ايگۇل كەمەلباي. «قوڭىرقاز» - اڭگىمە
اڭگىمە ۇلكەن ساحنا جايلى كوكەيتەستى ارمانمەن قوش ايتىسۋعا ءماجبۇر بولعان قارشىعا بەيمازا قالادان تەزىرەك كەتۋگە اسىعىپ، قىرداعى قويشى اعاسى اقىلبايعا اعىنان جارىلىپ حات جازدى.
تۋعان جەرگە ورالعىسى كەلەتىنىن، نەكەسىز ءسابي كۇتىپ جۇرگەنىن، جاناشىر جالعىز تۋىسى كۇناسىن كەشپەي ات-تونىن الا قاشىپ، تەرىس اينالسا، كىندىگى كەسىلگەن اتامەكەننەن مۇلدە بەزىنىپ، ەل-جۇرتقا ماسقارا قىلماي، ءبىرجولا جوعالاتىنىن قىسقا قايىردى.
تاۋدا جالعىز ءۇي شوشايىپ، ايەلىمەن عانا كۇنەلتىپ، ءبىر وتار قويدان وزگە ەشتەمە كورمەگەن زاتى مومىن قويشى نە دەسىن، دەرەۋ بويىن كەرنەگەن توسىن سەزىمدەردەن اڭىراپ، شىن پەيىلىمەن اقتارىلىپ، اداسپايتىن ادام بالاسى، سۇرىنبەيتىن ات تۇياعى بولمايتىنىن مويىنداپ، قارىنداسىنا ەش ءزىلى جوعىن، عۇمىرى ايالاپ جاقسى كورىپ كەلگەنىن، اق سۇتپەن بەرىلگەن تۋىسقاندىق مەيىرىمىنە ەشنارسە شىركەۋ بولا الماسىن ايتىپ، «قالقام» دەپ جاۋاپ جازدى.
اقىلباي قويشى قۇداي بەرگەلى تۇرعان بوبەكتى «باۋىرىما باسىپ الام» دەگەن ويدىڭ وزىنەن ماستانىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيمادى.
اعاسى جازعىرسا، جاقسى ءيت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى دەپ بەكىنگەن قارشىعا كوڭىلى تىنىپ، ەلىنە ورالدى.
بۇل جاقتا كوكتەم جاز كۇندەرىندەي جۇمساق، شۋاقتى ەدى. قويشىنىڭ قوڭىر كيىز ءۇيى، جاز جايلاۋعا كوشكەندە ادىر-ادىر بەلدەر كومكەرگەن كەڭ دالانىڭ جۇپار ءيىسى جاس ايەلدىڭ ساعىنىشىن ساعىمعا اينالدىرىپ، بۇلدىراتىپ جىبەردى. جيەگىندە قامىسى جەلكىلدەگەن شاعىن اينا كولدەردىڭ كۇنمەن شاعىلىسقان كەلبەتىن كورگەندە ءوزىن بايىز تاپتىرماي، باباجۇرتقا ءجىپسىز شىرماپ، قاڭباقشا ايداپ اكەلگەن نە عالامات ەكەنىنە جابايى تۇيسىكپەن تۇيسىنگەنى حاق. قارعا ادىم قاشىقتىقتا تىزىلگەن شاعىن كولدەردىڭ بەتى قىم-قۋىت تىرشىلىككە تولدى. الەم العاش جاراتىلعان كۇننەن باۋىر باسقان قۇس بالاسىنىڭ سان ءتۇرىن ايتپاعاندا، كەربەز اققۋ قالقىعان اق ايدىننىڭ سالتاناتتى شىرقىن ەكى اياقتى ادام بالاسى پايدا بولعانعا دەيىن ەشكىم بۇزباپ ەدى. انا قاز ءوز ءتوسىنىڭ مايدا تۇكتەرىن تۇمسىعىمەن جۇلىپ الىپ، ۇياسىنىڭ تۇبىنە توسەيدى. ول ۇيا باسىپ وتىرعاندا كەي ءسات قورەك ءۇشىن ۇشا جونەلمەس بۇرىن بۇلتيعان قۇس كەۋدەسىنەن سۋىرتپاقتاعان مامىقتارىمەن جۇمىرتقالارىنىڭ بەتىن بۇركەپ قويادى. ۇياسىنا قايتا ۇشىپ ورالعانشا ءارى تاسا، ءارى پانا.
بارلىق كيىمىن ءبىر بۇتانىڭ تۇبىنە ءۇيىپ، شەشىنىپ، سالقىن سۋدان تايسالماق تۇگىل، ءىشىنىڭ كەسەدەي دوڭگەلەنىپ جۇمىرلانا باستاعان سالماعىن قاپەرىنە المايتىن ۋىزداي جاس ايەل ۇزىن شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ تاستاپ، كەيدە شۇباتىلعان بۇرىمىن جيناۋعا سۋ ارباپ اسىقتىرىپ، ءبىر قولىنا ۋىستاپ ءجۇزىپ جونەلەتىن، ادەتتە ءبۇيتىپ ءجۇزىپ كەپ ءشول قىسىپ سۋدىڭ تۇنىعىن تالعاپ ىشەتىن جىرتقىش اڭ عانا بولار. سوندا ءتانىنىڭ اقتىعى كولدىڭ جۇمساق تەرەڭىندە جاسىرىنعان اق سازاننىڭ كۇن شالماعان باۋىرىنداي جارقىلداپ كورىنەتىن. سۋ پەرىسىنەن بار ايىرماسى - بالىق قۇيرىعى بىتپەگەن دەمەسە ايەلدىڭ تاڭمەن تالاسار سيقىر شىرايىنا كوكتەگى كۇننىڭ التىن ساۋلەلەرى نۇر شاشىپ الپەشتەپ، تەك مازاسى قاشقان قاناتتىلار تۇقىمى وزدەرى كۋا مىنا سۇلۋلىقتان جەرىنىپ، نارازىلىقتارىن قاڭقىلداپ، سۇڭقىلداپ جاريا ەتىپ، كولىن تاستاپ، ۇركىپ ۇدەرە تىك كوتەرىلگەندە سان قاناتتىڭ ءبىر مەزگىلدەگى قاعىسى ىسقىرىنىپ، وكپەنىڭ اۋەنىن تۋدىرادى.
