن قابىرشاعى اي نۇرىنا شاعىلىسىپ، بالىق باۋىر قارا جىلاندار لەگى سۋسىدى».
جىلان كوشىن اۆتور پوەتيكالىق ءبىر سۇلۋ سويلەممەن كەستەلەيدى: «كوش باسىنداعى نايزا باس، قىسقا قۇيرىق وق جىلاننىڭ ماڭدايىنداعى بارماقتاي القىزىل جاقۇت جانىپ-وشەدى». ءتاجدى جىلان، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار كوسەمى، پاتشا دەگىسى بار. جىلان جەر استىن پانالايدى، ولگەن ادامدى جەر استىنا كومەدى. ءولىم ەنەرگەتيكاسىن سۋىق قاندى ميفتىك- ميستيكالىق بەينەسى زور جاندىك كۇشەيتە تۇسكەن. اۆتور ءبىر تارتىمدىلىقتى ءار سويلەمدە ساقتاۋعا ىنتىزار. ەرتەگىلىك ساناسىن جاسىرمايدى: «بۇل جىلان باپىنىڭ قىز ۇزاتۋى ەمەس، ساي تاعانىنداعى سۋىعى ميدەن وتەتىن ءسۇت تۇماعا سۋساپ كەلە جاتقان بەتى». ەر توستىك - قازاقتىڭ باعزى ءتۇپساناسى، تازا ۇلتتىق پەرسوناج، ارعى بابا- پروتوقازاق، كوشپەلى ناسىلگە ءتان كوسموگونيالىق دۇنيەتانىم. عالىمبەك سۋىردىڭ قىز ۇزاتۋى تۋرالى ميفتىك تانىمدى جىلانعا تەليدى. ودان ۇتىلمايدى.
ءتۇن جىلى بولسا جىلان ۇيىقتامايدى، جەم اۋلايدى. جازعى ءتۇن. سەرىكتىڭ اپكەسى ىزدەپ شىققان قارا ەشكىنى «قارا سايتان» اتاۋى تەگىن ەمەس. ەشكى قۇمىرىسقا يلەۋىنە لاقتاعان ەكەن. اۆتور تابيعات سۋرەتتەرىن شىم-شىمداپ سالعان سايىن تۇنگى اتتانىستىڭ قۋاتى ارتا تۇسەدى. ايلى تۇنگى عاجاپ الەم، ەندى وسىناۋ ەرتەگىدەي ادەمى بولعانىمەن كەيىپكەردى جارىققا جەتكىزبەي الىپ قالارىن سەزىنگەن وقىرماننىڭ جۇرەگى سىزدايدى. اتاۋىندا دا كوپشە تۇردە ارۋاقتار دەلىنگەن عوي. ونىڭ ۇستىنە بۋدديزمدەگى مايا ۇعىمى - يلليۋزورلىق، تىرشىلىكتەن ادا جالعان دۇنيە سيندرومى بۇل اڭگىمەنى كوكتەي وتكەنى سونشا، ءتىپتى اۆتور ونى ءتۇپسانا ارقىلى، ءولى مەن ءتىرىنىڭ ورىن الماسۋى نەمەسە قاۋىشۋىمەن، بەيسانا قيماستىقپەن بەرگىسى كەلەدى.
قۇمىرسقانىڭ ۋىن كەتىرۋ ءۇشىن ەكەۋى قۇز جاعالاعان بيىك تاۋدان تومەنگە سىرعاناپ ءتۇسىپ، اپكەسى جاڭا تۋعان قارا لاقتى بۇلاق سۋىنا سالدى. ولسە دە مالساق قازاق. ەشكى جەلىنىن سوياۋ جارالاپ، قان ارالاس ۋىز اعۋى، ۇساق مالدىڭ زارلى داۋىسى قايعى بۇلتىن قويۋلاتا تۇسەدى. تۇما بۇلاققا لاقتى سالعاندا سۋ بەتىنە مىڭ سان قۇمىرسقا قالقىپ شىعۋى ۇلدىڭ اناسىن الدا كۇتكەن قۇسانىڭ بوياۋى ىسپەتتى. بايعىزدىڭ سۇڭقىلى بەيمەزگىل ءولىمدى ازالاۋ رەتىندە ۇستەمە. اپكەسىنىڭ كيگەنى كەبىن بولىپ شىقتى، كەڭ پىشىلگەن بوز ماتا. جالبىز تىستەپ قىبىرسىز جاتقانى ول نەگىزى ارۋاق بولىپ شىعادى، ءىنىسىن سوڭىنان ەرتىپ اكەتكەن سول، راسىندا بۇل وقيعا جاسوسپىرىم سەرىكتىڭ ءتۇس كورۋى بولىپ شىعۋىنا دا ۇقسايدى. تۇسىندە ارۋاق شاقىرسا نەمەسە ەرتىپ اكەتسە سول جان ولەدى.
بالا بۇلاق باسىندا ءوزىن شاعىپ العان جىلاندى قۇمىرىسقا يلەۋىنە توعىتتى. قاستا قيانات كەتپەيدى. ۇيىنە جوعالعان ەشكىسىن ەرتىپ، بۇلاقتى سايدان لاق ۇستاپ ورالعان بالاعا اناسى ايتقان سوزىنەن اپكەسى بۇرىنىراقتا ولگەن ارۋاق ەكەنى اشىلادى. وسى رەتتەگى سويلەمدەردىڭ بارىندە قازاقى تۇرمىس- سالت، ىرىم، ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر تۇنىپ تۇر. قازاق ءولى ۇيقى دەيدى: «ال ەرتەسى شۇعىنىقتىڭ جالعىز ۇلى ويانباي قالدى».