كولدەرگە جاياۋ جالعىز كەتىپ قالاتىن قارشىعانىڭ جابايى قۇس جۇمىرتقالارىنا ولەردەي قۇمارتىپ، اياعى اۋىرلىعىنا قاراماي ءجۇزىپ ىزدەپ، جىل قۇستارى تولتىرىپ تاستاعان ۇيالاردى ۇپتەپ، جۇمىرتقا ۇرلاپ جەپ جۇرگەنى قويشى مەن ايەلىنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەس ەدى. جەڭسىك اس دەگبىرىن الىپ، اقىلدان ايىرعان ايەل ءار ۇيادان ەكى جۇمىرتقا الىپ، تاباندا شيكىدەي جۇتىپ ءجۇردى. قاز-ۇيرەكتىڭ، ءبىرقازاننىڭ، قىزعىشتىڭ جۇمىرتقاسىن تۇسىنەن تانيتىن. قانات بىتكەننىڭ ارۋى - اققۋدىڭ بىرنەشە مايەگى كوگىلدىرگە اينالماي جاتىپ ادامزاتقا جەم بولدى. كولدەردەن قۇمارى قانىپ، قۇربانىن شالىپ راحاتتانىپ ورالادى. كەيدە جەڭگەسى سوزگە ساراڭ قارشىعانىڭ كوزى مۇنارلانىپ، تۇلكى العان بۇركىتتەي قومدانىپ، الدەنەدەن اسىپ-تاسىپ شالا ماس كورىنەتىن تىم باقىتتى بەينەسىنە قايران قالىپ، الاي-تۇلەي سەزىمىن ايتپاسا دا ۇعىپ، ونىسىن اۋىق-اۋىق جۇتاتىن بال قىمىزدىڭ بۋىنان دەپ جورامالداپ ءجۇردى.
كوبەلەك قۋىپ، جەلمەن جارىساتىن جالاڭاياق بالالىق شاقتا كىشكەنە قىز وبال دەگەندى ءتۇيسىندى مە ەكەن، وزگە بالالار قارماق سالىپ بالىق اۋلاپ، شورتان اڭدىعان ءماز-مەيرام كەزدە الىس ءجۇزىپ ۇيا ىزدەيتىن. بالكىم، اۋىلداستارى وسكەن سوڭ اڭىزعا لايىق داۋسى بار ۇلى ءارتىس بولادى دەپ سۇقتانعان ءۇمىتتى تاستالقان عىپ ونەر ولكەسىنەن قاتال جۇلىپ تاستاعان بەيمالىم كۇش - سول كۇناسىز قۇستاردىڭ قابىق استىنداعى ۋىز قارعىسى بولار، كىم ءبىلسىن.
اعا-جەڭگەسى كۇن ۇزاعان سايىن تاۋبەسىنە ءتۇسىپ، ءتاتتى ۇمىتپەن مالدانىپ جۇرگەن كۇزدىڭ كۇندەرى قويشىنىڭ كونە كيىز ۇيىندە دۇنيەگە قىز بالا كەلدى. نارەستە اناسىن قينامادى دەسە دە بولادى. تاپ ءبىر قۇس جۇمىرتقالاي سالعانداي توپ ەتىپ وڭاي تۋدى.
يتتەرىنە ايقايلاپ قويىپ قوي قايىرىپ جۇرگەن اقىلباي قويشى قاس قارايا ۇيىنە تايانعاندا وڭتۇستىككە توپ-توبىمەن ۇشىپ كەتىپ جاتقان قۇستاردىڭ وزگەشە ءۇن شىعارىپ، جاپان دالادا شوقيىپ جەكە تىگىلگەن ءوز تۇتىنىن ءبىر اينالىپ بارىپ كەتىپ جاتقانىن كورگەندە قايران قالدى.
قوڭىر قاز قاڭقىلداپ تۇندىككە ۇڭىلگىسى كەلگەندەي شاڭىراقتى باۋىرلاپ ۇشىپ، ۇزاق ساپارعا جونەپ بەردى. كەرۋەن تارتۋدى تۇيەلى قازاققا ۇيرەتكەن تىرنالار الاقانداي ادام تۇراعىنىڭ توبەسىندە قۇرمەتپەن توڭكەرىلىپ، تىراۋلاپ ولار كەتتى.
اقىلباي قويشىنىڭ ءتىرى جانعا قاستىعى جوق دارحان جۇرەگىن ءبىر جۇلقىپ، اق كوڭىلىن ەلجىرەتكەن اققۋلار بولدى. جىبەك قاناتتى كورىكتى قۇستاردىڭ سىزىلعان قوشتاسۋ ءانى نەتكەن سازدى ەدى. قازاق ءۇيدى بىرنەشە اينالىپ قيماي ۇشقان دا سولار ەدى.