كۋپەر مەن بالزاك پروزاسىندا ءبىر شىعارمادان اۋىسىپ ەكىنشىسىندە جۇرە بەرەتىن ورتاق كەيىپكەرلەر بار. «شۇقىنىق - ءشوپتىڭ اتى ەمەس» اتتى اڭگىمەدە اكەسى ولگەن سەرىك شىن جەتىمسىرەيدى. ونىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇلشىنىسى كەمىپ كەتۋى شەشەسىنە دەگەن كوزقاراسىنان بولۋى مۇمكىن. جەسىر ايەل شۇعىنىق توسىن وبراز. قانعا جەرىك، ولىكتەي سۋىق ءجۇزدى ايەل ءتورت بالاسى مەن كۇيەۋىنە ءامىرىن جۇرگىزىپ، كۇيەۋى ولگەسىن بالالارىن جەرگە قاراتىپ، انايى ىسكە كوشتى. بالالارى كۇيزەلگەن. ۇلى اكەسىنىڭ ءارۋاعىن قاستەرلەپ، كۇمبەز سالۋمەن ىشتەن تىندى. ءۇي ىشىنە مۇزداي، ءبىراق بوتەن ەركەك دەسە مايداي ەرىپ كەتەتىن ايەلدەر دۇنيەدە بار، مىنا ءبىزدىڭ قازاقتا دا كەزدەسە بەرەتىن تيپتىك وبراز.
جازۋشى اۋىل قازاعىندا كەزدەسىپ قالاتىن قايعىلى ءبىر وقيعانى، ءبىر بالانى دالادا جىلان شاعىپ ولتىرگەنى تۋرالى سيۋجەتتى جۇمباقتاپ، پوەتيكالىق گوتيكالىق ۇلگىدە بايىتىپ، ەرەكشە دەتالدار قوساقتاپ، سۋرەتكەرلىكپەن بەرگەنى كونە گرەك ميفتەرىندەگى كوركەم ءتاسىلدى جادقا ءتۇسىردى. وندا سۋعا كەتىپ ولگەن جاس جىگىتتى تۇنشىعىپ ءولدى دەمەيدى، گيلاس اسقان سۇلۋ جىگىت بولعان سوڭ ونىڭ كوركىنە قىزىققان سۋ نيمفالارى، پەرى قىزدارى ۇرلاپ اكەتتى دەيدى. قارا ەشكى، قارا لاق جازمىش، قارا پالە. «كوش باسىنداعى نايزا باس، قىسقا قۇيرىق وق جىلاننىڭ ماڭدايىنداعى بارماقتاي القىزىل جاقۇت جانىپ- وشەدى». ءتاجدى جىلان كونتسەپتسياسى «اي جامىلعان ءارۋاقتار» اڭگىمەسىنەن «اسپاندا تىرەۋىش جوق» اڭگىمەسىنە كوشكەنى اۆتورلىق قولتاڭبانى كۇشەيتە تۇستەتىن ءسوز ماگياسى. عالىمبەكتە جىراۋلار پوەتيكاسى بار. «ءبورى بورانى... ءار قيىردان ات وكسىتىپ كەلە جاتقاندار» دەپ جازادى. «اسپاندا تىرەۋىش جوق» اتتى ويماقتاي اڭگىمەنىڭ فيلوسوفيالىق ءتۇيىنى تەرەڭ.
نۇرلان ماۋكەن ۇلى «كوكتە كۇن جوق./ جەردە ءۇن جوق./ ارامىزدا كىم جوق؟...» - دەپ «ەلەگىزۋ» اتتى جىر جازدى. ادامزاتتىڭ اشكوزدىگىنەن جارالعان، جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىقپايتىن، قۇرىپ- جوعالىپ تىناتىن سۇمىراي قۇستى كوزىمەن كورگەن دانا شالدىڭ ەسىمى دە ەرەكشە كوركەم: ءىزبورى. ەسىم استارلى، سۇمىراي قۇس تىلسىم. سۇمىراي قۇس جوقتىق سيمۆولى، ونىڭ ءبىر اتاۋى «جوق»، جاراتىلىسى «جوق» دەگەن سوزگە بايلاۋلى. عالىمبەكتە ەرتەگىدەگىدەي سيقىرعا مالىنعان جىلان پاتشاسىنىڭ تۇسپالى تەكتىلىك بولىپ شىقتى: «... كوز ۇيالتار جارىق پەن ىسىلداعان داۋىستان ويانىپ كەتتىم. تاياق تاستام جەردە ۇزىنى ەكى-ءۇش قۇلاش ايداھار جىلان كەتىپ بارادى. ەڭ عاجابى، ماڭدايىنا جارىق شاشىپ تۇرعان باسىنداعى جۇدىرىقتاي گاۋھار تاسى بولدى».