قۋلىق-سۇمدىقتان ادا قاراپايىم قويشىنىڭ ويىنا تابيعاتتىڭ مىنا جۇمباعىن وزگەشە جورىپ، ۇرەيلەنۋ دە كەلمەدى. اتامەكەننەن تۇۋ الىسقا، مۇحيتتاردى اڭساپ بەتكە الىپ ۇشۋعا ءتيىس جىل قۇستارىن كوزىنە جاس الىپ، ىڭىلداپ اندەتكەن «اۋدەمجەرىن» ءۇزىپ الىپ اڭىرىپ، كەرى امان ورالۋىن تىلەپ، شىعارىپ سالدى.
اتىن بايلاپ ۇيىنە كىرگەن قويشى نارەستە بەرەرىنە تاڭىرگە العىسىن ءۇنسىز جاۋدىرىپ، ەلجىرەپ كۇتىپ جۇرگەن جيەنىن كورگەندە، قانداي قۋاندى دەسەڭىزشى. جايالىققا ورالىپ كوزى جۇمۋلى جاتقان قۋىرشاقتاي قىزىلشاقا نارەستەنى ەپپەن كۇس-كۇس قولدارىنا الىپ ءسۇيسىنىپ قاراي بەردى.
مەيىرىمى كوزىنەن بوتالاپ توگىلگەن جەڭگەسى جاڭا تۋعان بالاعا ازان شاقىرىپ، قۇلاعىنا ءۇش رەت ايقايلاپ، قورلان دەپ ات قويدى.
بالا قىرقىنان شىققاندا قارشىعا قىزىنان قۇداي بولماسا ادام ايىرماسىن ءتۇسىندى، بوبەكتى يەمدەنىپ، اينالىپ-تولعانىپ، باقىتتان مۇلدە جاسارىپ كەتكەن اعا-جەڭگەسىن اياماسقا بەكىندى.
جازعىتۇرىم ساي-سالا سۋعا مالشىنعان تۇستا، كىشكەنە قىز التى ايلىق بولعاندا بولار-بولماس بىلىنگەن ارقاسىنداعى قوس شەمىرشەك ەپتەپ ءوسىپ قالعانداي ەدى. ايتسەدە ساحنادا ءۇنى جۇتىلىپ، تالىپ قۇلاعاننان بەرى ەشتەمەگە سەلت ەتپەيتىن قارشىعا بۇل ەرەكشەلىكتى ەلەمەدى دەسە دە بولعانداي.
ءسابي ەڭبەكتەۋگە جاراعاندا سورلى قويشىعا قارىنداسى اۋىلعا بارىپ جۇمىس ىستەيتىنىن، قىزىن بەرسە جۇرەگى قوسا جۇلىنارىن مالىمدەدى.
كوڭىلمەن يەمدەنىپ بالاقاندى ەرەن جاقسى كورىپ ۇلگەرگەن اقىلباي قويشى مەن ونىڭ مۇڭلىق ايەلىن بۇل سوزدەر ايازشا قارىدى. ءبىراق ەكەۋى وكىنىش پەن وكسىكتى جاسىرۋعا شامالارى جەتىپ باس يزەستى. كونبەگەندە نە ىستەمەك.
كوركى ەرەكشە قارىنداسى كۇيەۋگە شىعۋدى كوزدەپ، بالاسىن ءوز ەركىمەن بەرەدى دەپ كۇتكەن قويشى ءومىردىڭ اششى شىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، جاسىپ، كۇرسىنىپ ءجۇرىپ اۋىلدان ەكى بولمەلى ءۇي الىپ، قارشىعانى كورپە-جاستىعىن، ەنشىسىن بەرىپ كوشىرىپ سالدى.
مەكتەپكە مۋزىكا پانىنەن مۇعالىم بوپ ورنالاسقان قارشىعا قىزىنان بوگدە يگىلىك بار-اۋ دەپ تىلەمەدى، بوتەن ادامداردى كورسە دە بايقاماعانداي ەدى، سەلسوقتانىپ سەلت ەتپەيتىنى سونشا تاڭىردەي تابىنعان بالاسىنىڭ بۇكىر بولۋ قاۋپىنە دە ءمان بەرمەدى.
بوزبالا قاۋىم ءبىر كورگەننەن ەستەن تانا عاشىق بولار كوركى بار، توي-دۋماندا، قىز قۋۋدا ەرەن ارعىماقپەن قۇيىنداتىپ شاپقاندا ارۋاعى اسىپ، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، اتقا كانىگى شاباندوزدارداي تىك وتىراتىن، قۋعان جىگىت جەتە الماسا جەگەن قامشىسىنا ريزا ارۋ. قارشىعا، ءان سالعاندا سۇيسىنبەيتىن جان قالمايتىن ونەرپاز قارشىعا ەل-جۇرتىنا جاعاسىن ۇستاتىپ، جولدان تاپقان مۇگەدەك قىزىمەن موپ-موماقان ءومىر ءسۇردى.
قورلان ءتورت جاسقا تولعاندا استاۋدا شومىلدىرىپ وتىرعان اناسى ءبىر تۇندە شەمىرشەكتىڭ ۇشى كۇلتەلەنىپ قۇستىڭ بالاسىنىكىندەي شوپ-شولاق كىشكەنە قوس قاناتقا اينالعانىن كورىپ شوشىپ كەتتى. سۇيىكتى اعاسىنا قيماعانى، قىزىنسىز ءبىر ءسات تۇرا المايتىن قاسيەتى تەگىن بولمادى. جاساعان يەم الدەنەنى الدىن-الا سەزدىرگەن ەكەن. داۋسىنان ايرىلعالى دۇنيەنىڭ وزگە قىزىعىنان بەزىپ، سوپى تارىزدەنىپ جۇپىنى تىرلىك كەشكەن ايەل و باستا ءبىراز ۇرەيلەنسە دە، ارتىنشا بۇل ءتىلسىم بەلگىگە مي قاتىرىپ تەرەڭدەپ ءمان بەرىپ جاتپادى، تەك بار بولعانى «بالاپانىمدى ادامداردىڭ جاۋىزدىعىنان قورعاۋىم كەرەك، ونىڭ قاناتتى ادام ەكەنىن ءتىرى جان سەزبەۋى ءتيىس» دەپ ءتۇيدى.
بۇل كەزدە اقىلباي قويشىنىڭ شاڭىراعىنا باقىت قۇسى قوناقتاپ ەدى. ون ءۇش جىل زارىعىپ كۇتكەن بالالارىن كەزەك قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ وتىرىپ پەيىلى كەڭ قويشى قاراقات كوز تيتىمدەي ۇركەك جيەنىن جانى ەلجىرەپ ەسكە الاتىن، ىقىلاسى سوعان اۋىپ، ەسى كەتىپ سۇيگەنىن قابىل الىپ، ەسكەرىپ، قۇداي دا مەنى ۇرپاقسىز قۇر قويمادى دەپ ۇقتى.
ءتىپتى قورلاندى تۋعان بالالارىنان ارتىق كورگەنى راس.
ەكىنشى كلاستا وقىپ ءجۇرىپ قورلان بۇكىر دەپ مازاقتاعان تۇستاس بالالارعا وكپەلەپ مەكتەپكە بارماي قويدى. قىزىنىڭ بولاشاعىن ويلاۋدان زارەسى ۇشاتىن قارشىعا بۇل قىڭىرلىققا كوز جۇمبايلىقپەن كەلىسە سالدى. سەگىز جاسار قىز بالا ۇزاقتى كۇن ۇيدەن شىقپاي وتىراتىن، كادىمگى بالالارعا ءتان ويىنقۇمارلىق دەگەن وندا اتىمەن بولمادى.
كۇمىس توزاڭدى قۇس جولى مەن ءتۇپسىز تۇڭعيىق عارىش الەمىن جادىنا السا سارى ۇرپەك بالاپانى قاناتى قاتايعاسىن ءبىر كۇن قان جىلاتىپ ۇشىپ جوعالاتىنى، وزىنەن ماڭگىلىك الىستاپ، قيال جەتپەس قيانعا شىرقاپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ دەگەن قاتىگەز ويدان ساناسى سارعايعان مۋزىكا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى بەيباق ۇرپاعىنا كوڭىلىن ءبولىپ الداندىراتىن عاجاپ ءبىر ءىس تاۋىپ بەرمەك بوپ، باسى قاتتى. كىتاپتىڭ قۇدىرەتتى كۇشى ادامعا اپيىنشا اسەر ەتەتىنىن بىلەتىندىكتەن دە وقىس ىسكە جەتەلەر دەپ ۇيىندەگى قاعاز اتاۋلىنى قۇرتتى. ءارى كىشكەنە قورلان ءازەر حات تانيتىن، ونىڭ وقۋعا قۇلقى جوعىنا اناسى قۋانباسا رەنجىمەدى. جۇرت قاتارلى تەلەديدار الۋدى دا ويلامادى. سيقىرلى قوراپشا قىزىنىڭ جارىمجان كوڭىلىن استان-كەستەن قىلماق تۇگىل ءوزىنىڭ ەسىنە قايداعى-جايداعىنى سالىپ مازالايتىن. ايەل ءبىر كۇن قىزىنىڭ پلاستيليننەن نەشە ءتۇرلى ءمۇسىن جاساپ، تىزىپ قويعانىن كورگەندە جۇرەگى جارىلارداي قۋاندى. سول-اق ەكەن، پلاستيليندى تاۋ عىپ ءۇيىپ تاستادى. تيتىمدەي قىز ويىنشىق بەينەلەردى بار ىنتاسىن توگىپ شەبەر جانە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن تەك قانا قۇس مۇسىندەرىن جاسايتىنىنا اناسى ءمان بەرىپ جاتپادى.
جىلىنا ەكى رەت تاۋدان ءتۇسىپ قارىنداسىنىڭ ۇيىنە سوعىپ كەتەتىن اقىلباي قويشى العاشىندا ءتاتتى مەن قىمبات ويىنشىق اتاۋلىنى ءۇيىپ-توگىپ اكەپ ءجۇردى دە، ارتىنان قۇرتىمداي جيەنىنىڭ ەرەن مۇسىنشىلىك ونەرى بارىن اڭداپ، ساز بالشىق تاۋىپ بەرۋگە قۇمارتتى.
الگى وقيعادان سوڭ قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمىنىڭ شاعىن ەكى بولمەسى وزىنشە ءبىر مۋزەيگە ۇقساپ كەتتى. اينىتپاي جاسالعان ءتۇرلى-ءتۇرلى قۇس مۇسىندەرى كەرەۋەتتىڭ استىندا دا شۇپىرلەپ تولىپ وتىراتىن. ۇستەلدىڭ ءۇستىن تۇعىر ەتىپ، قازداي تىزىلگەن قاناتتىلار مۇسىندەرى باستى، ءارى-بەرىدەن سوڭ بالشىق قۇستاردان ۇيدە اياق باسار اتتام جەر قالمادى.
قارا شاشىن ورامالمەن تارس بايلاپ تاستاعان قارشىعا كلاستا قۇيساندىق تارتىپ، يا بولماسا نوتا ۇيرەتىپ جاتقان كەزىنىڭ وزىندە دە ەسىنەن ادامزاتتان وزگەشە جارالعان ءسابيىن ءبىر ءسات شىعارمايتىن.