جىلاندى جوقتاپ جىلاۋ «اق جىلاندار» اتتى اڭگىمەنىڭ نەگىزى. ول جەر- سۋدىڭ يەسى. «قۇرالاي تىشقاننىڭ بوعى» دەپ اتالاتىن اڭگىمەدە قۇزداعى وردالى جىلاندار مۋميە ىزدەپ بارعان اكەلى- بالالى قازاقتىڭ سورىن قايناتتى. «باسى شالقالاپ كەتكەن بالانىڭ مويىن تۇسىنان باستاپ يەن قۇزدىڭ وردالى جىلانى شىمقاپ وراپ الىپتى. قاناتىنا وق تيگەن جارالى قۇستاي سالاقتاپ كەتكەن بالانىڭ اياق-قولدارىن ىسىلداعان جىلاندار ۇزارتىپ تۇر. شاراسىنان شىعا الايىپ كەتكەن توستاعانداي جانارىندا قاز باۋىر بۇلتتار جوڭكىلىپ جاتتى». ەدگار پو ستيىلىنە بەك لايىق جاندى سۋرەت. اكەسى بالاسىن جارتاسقا بەلىنە قارالا ارقان بايلاپ ءتۇسىردى، و دا جىلاننىڭ تۇسپالى.
عالىمبەك ەلۋبايدىڭ پروزاسىندا قىتاي-حانسۋ ۇلتى تۋرالى دەرەكتەر بارشىلىق. «سۇيەك كۇلى» اتتى اڭگىمەدە كەلىمسەك قىتايلاردىڭ قازاق اۋىلىنا پانا ىزدەپ كەپ، كاسىبىن تۇزەپ، تەز وڭالىپ كەتكەنى وقيعالار لەگىمەن بەرىلگەن. ءتۇيىندى سويلەم: «ۇكىمەتى تاراپىنان قانداي قولداۋ بولعانى مۇنداعى جۇرتقا قاراڭعى». ولار نەگىزىنەن جاستارىن جىبەرگەن. قازاقتار كەلگەندەردىڭ تۇرمىس سالتىنا، دۇنيەتانىمىنا جاتىرقاي قارايدى. اعىن سياقتى قاپتاپ كەلە جاتىر. ەسەسىنە مۇنداعى قازاق قامكوڭىل. كىشكەنتاي نەمەرەسىن اپاسى كابيران ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ارقالاپ اكەپ سۋرەتكە تۇسىرتكەن. ءراسىمشى قىتاي ولگەن اناسىنىڭ اقتىق تىلەگىن ورىنداپ سۇيەگىن ورتەپ، كۇلىن تۋعان توپىراعىنا اپارىپ قوياتىن بولادى. ءولى كەمپىردىڭ شاشى جانىپ، وت ىشىنەن تۇرىپ كەتكەنى، مۇنى كورگەندەر دۇرلىگە قاشقانى ەدگار پونىڭ ستيلىنە دە ۇقساپ كەتەدى.
اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەدە بالا عالىمبەك ءوز بەينەسىن - اناسى مەن كىر-قوجالاق نەمەرەسىن بەتى-قولىن جۋماي ۇيقىدا جاتقان جەرىنەن سۋرەتكە تۇسىرگەن اڭقاۋ اجەسىنىڭ قىلىعىمەن قوسىپ يۋمورمەن شىنايى بەرگەن. اۋىلعا العاش جاس قىتايلار كەلگەنى، ولاردى جەرگىلىكتى قازاقتار اقپا دەپ اتاۋىن، ولاردىڭ ايەلدەرى ەرىن قۋىپ ءجۇرىپ سابايتىنىن، اش قارىن تويمايتىندارىن، كۇي تالعامايتىنىن، ءجۇرىپ تاماق ىشەتىنىن، اۋەلدە بەيبىت كورىنىپ، مەرەكەسىن، سالت-ءداستۇرىن، ەتنوگرافيالىق دەرەگىن، ونىڭ بىرەۋى فوتوسۋرەتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قازاقتاردى فوتوعا ءتۇسىرىپ اقشا تاپقانىن سۋرەتتەيدى. بوتەن حالىقتار مىسىق تابانداپ ەنىپ، باسا كوكتەۋىن، ساۋداعا بەيىمدىگىن الەمدىك تاريحتا وركەنيەت دەپ تە قابىلداي بەرەدى.
«الىپ اتەشتىڭ اسەم قۇيرىعى نەمەسە جاياۋ ۇستاز» اتتى اڭگىمە وتە شىنايى. قاسىم ابزال، جانى ىزگى ادام، سونىمەن قاتار كەرەمەت ايانىش تۋدىراتىن كەيىپكەر. جاناربەك ءاشىمجاننىڭ «قىلبۇراۋ» («قايىرشى ءۇندىستىڭ مونولوگى» ) اتتى ولەڭىندەگى ۇرەي ازايعان، السىرەگەن حالىقتاردىڭ كەلەشەگىن ويلاپ قامىعۋ، جوعالعان مادەنيەتتى جوقتاۋ بولاتىن.
«ايادىلدىڭ قارىزى» اتتى اڭگىمە دە عۇمىرباياندىق سارىندا، عالىمبەكتىڭ تابيعاتى ميستيك ەكەنى اڭعارىلادى. مۇندا ول ءوزىن قاقان دەپ اتايدى. سەرىلىكتاۋدى ءوز شىعارمالارىندا جازعان، بىرگە وسكەن دوسى، دارىندى اقىن، جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلى ونى ءبىز قاقاي دەۋشى ەدىك دەدى. «بودە»، «ءجۇز جەتىنشى كوكتەم»، «اققۋراي»، «بوكەن جالاق» اڭىزى» اتتى اڭگىمەلەردە ول قازاق ايەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بەينەسىن جاسادى.
شىن تالانتتار قورعانسىز. دالىرەگى، ىشكى مادەنيەتى مەن تەرەڭ جاسىرىنعان كىسىلىگى، ونى تاكاپپارلىق دەمەي، بەكزاتتىققا ءتان كىشىپەيىلدىك دەگەن دۇرىس، سول جىبەرمەيدى. بىرەۋلەردىڭ الدىنا ءموليىپ الاقان جايىپ بارا المايدى، بولماسا ىعى كۇشتىگە جاعىنبايدى، ءوزىن ساۋدالامايدى. جاقسىلار جاقسىمىن دەپ ايتا المايدى، جاماندار جاقسىمىن دەپ ايقايلايدى دەيدى ەل. عالىمبەك ىشتەن تىنىپ جۇرە بەرگەن.
«قۇل بازار»، «ارامتاماق شيە اعاشتارى» سياقتى اڭگىمەلەرىندە ءوز ومىرىمەن قوعام شىندىعى قاتار بەينەلەگەن. «ءبىز جىلقىلاردى جۇرەگىمىزگە جەرلەدىك»، «تاس قاراعان»، «ۋاقىت قولامتاسىندا» اتتى اڭگىمەلەرى اۆتوردىڭ ءوز ومىرىنەن. جازۋشى ءبىر سويلەممەن-اق تۇتاس وقيعانى سىعىمداپ، پرەسس جاساعانداي سىيدىرىپ جىبەرۋگە شەبەر. ادام مىنەزدەرىن قىلىعى ارقىلى كۇشتى بەرەدى. از سوزبەن وبراز جاسايدى. عالىمبەك ءوزى قاتارلى ءارى اتتاس ورالمان جاس جىگىت ەكەۋى بىرنەشە جىل «اق جول» گازەتىن توتە جازۋدان كيريلل ھارپىنە تۇسىرگەن دەگەن مالىمەتتى جەرلەۋ كۇنى جاس جازۋشىنى قارا جەرگە قيماي قايعىرعان، جاقىن جۇرگەن قالامداس دوستارىنان ەستىدىم. اتتاي 25 توم، سول قىرۋار ەڭبەگى ەلەندى مە ەكەن؟! ۇزاق جىلدار بويى تىشقان كەمىرۋى مۇمكىن كونە قاعازدارعا كومىلىپ جۇمىس ىستەۋ زياندى، دەنساۋلىققا قاۋىپتى ەكەنىن «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ قۇراستىرۋشىسى ءارى جەتەكشىسى، ادەبيەتشى عالىم سەرىكباي قوسانوۆ سۇحباتىندا ايتتى: «ەسكى قولجازبالاردى اقتارعانداردىڭ كوبى قايتىس بولىپ كەتتى». سارعايعان ءتۇس ساناعا جۇعارى قاراپايىم فيزيكا زاڭدىلىعى، كوز دە فوتواپپارات، ميعا سالماق كوزدەن، ويتكەنى الەم دەگەن تۇنىپ تۇرعان ەنەرگيا، ۆيبراتسيالىق تولقىن- تەربەلىستەر ەكەنى ايان. ءارحيۆتىڭ 90 جىلدىق شاڭ- توزاڭىن جۇتىپ، سارىلا بەينەتتەنۋ جاس تالانتتىڭ رۋحاني امبيتسياسىنا، شىعارماشىلىق پوتەنتسيالى مەن قالام قۋاتىنا تەرىس اسەر ەتپەدى مە ەكەن؟! تالاي رەت ادەبي قۇل كەيپىنە ءتۇسىپ، 2010 -جىلى دەرەكتى فيلمدەرگە سسەناري جازدىرىپ الداپ كەتكەن قوس الاياققا، ەنەرگوۆامپيرلەرگە تالاي جەلىنگەن ءوز باسىم ەندىگىدە مۇندايدى اۋىر قابىلدايمىن، جانىم تۇرشىگەدى. بوتەندەرگە شىعىندالعان ومىرلىك كۇش- قۋات ەنەرگيا يەسىنە اقشا كۇيىندە قايتپاسا شىعارماشىلىق ادامنىڭ جولى بولماۋى جالعاسا بەرەرىن تىم كەش ۇقتىم.
عالىمبەكتىڭ «شالا باۋىزدالعان اق ەشكى» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەسى 4,5 بەتتەن اسپايدى. ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك جازۋشىسى ا. پ. چەحوۆ قىسقا جازۋ تالانت بەلگىسى ەكەنىن ايتسا، ارتىق ءسوزدى «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» دەپ اباي تەرىستەپ، كوزگە شۇقىعان. بۇدان بوس مىلجىڭ، كوك ەزۋ بىلجىراق ۇلكەن پروزاعا جات ەكەنى تانىلادى.