ءبىر كۇنى بۇلاردىڭ كورشى دە اتتاپ باسپايتىن تىم-تىرىس ۇيىنە الدەقالاي قارشىعانىڭ ارىپتەسى ەركەجان كەلە قالدى. جاس كەزىندە سۋرەتشى بولۋدى ارمانداپ، ءۇي-ءىشى قامىمەن كەتكەن ەركەجان بولمەدە اۋزى-مۇرنىنان شىققان قۇس مۇسىندەرىن كورگەندە تاڭىرقاپ شەگىن تارتتى. كىسىكيىك قارشىعانىڭ سالقىن كوزقاراسىنان يمەنبەي-اق ساز بالشىققا نازىك ساۋساقتارى بىلعانىپ، كەزەكتى كوگەرشىننىڭ قۇيرىعىن جاساپ جاتقان كىشكەنە قىزدى ەركەلەتىپ باسىنان سيپاپ، «قۇس تەگىن سونشالىق سۇيەدى ەكەنسىڭ، ەندەشە مەن ساعان وتە قىزىق نارسەلەر تاۋىپ بەرەتىنىمە يلان»، - دەدى.
وسىدان سوڭ اناسى بوتەن ۇيلەرگە كىرۋگە تىيىم سالعان كىشكەنە قىز الگى كىسىنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇرۋعا رۇقسات الدى. كۇللى اۋىلدا ءوزىن بۇكىرەك، وركەشتى بوتا دەپ مازاقتامايتىن دا ەركەجان اعانىڭ ەكى ۇل بالاسى ەدى.
الگى اعايدىڭ سورە-سورە كىتاپتارىنداعى تاڭعاجايىپ قۇستارعا كىرپىك قاقپاي ساعاتتار بويى تەلمىرىپ قاراپ وتىرۋعا جالىقپايتىن قورلان ءوزىنىڭ اناسى مەن اقىلباي ناعاشىسىنان كەيىن دۇنيەدە ەركەجان اعايى بار ەكەنىن ۇعىندى.
قىز بالا ون جاسقا اياق باسقاندا ونىڭ قورلان ەسىمى ۇمتىلدى. ناعاشىسى جيەنىن قوڭىرقاز اتاندىردى دا، وزگە ادامدار، اسىرەسە بالا بىتكەن بۇكىر، ناربوتا، وركەشتى قىز دەيتىن بولدى.
قارشىعا ەندى قۇس تۇقىمىن كيەلى ساناپ، قاناتتىلاردان قورقاتىنىن جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ جاسىرعان. قىزىن قوڭىرقاز دەۋگە اۋزى بارماس پا ەدى، قايتەر ەدى. اقىلباي قويشى ەمىرەنىپ قويعان لاقاپ ەسىمگە قىزىنىڭ ءوزى قۇپ الىپ قۇلاي كەتپەسە. قارشاداي بالا ءوز ەسىمىن مويىنداماي قويدى، تەك قوڭىرقاز دەپ اتاسا عانا بۇرىلىپ ءتىل الاتىنى سورلى اناسىن امالسىز كوندىردى.
ۇندەمەي جۇرە بەرەتىندىكتەن كەيدە ءتىلى بايلانىپ، مىلقاۋ بولىپ قالا ما دەپ كۇدىكتەنەتىن قوڭىرقاي ءوڭدى بوبەك قىزدىڭ باداناداي كوزدەرىنە قاراسا-اق بويىن جالىن قۇرساپ، شابىت كەرنەيتىنىنە ەركەجان تاڭعالىپ ءجۇردى. جاستىق شاقتا الديلەگەن بالاۋسا ارمانى كۇل استىنداعى شوق ءتارىزدى ەلەۋسىز جاتادى ەكەن، پەرىشتە ءپىشىن ءسابيدىڭ قوس جانارى ءورت تۇتاتاتىن ءتۇرى بار.
قوڭىرقاز قۇس جايلى سانسىز كىتاپتاردى ارمانسىز اقتارىپ، سۋرەت اتاۋلىنى كورىپ بولعاندىقتان، ەركەجان اعايى وعان ۇلى سۋرەتشىلەردىڭ شىعارمالارىنا ارنالعان سونشالىق ادەمى قالىڭ كىتاپتارىن كورۋگە بەردى. كەنەت ول قوڭىرقازعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، تەسىلىپ كوز ايىرماي قالدى. بالاقايدىڭ جاسىنا لايىقسىز ۇنەمى اسقان سابىر ءتۇنىپ تۇراتىن مۇڭدى وڭىندە ساۋلەلەنبەگەن ءبىر نۇكتە قالماپتى. اۋزى شالا اشىلىپ، قۇس ۇشىپ كىرسە سەزبەستەي اڭقيىپ، كوزى وت جانىپ، كىتاپقا بار نازارى اۋىپتى.
ەركەجان تاعاتى تاۋسىلىپ، ءوزىنىڭ جۇمباق اناسى ءتارىزدى سەلت ەتپەيتىن قىز بالانى سونشا تۇتقىنداپ ارباپ تاستاعان نە ەكەنىن بىلمەككە قۇمارتىپ قاسىنا كەلدى.
قوڭىرقاز ورتاعاسىرلىق اسقان قىلقالام شەبەرلەرى جان بەرگەن، اسىرەسە فلورەنسيالىق سۋرەتشىلەردىڭ سۇيىكتى تاقىرىبىنا اينالعان بەينەقۇداي اناسىنىڭ ماڭىندا ۇشىپ جۇرگەن ءسابي كەيپىندەگى پەرىشتەلەردى كورىپ ەسى كەتىپ وتىرعان بەتى ەكەن.
كۇللى تۇلعاسىنان اڭقاۋلىق اڭقىپ تۇراتىن، تەگى جۇرت جارىمەس سانايتىن كىشكەنتاي جان يەسىنىڭ كۇللى ماحابباتىن توگىپ تەبىرەنىپ، قاناتتى پەرىشتەلەردەن كوز ايىرا الماي قالعانى شىنىمەن توسىن قۇبىلىس ەدى.