وقيعا ۋاقىتى 1990 -جىلعى جاز، مەزگىل كەش باتا، گەوگرافيا - سەرىلىكتاۋ باۋىرىندا از اۋىل، اعاش توسەلمەي، توپىراعى شىعىپ جاتقان ەدەن، تۇرمىس - جۇتاڭ، «بالالاردىڭ تىزەسىندە ەكى، قۇيرىعىندا ءبىر جاماۋ»، جۇگىرمەك تۇلكى قۇرساق، قارىن تويا قويمايدى. ءبىراق اۋىل مۇلدە كەدەي دە ەمەس. ون شاقتى ەشكىسى، بىرەر بۇزاۋلى سيىرلارى بار، ايراندىعى جانە تار زاماننان قالعان ۇركەك كوڭىل، ونىڭ ۇستىنە قازاقى قاناعات بار. كەيىپكەرلەر: مەيىربان اكە ەلۋباي، بايدىڭ ءوڭدى بايبىشەسى، ءاجىمى جۇزىنە ەمەس، جۇرەگىنە تۇسكەن قۋانعان اجە، اۋىل مولداسى. قىزىلسىراپ، ەت جەگىسى كەلگەن التى جاسار ۇل سەرىلىك تاۋدىڭ ارعى جاعىندا اتاجۇرتى بار ەكەنىن ۇلكەندەردەن ارينە، ەستىگەنى انىق قوي.
«ەشكى - ول ەت قوي». يۋمور تۇنعان قيسىن. «ەندەشە نەگە سويمايدى ەكەن؟». بالانىڭ ەرەسەك ويى سەلت ەتكىزەدى. جاراتىلىسىنان ەشكىم الشاق تۇسپەك ەمەس. عالىمبەك ەت جەگىسى كەپ، سويقان شىعارعانىندا، ونىسى جەرگە شالقاسىنان ءتۇسىپ، ءلام-ميم دەمەي، قىرسىعىپ جاتىپ العاندا اكە-شەشەسى ەكى ءتۇرلى مىنەز كورسەتەدى. اناسى كىشكەنتاي ۇلىنىڭ جىنىن قاعىپ العىسى كەپ، انشەيىن جاسقاپ جىبەرمەك بولىپ، وتتاعى كوسەۋگە ۇمتىلسا، اكەسى بالاجاندىعىن تانىتتى. مال باۋىزداۋعا جوق، ونىسىن «قولىم جۇمساق، مالدىڭ جانى شىعىپ بەرمەيدى، ۇزاق قينالادى» دەپ اقتالاتىن، راسىندا جۇرەگى جۇمساق اكەسىنىڭ مەيىرىمدىلىگى ايقىن. عالىمبەك ءوز اكەسىنە تارتقان ەكەن. التى جاسار بالانىڭ باۋىرمال اكە مىنەزىن ءبىلىپ، ۋلتيماتۋم قويعانى ءتىپتى ەرەسەكتەرشە: «ەشكى سويىپ بەرەسىڭ!».
بالا بولسا دا وسى وقيعادا ونىڭ كوڭىل اۋەنى قىرىق قۇبىلادى. اكەسى مال باۋىزدايتىن كىسى ىزدەپ داعدارىپ تۇرعانىن كوردى. كورشى مولدا شال «ءوزىنىڭ ادال اسىن الالداپ باۋىزداپ جەي المايتىن اكەدەن ۇلعا نە ونەگە؟!» دەپ سىنايدى. سالماق اكەلى- بالالى ەكەۋىنە تۇسكەندە بالا ەت جەگىسى كەپ لاڭ شىعارعانىنا ءتىپتى وكىنەدى، ءارى قورادان سيراعىنان سۇيرەپ شىعارعاندا باق ەتكەن قىسىر اق ەشكىنى اياپ كەتتى.
اڭگىمەدەگى كەسەك كەيىپكەر - قازاقتىڭ يگى جاقسىسى بولعان سوڭ ۇلتشىل دەپ ايىپتالىپ 20 جىل قىتايدىڭ تاس تۇرمەسىندە وتىرىپ كەلگەن مولدا «جىرتقىش ءتۇز تاعىسىنداي تاس ورىندىقتىڭ تالايىن توزدىرعان كوكجال». ونىڭ شىن تاقۋا مولدالىعىن كەرەمەت اسىراتىن ءبىر سويلەم بار: «جانە ەسىمدە قالعانى، ول ەشكىمدى توزاقپەن قورقىتپايتىن- دى». قازىرگى بوتەن اعىمدارعا ءىش تارتاتىن مولدالاردىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى توزاق.
ورتا عاسىرلاردا كاتوليك شىركەۋى بۇقارا حالىقتى ىبىلىسپەن ۇرەيلەندىرىپ، ونى نەگىزگى قاھارمان ساناتىنا شىعارىپ، اسپانداتىپ جىبەرگەنىنىڭ سوڭى ينكۆيزيتسيانىڭ قارالى عاسىرلارىنا اينالدى. ءىبىلىس پەن توزاق ەكەۋى شىنتۋايتىندا ءبىر عانا ۇعىم عوي. اسىرە ءدىندارلار ولاردى كورنەكى قۇرال قىلىپ پايدالانۋعا وتە مۇددەلى. سيراعىن بالا شالا بايلاعان اق ەشكى قاشىپ كوز بايلانعان شاققا ءسىڭىپ كەتتى. ەرتەسىندە ءشامشي شال قۇلاعىنداعى ەنىنەن تانىپ، قانسىراپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ اكەلدى.
« ۇلىنا ەشكى سويىپ بەرەم دەپ كۇلكىگە قالعان اكە مولاسى سول الىس التايدىڭ قۇشاعىندا ماڭگىلىككە تىنىس تاپتى. ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا دا جارامادىم». اكەگە دەگەن ءمولت- ءمولت كوزدىڭ جاسىنداي سارتاپ بولعان ساعىنىش 32 جىل وتكەندە، ءوز جاسى سول 40-تان اسپاي كەتكەن ارداقتى اكەنىڭ جاسىنا جەتىپ قالعان 3- مۇشەلىندە وسى اڭگىمەنى جازدىرعانى داۋسىز. قازاقتىڭ شەكارانىڭ ەكى جاعىندا قالعان قانىن جوقتاپ، قوس ايرىلعان ساناسىن، ءۇش ۇرپاقتىڭ تىرشىلىك بايانىن شاعىن دۇنيەگە سىيدىرعان.
«قوش- ەسەن بول، كىندىك قانىم تامعان جەر،
كىم بولعانى سەنى ۇمىتسا جالعاندا ەر؟
جۇرەگىمدى جىبەك جىپتەي كەمىرىپ،
ولە-ولگەنشە قارا كۇيە - ارمان جەر.
بارلىق پەنەن تارباعاتاي ورتاسى -
تۇنىپ جاتقان توپىراقتىڭ تور تاسى.
ەمىل مەنەن قاراۇڭگىردىڭ وزەنى –
بال تاتىعان سۋدىڭ مايلى سورپاسى.
ارقالاۋمەن ساعان دەگەن پارىزدى،
سان بوزداعىڭ ارپالىسىپ جان ءۇزدى.
ءسابي كۇنىم وكسىپ قالعان جۇرتتاعى،
مەنەن مەدەت كۇتەتۇعىن ءتارىزدى
قىسقا ومىردە مىڭ مارقايعان، مىڭ ازىپ،
تاۋسىلماستاي تابار دەيسىڭ كىم ازىق؟
كوشىپ- قونباس زيراتتارى بابانىڭ،
جات قولىندا كۇڭىرەنەدى قۇلازىپ. (نەسىپبەك ايت ۇلى. «قوشتاسۋ»).
«وقۋ سوققاننىڭ» ماحابباتى». دون كيحوت ءتارىزدى ءىزقۇتتى بالا كەزىنەن كىتاپقۇمار، «اراسىندا ومارعازى ايتان دەگەن كىسىنىڭ ۇيقاسسىز، تۇسىنىكسىز ولەڭدەرىن جاتتاپ جۇرگەن» دەگەن سوزدەن جاس جىگىتتىڭ ادەبي تالعامى زور ەكەنىن، ادەبيەتتىڭ ۋىن ءىشىپ، بالىن جالاپ جان دۇنيەسىن مۇنارعا تولتىرىپ العانىن ۇعىنۋعا بولار. وسى اڭگىمەدە عالىمبەك كافكانى ەسالاڭ دەپ اتايدى، ومارعازىنى قابىلداي المايتىنداي كەيىپ تانىتسا دا ءوزى سولارعا وتە بەيىم، جۇرەگى تىم نازىك ەكەنىن ءبىلۋ ونىڭ پروزاسىنان كوكتەي وتەتىن يرراتسيونالدى تراگەديا، جاسىنان قۇساسىن اڭداپ ۇلگەرگەن مىناۋ تولقىمالى، قۇبىلمالى بىرەسە اسقان سۇلۋ، بىرەسە اجارى قاشقان ۇلى تىرشىلىككە ساعىنىش سارىنىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. دوسى ءىزقۇتتى جازۋشىنىڭ ءبىر سىڭارى ما دەپ قالۋعا بولادى. پۋشكين «مىسىر تۇندەرى» اتتى پوۆەسىندە ءوز اۆتوپورترەتىن ءۇش كەيىپكەر ەتىپ عاجاپ سۋرەتتەگەن بولاتىن.
كور، وكسىكتى وبرازدار شەرۋى، ولەتىن بالا مولاعا جۇگىرەدى دەمەكشى، اجال موتيۆى تىم ءجيى («اسىراندى»). ونىڭ كەيىپكەرلەرى ءجيى ەسىنەن اداسادى. «سۋ اياعى قۇردىم»، «كىسىكيىكتىڭ ماحابباتى»، «وقۋ سوققاننىڭ ماحابباتى»، «ءبىزدىڭ تاۋدىڭ تەرىسكەيى»، ت. ب.
ادەبيەتتە پيار جاساۋ سانگە، ارتىقشىلىققا اينالدى. ونسىز ادەبي ورتا ەسكەرمەگەنسيدى. بىلە تۇرا، كورە تۇرا سامارقاۋ ماسكا كيە قويادى. كوپشىلىك شىنايى كوركەم ادەبيەتتىڭ قۇنىن بىلمەيدى. ادەبيەت تۋرالى ينتەرۆيۋدە ماسكەۋلىك پروفەسسور ەۆگەنيي جارينوۆ «ءبىز جاپپاي گرافومانيا داۋىرىندە ءومىر سۇرەمىز» دەپ اشى شىندىقتى باسا ايتتى. دارىندى تۋعاندار امال-ايلاسى اسقان، سۇيەمەلمەن عانا وزاتىن بەزدار اتاۋلىنىڭ تاساسىندا قالسا، اقشا بيلەگەن زاماندا جۇتاپ جارىماي جۇرسە سول قايعى.