وسىدان سوڭ قوڭىرقاز ەركەجان اعاسىنىڭ ۇيىنە قاناتتى پەرىشتەلەردى كورۋ ءۇشىن اسىعاتىن قىزىق كۇيگە ۇشىرادى. قىز بالا تاعىمىنەز اناسىنا تارتىپ، ەشتەمەگە ەلەڭ ەتىپ ءمان بەرمەيتىن مەڭىرەۋ ءتارىزدى اسەر ەتەتىن. جۇرت قارشىعانى ءمۇساپىر ساناپ، جارىمجان قىزىمەن ەكەۋىن پەرى شالعان دەپ اڭگىمە ەتسە دە، ءان سالۋدى ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى كورىنەتىن قارشىعانىڭ اسەم ءۇنىن ءبىر تىڭداۋعا قۇشتار ەدى.
بىردە اۋىلدا مەرەكە كۇنى بويىن تۇتقيىل كەرنەگەن ىنتىعۋدى باسا الماي، قارشىعا ساحناعا كوتەرىلىپ قۇسني-قورلان دەپ ەستايدىڭ تاماشا ءانىن شىرقادى. جۇرت جاپاتارماعاي قول شاپالاقتاپ، دۇرلىگىپ جاتقان اۋەزدى ءۇن بۋىنىن العان قوڭىرقاز مۇنى ءوزىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ قابىلداپ، جىميىپ كۇلدى. ارتىنان اۋىل كۇيشىسى دومبىراسىن بەزەكتەتىپ اققۋ كۇيىن تارتقاندا شىداي الماي، وكسىك بۋىپ، مادەنيەت سارايىن تاستاپ ۇيىنە قاشىپ ەدى. ابروي بولعاندا ءمولت-ءمولت توگىلگەن جاسىن ەشكىم بايقامادى. قىزىنىڭ بويىن قانداي جانكەشتى سەزىم كەرنەپ، نازىك دەنەسى قايتىپ ۇسىك ۇرعانداي قالتىراعانىن كورسە قارشىعا بايعۇستا ەس قالمايتىن ەدى.
توماعا-تۇيىق تىرلىككە ەتى ۇيرەنگەن قوڭىرقاز ەركەجان اعايىنىڭ كىتاپتارىن سوڭعى عاجايىپ جاڭالىعىنان سوڭ ءوزىنىڭ قاناتى بارىنا ماساتتانىپ، تاسىپ ءجۇردى.
ول ءتىپتى ءوزىن كورسە كەلەكەلەپ، بەت-اۋزىن تىرجاڭداتىپ، قىر سوڭىنان قالمايتىن ءشيبورباي ۇساق بالالارعا ەشقاشان كەكتەنىپ كورگەن ەمەس.
ادامداردىڭ ءوزىن ءارى مۇسىركەپ، ءارى سىرتىنان كۇلەتىنىن بىلسە دە رەنجىگەن ەمەس.
ونىڭ جاسىنا ساي دامۋدان تەجەلىپ قالعانى انىق ەدى، حايۋانداي ويسىز كورىنەتىن. ءتىرى جانعا قاستىق ويلامايتىنى شاماسى ناعاشىسىنا تارتقان.
ءسابيدىڭ بۇل فانيلىك ەمەس ەكەنىن ەمىس-ەمىس جۇرەگى سەزىپ قۇسا شەگەتىن، ءاردايىم جيەنىن كول-كوسىر قۋانىشقا بولەۋگە تىرىساتىن اقىلباي قويشى قولى تيسە شالعاي جاتقان شاهارعا ارنايى ات ارىلتىپ بارىپ، تور-تورىمەن شىمشىقتىڭ، توتىقۇس، تورعاي تەكتەستىڭ الۋان ءتۇرىن اكەپ بەرىپ ءجۇردى.
مۇنداي سىيلىققا ەسى شىعىپ، شاتتاناتىن بايعۇس بالا توردىڭ قاقپاسىن اشىپ، ادەمى قۇستار قاناتتارىن سەرمەپ ۇشا جونەلگەنىن كورگەندە مەيىرى قانىپ، مەيلىنشە راحاتتاناتىن ەدى. ءتىرى ويىنشىقتارىنان يەمدەنگەن ساتتە ايرىلىپ قالاتىنى ويىنا كىرىپ تە شىقپايتىن. سوندىقتان قامقور ناعاشىسى قۋساڭ كەتپەيتىن اسىراندى ءۇي كوگەرشىندەرىن اكەپ بەردى.
ەش جاندىكتى جابىرلەمەيتىن مەيىرىمدى قوڭىرقازدىڭ قاهارىنا ءمىنىپ، كەكتەنىپ، ءوش العان كەزدەرى بولدى.
تاۋىقتارعا شاشىلعان جەمگە ورتاقتاسىپ، سەكەكتەپ ءجۇرىپ، قاتەر تونگەنىن كورمەي قالاتىن اقىماق تورعايلاردىڭ تالايىن ۇستاپ، تالاپ جەگەن كورشىنىڭ شۇبار مىسىعىن ول جەك كوردى. بىردە جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورمەگەن جۇمساق تابان جالماۋىز مىسىق سۇيىكتى اق كەپتەرىنىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارعانىن كورگەندە قانى كوتەرىلىپ، دولىلىق بۋىپ، قۇلقىنقۇمار تاجالدى مىقتاپ جازالاۋعا ۇيعاردى.