«سوندا ويلادىم: ۇلىلاردىڭ ەستى سوزدەرىن ەستەرىنە ساقتاپ قالدىرا الماعان حالىق ءتىرى ولىك بولار دەپ». (روللان سەيسەنبايەۆ. «ۆيسلاۆا شيمبورسكايا. قۇداي تاۋبەسىنە تۇسكەن كۇن»). سەبەبى قازىر كوپشىلىك مادەنيەتى وكتەم، دۇلەي ءداۋىر - قارا ءدۇرسىن، كوشىرمە، ايتارى جوق ءنارسىز، ارزانقول پروزاسىماق پەن ساندىراق كينوسىماق قاپتاپ، تالعامدى بۇزىپ، تىيىمسىز تايتاڭداپ، باسا كوكتەپ بارادى. ۇلتتىق داستۇرگە بالتا شابۋ شەتتەن سۇمدىق قارجىلاندىرىلىپ، ءدىن جامىلعان ىرىتكى توپتار ارقىلى كۇشەيگەن. بلوگەرلەردەن قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني قۇلدىراپ بارا جاتقانى ايقىن بىلىنەدى. سوندايلاردىڭ ديەۆيزى: «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە». كىتاپ وقىمايتىن نەبىر ناداندارعا شوقاندى كەمسىتۋ، مۇقاعاليدى مەنسىنبەي تىلدەۋ، ۇلتتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاڭداۋلىلاردى مازاقتاۋ تۇك ەمەس. مۇنىڭ ءبارى اسقان توپاستىق مەڭدەگەندە جابايى، سيىقسىز ساۋاتسىزدىقتان شىعادى.
P. S. بىلتىر جاز «اباي» جۋرنالىنا ءبىر اڭگىمەسىن سۇراپ، عالىمبەككە حابارلاستىم. ينتەللەكتۋال اقىن باۋىرجان قاراعىز ۇلى سايتتا ۇزبەي جاريالاپ تۇراتىن بەيمالىم اۆتوردىڭ اڭگىمەلەرى ۇناي باستاعان ەدى. ونى بۇرىن كورمەگەنمىن. تەلەفوننان ول ماعان: «ايگۇل اپاي، مەن ءسىزدى ويلاپ جۇرگەمىن» دەگەندە قايران قالدىم. مەنى وقىپ جۇرەتىن بولعانى عوي. ول الماتىدان 2009 -جىلى قىستا «ماحمۇد قاشقاري» II سىيلىعىنىڭ 300 دوللار سالىنعان كونۆەرتىمەن قوسا («ەرەيمەن مەن اقىناي» اتتى اڭگىمەم ءۇشىن) ديپلومىن اكەپ بەرگەنىن، سول سىيلىقتى قاتار العان ۇلاربەك دالەي ۇلى ماعان بەرىپ جىبەرگەندە ۆوكزالدان بارىپ قارسى العانىمدى ايتتى. جاس ستۋدەنت بالانىڭ بايقاۋدان العان اقشانى اكەپ بەرگەنى سوندا بارىپ ەسىمە ءتۇستى. ءوزى ايتپاسا بىلمەيمىن عوي. ءسال كەيىنىرەك عالىمبەك «كول بەتىندەگى زيرات» اتتى اڭگىمەسىن ماعان ۆاتساپپەن سالىپ، «ايبوز» سىيلىعىنا جىبەرگەنىن ايتتى.
ونى جازۋشى ەكەنىن بىلگەسىن جاقىننان كورۋىم 2023 -جىلى 14-قازاندا ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا «ءجۇز جەتىنشى كوكتەم» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە ءوتتى. ءبىرىنشى قاتارداعى ماعان ول ءجيى قاراپ قويىپ وتىردى. تاعدىر جازۋىمەن العاشقى ءارى سوڭعى مارتە كەزدەسۋ ەكەن. ول ءۇش ايعا جەتپەي قايتىس بولعاندا بارىپ قوشتاسقانداي بولىپ جاۋتاڭداعان كوزدىڭ ماعىناسىن ۇقتىم. عالىمبەك ماعان ءوز شىعارماشىلىعىن ەلگە تانىتۋدى، لايىقتى باعا بەرۋدى، ىزدەۋشىلەرىن كوبەيتىپ، زەرتتەۋدى، كەسەك وي ايتۋدى امانات ەتىپ كەتكەن ەكەن. ناعىز جازۋشىعا بىتكەن تۇيسىك الدامايدى. ول كىم وزىنە رۋحى تۋىس ەكەنىن سەزەدى. جازۋشىنىڭ ءوزى ولسە دە، ءسوزى ولمەگەنى ابزال. مەن ءۇشىن كەيىنگى بۋىندا ءوز زامانىن، ەل-جۇرتتىڭ بەينەسىن اينىتپاي جازىپ كەتكەن عالىمبەك ەلۋباي ۇلى شىن سۋرەتكەر. ونىڭ اڭگىمەلەرىن ءىرى شەت تىلدەرگە اۋدارتۋ قاجەت.