قوڭىرقاز الگى مىسىقتى ۇستاپ الىپ، باسىن ورامالمەن تۇمشالاپ تاس قىلىپ بايلادى دا، مونشاداعى سۋ تولى بوشكەنىڭ ىشىنە تاستاپ، قاقپاعىن جاۋىپ قويدى. مونشا جاققان كۇنى شەشەسى سۋداعى ءولى مىسىقتىڭ باسىنداعى ءوزىنىڭ ورامالىن تانىپ، قىزىنان كەلگەن كەسەل ەكەنىن سەزىپ باجىلداپ ۇرىستى. «نەگە ولتىرەسىڭ، ويباي؟! مۇنشا زۇلىمدىقتى ساعان كىم ۇيرەتكەن؟! جالعىز مىسىقتىڭ قارعىسى قىرىق كىسىگە جۇك بولادى دەۋشى ەدى. ەندىگارى جاندىكتى جابىرلەگەنىڭدى كورگەنشە، قارا جەرگە كىرەيىن»، - دەپ ەداۋىر تاۋسىلدى.
جىل قۇستارى لەگ-لەگىمەن ۇشىپ كەلىپ جاتقان جازعىتۇرىم الماعايىپ كۇندەردىڭ بىرىندە ءىشى-باۋىرى كۇيىپ، بەزگەك بۋعانداي قالتىراعان قوڭىرقاز الدەبىر سوقىر سەزىمگە ىلەسىپ تاۋعا رۇقساتسىز قاشىپ كەتتى. قۇپياسى مول قارىنداسى قيا باستىرمايتىن اياۋلى جيەنى ءوز ۇيىنە قارلىعاشتاي ساعىنىپ كەلگەنىنە قاتتى ريزا بولعان اقىلباي قويشى شۇكىر دەپ قۇتتى قوناعىنا قازان كوتەرتتى. قىزىن وكشەلەپ قۋا كەلگەن قارشىعا القىنىپ ماشينامەن جەتكەندە، مارە-سارە كيىز ۇيدە قوڭىرقاز وزىنە ارنايى سويىلعان داۋ قويدىڭ قۇلاعىن جەپ وتىر ەدى.
- ەندى وسىلاي قاشىپ كەتكەنىڭدى كورگەنشە قارا جەرگە كىرەيىن، - دەدى قارشىعا شەگەلەپ.
بۇرىن ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن قىزى تاۋدان كەتكىسى كەلمەي قىرسىققانىن كورىپ جانى جامان قينالدى.
ەرتەسىندە قويشى وتارىن ايداپ جايلاۋعا ءتۇستى. قىزىن قالدىرىپ كەتۋگە قورىققان اناسى كەسە-كەسە كۇمىس كولدەرى جارقىراعان باياعى كوكوراي دالاعا امالسىز ىلەسە كەلدى.
قوڭىرقازدىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى كولدى العاش كورۋى وسى ەدى. قىزىنىڭ ءوڭى مۇلدە وزگەرىپ كەتكەنىن كورگەندە باقىتسىز انانىڭ كەۋدەسىندە شىقپاعان جانى قالدى. كولدىڭ بەتى ازان-قازان، قاس قىلعانداي قاسقالداعى سۇڭگىپ، اققۋى جۇزگەن سالتاناتى تولعان شاعى ەكەن.
موينىن اسەم ءيىپ، سىلاڭداپ جۇزگەن اققۋلاردى كورىپ قوڭىرقاز دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن ۇمىتتى. جۇرت بۇكىرلىكتىڭ بەلگىسى دەپ قابىلداعان قوس قاناتى ارقاسىن جاپقان شۇبەرەكتى تەسەردەي بۇلقىنىپ، ەس-ءتۇسىن بىلمەي سۋعا كۇمپ بەرگەندە قارشىعا داۋىس سالىپ جىلاپ جىبەردى. جاندارمەن ۇمتىلىپ جۇزە جونەلگەن قىزىن زورعا ۇستاپ قالدى. قولىنا تاس قىپ جابىسىپ جاعاعا سۇيرەدى.
بەيبىت جۇزگەن اققۋلار سۇڭقىلداپ كولدەن كوتەرىلگەندە كىرشىكسىز اپپاق قاناتتاردىڭ بەتىنە جاناپ وتكەنىن قوڭىرقاز كۇللى تۇلعاسىمەن سەزىندى. لىقسىعان ىستىق ساعىنىش كۇيدىرىپ، شىداي الماي قارا كوزدەن جاس پارلادى.
كول جاعاسىندا ەڭىرەپ جىلاعاندا ەتەگى تولعان اناسى قۇستار كوكجيەكتە كوزدەن تاسا بولىپ، قىزىنىڭ بۇلاقشا اققان كوز جاسى تىيىلعان شاقتا بەتىن جۋىپ، كيىز ۇيگە ورالىپ ەدى. سودان كىدىرە بەرۋگە جۇرەگى داۋالاماي قىزىن قۇشاقتاپ اۋىلعا تارتتى. ماشينادان كوتەرىپ تۇسىرگەن قىزى دەنەسى وت قارپىپ كۇيىپ تۇر ەكەن. سول جاتقاننان ەكى تاۋلىك قاتتى اۋىردى.
قوڭىرقازدىڭ كورىنبەي كەتكەنىنە مازاسىزدانعان عۇمىرىندا وسى ءبىر جۇمباق مىنەز قىز بالا پايدا بولعالى ۇمىت قالعان قىلقالامىن قايتا قولعا الىپ، ونەرگە ءبىرجولا بەت بۇرعانىنا تاۋبە ەتەتىن ەركەجان اعايى «نە بولعانىن ءبىل» دەپ، ۇلدارىنىڭ ءبىرىن جۇگىرتىپ ەدى. ول قوڭىرقازدى كورە الماي قايتىپ كەلدى. جۇرەگى سۋىلداي بەرگەن سوڭ سۋرەتشى دارىگەر كەلىنشەگىن ەرتىپ قارشىعانىڭ ۇيىنە كەلدى. كۇن-ءتۇن تاڭىرگە جالبارىنىپ، ۇيقى كورمەي كوزى قىزارىپ كەتكەن ايەل ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنە تاعىلىق تانىتىپ، قىزى بار بولمەگە جولاتپادى.