الەۋمەتتىك جەلىگە كىرمەيتىندىكتەن ونىڭ بەيمەزگىل قازاسىن ءبىر كۇن وتكەندە 7- قاڭتاردا ءتۇس اۋا ەستىدىم. اجالعا داۋا جوق. ول ءبىزدىڭ ءولارادان ءالى شىعا الماي ميلىقتاپ جاتقان، اقشاعا تابىنعان جاتباۋىر قوعامدى جاتىرقاپ، تىم نازىك جانى سىيىسا الماي كەتكەنى انىق. دەگدارلىقتى قوراشسىناتىن، اقشاعا تاۋەلدى مەشەۋ ورتادان ابدەن جالىققان بولار.
اناسى، ەت- جاقىن تۋىستارى شەكارانىڭ ارعى بەتىندە قالعان جازۋشى ەلىم دەپ اڭساپ كەلگەندە جانى جۇبانىش تاپپاي، جالعىزدىق، جەتىمسىرەۋ كۇيىگىنەن ارىلماعان سياقتى. جەرلەۋ راسىمىنە مەنى الا كەت دەپ باۋىرجان قاراعىز ۇلىنا قوڭىراۋ شالدىم. استانا تۇبىندەگى قوياندى اۋىلى. دۇيسەنبى، 8 -قاڭتاردا شاعىن مەشىتتەن عالىمبەكتىڭ جانازاسى شىعارىلدى. اقتۇتەك بوران ءىشىن تارتا ۇلىپ، اياز قاتايىپ تۇردى. مارقۇمنىڭ كىشكەنتاي ەكى ۇلى قابىر باسىنا ۇلكەندەرمەن ەرىپ كەتكەنىن ەستىگەن ايەلدەردىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. ءاپ-ادەمى كەلىنشەگى بۇلبۇل سۇيگەن جارىنان ايرىلىپ، قارشاداي ءتورت بالامەن جىلاپ قالعانىن كورگەن جۇرەكتەر شايلىقتى.
نەبىر ايتۋلى تالانت يەسى قۇداي بەرگەن دارىنىن تولىق يگەرمەي قور بولىپ، فانيدەن باقيعا وزدى، ولار شىن تالانتتى دەر شاعىندا تانىماي، ۇلت قازىناسىن باعالاي، قورعاي الماي قاپى قالاتىن ورتاسىنا كۇيىنىش بۋىپ ىشتەن تىنعان سوڭ ءوز-ءوزىن ازا تۇتۋعا، جۇرەك سورلى قان جىلاۋعا ءماجبۇر بولعانى داۋسىز. وسى زامانعى پىسىقايلىقتان جۇرداي بولعاسىن سويتپەگەندە قايتسىن.
تۇساۋكەسەردە ول ماعان كىتابىنا قولتاڭباسىن توتە جازۋمەن جازىپ بەرگەن ەدى. ارابشا. 2024 -جىلدىڭ 22-مامىر كۇنى جازۋشى تۋرالى «ادەبيەت پورتالىنىڭ» تۇسىرىلىمىنە شاقىرعاندا جاقسىبەك قاقان كيريلليتساعا ءتۇسىرىپ بەردى: «قىمباتتى ايگۇل اپايىم، ءارقاشان اماندىقتا بولىڭىز. ىنىلىك ىزەتپەن عالىمبەك ەلۋباي» دەپ جازعان ەكەن.
اۆتورى: ايگۇل كەمەلبايەۆا
ADEBIPORTAL. KZ
***
ايگۇل كەمەلبايەۆا 1965-جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانى، قۇندىزدى اۋىلىندا تۋعان. 1984- 1987 ج ج. قازمۋ- ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىعان. 1989- 1994 ج ج. ماسكەۋدەگى م. گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى (پروزا) ءبولىمىن ءبىتىردى.
«جەتىنشى قۇرلىققا ساياحات» اتتى بالالارعا ارنالعان پوۆەست جانە «توبىلعىساي»، «مۇنارا» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ اۆتورى. رەسپۋبليكالىق باسپا سوزدە 100 شاقتى ادەبي-زەرتتەۋ ماقالالارى، ەسسەلەرى، اۋدارمالارى جاريالانعان. جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى، كينودراماتۋرگ، ەسسەشى.
1983 -جىلى «جالىن» باسپاسىنىڭ رەسپۋبليكالىق جابىق كونكۋرسىندا بالالار ادەبيەتىنە ارنالعان Ⅱ جۇلدەنى، 1997 -جىلى م. اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە جاريالانعان شىعارماشىلىق كونكۋرستا Ⅲ ورىندى يەلەندى. جاستار وداعى مەن جۋرناليستەر وداعىنىڭ باۋبەك بۇلقىشەۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1998). سوروس- قازاقستان - دەبيۋت كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى. سوروس قازاقستان قورىنىڭ «قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق رومان» اتتى كونكۋرسىنىڭ جەڭىمپازى (2000). بىرنەشە دۇركىن رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق بايگەلەردىڭ جەڭىمپازى بولعان.
اڭگىمەلەرى ورىس، تۇرىك، ءازىربايجان، نەمىس تىلىنە اۋدارىلعان. رومانى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان. انتولوگياعا ەنگەن ءبىر اڭگىمەسى ب ۇ ۇ- نىڭ 6 تىلىندە شىقتى: ورىس، اعىلشىن، فرانسۋز، اراب، قىتاي، يسپان.