سالى سۋعا كەتىپ، سۋرەتشى ۇيىنە ورالدى. جولدا ايەلى باسىن شايقاپ، بالاسىنا ەشقاشان دارىگەر شاقىرمايتىن قارشىعانىڭ جابايى مىنەزىنە تۇڭعىش رەت قاتتى كۇدىكتەندى.
ابىروي بولعاندا، قوڭىرقاز اناسىن قۋانتىپ، تەز ءتاۋىر بولدى. سوسىن قاعاز بەتىندەگى پەرىشتەلەرىن اڭساپ سۋرەتشىنىڭ ۇيىنە جۇگىردى.
قورلان - قوڭىرقاز ءبىر مۇشەلدى تولتىرعاندا ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بوتا كوزدى جاسوسپىرىم قىز بولدى. اناسى جالعىزىنىڭ كەمتارلىعىنا جانى اشىعان اۋىلداستارىنىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي باياعىسىنشا جۇرە بەردى.
قايعى مەڭدەسە، قاراعايداي سۇلاتارىن سەزىپ، وي ويلاماۋعا تىرىساتىن ايەل قىزى بويجەتكەن سايىن قاناتى ءوسىپ، ارقاسىنىڭ تومپاقتىعى بۇكىرلەرگە ءتان ءسۇيىر سيپات الماي جۇمىرلانىپ كورىنەتىنىنەن ساستى.
قوڭىرقازدىڭ شاشىن اناسى قىسقا قيىپ وسىرمەدى، كۇلتەلەنگەن تولقىندى شاشىنا، مازداپ جانىپ تۇراتىن قوس قاراشىعىنا قاراپ، كەيدە ونى موماقانسىپ كورىنەتىن وجەت تە تەنتەك ۇل بالا دەپ ويلاپ قالۋعا بولاتىن.
ەسىنە اققۋلى كولدەردى ءجيى-ءجيى الا بەرگەن قوڭىرقاز وڭاشادا جالاڭاشتانىپ، قوس قاناتىنا اينادان كوز سالاتىن، ۇشۋعا قۇمارتىپ، ازەر جۇرگەنىنە تاڭداندى.
سونىمەن، ءالقيسسا، اققۋلى كولدەردى ساعىنىپ، اڭسارى اۋىپ جۇرگەن شاقتا قۇپيا ويىن سەزگەندەي بەتىنە جالتاقتاپ قاراي بەرگەن سۋرەتشىنىڭ ۇيىنەن قايتار جولىندا قوڭىرقاز اۋىل شەتىندەگى باقتا بالالاردىڭ توبەلەسىپ جاتقانىن كوردى. جۇرەگى ورەكپىپ، قوڭىرقاز شاپشاڭ ۇيىنە جۇگىردى. تىلەۋىنە وراي اناسى مەكتەپتە ەكەن. جالاڭاشتاپ ارقاسىنا اناسىنىڭ شاشاقتى قارا الا شالىسىن جامىلا سالدى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، القىنىپ جەتكەن قوڭىرقاز توبەلەسكەندەردىڭ ورتاسىنا تۇسە بەردى. زابىر شەككەن جاسوسپىرىم ۇلدى قورعاپ، ونىڭ قارسىلاسىن يتەرىپ جىبەردى.
بۇل كەزدە بەتپە-بەت كەلگەن ەكەۋ كەنەت بويلارىن العان بەيمالىم ادەمى سەزىمگە ەلتىپ ۇيىپ تۇر. تاعى ۇمتىلعان جاڭجالقور بالانىڭ ساۋساعى شاشاقتى شالىگە ىلىكتى. سۋسىپ يىقتان سىرعىعان شالى سىپىرىلىپ جەرگە تۇسكەندە، و قۇدىرەت، اينالاداعىلار گورگونانىڭ باسى سيقىرلاعانداي مەلشيىپ قاتىپ قالدى. سۇمپايىلىق پەن اسقان سۇلۋلىقتىڭ ەرەن كۇشى تەڭ عوي. تاپ وسى ءسات ايقاي-شۋعا ۇيىنەن شىققان سۋرەتشى دە بالالارىن شاقىرۋعا كەلگەن ەدى. جازىلا باستاعان قوس قاناتتى كورىپ، ەسى اۋىسىپ كەتەردەي ماڭگىرىپ سىلەيىپ قالدى.
سۇڭعاق بويلى، قوڭىرقاي ءوڭدى قىز بالا ەرتەگى ەلىنەن ۇشىپ كەلگەن اققۋ - حانشا دەرسىڭ، سيقىر سۇلۋلىعى ادامزاتتان بوتەن كورىندى.
ءتاڭىرىم-اي، نەتكەن سىمباتتى تۇلعا ەدى. ادامداردى نەگە قانات ءبىتىرىپ جاسامادىڭ؟
وسى كەزدە جاسوسپىرىمنىڭ بەلىنەن ۇستاعان قوڭىرقاز الگىنى وزىنە تارتىپ قۇشاقتاپ جوعارى كوتەرىلە باستادى. كۇنمەن شاعىلىسقان اپپاق قاناتتار زورايىپ جازىلىپ كوككە شىرقادى.
ولجاسىن كوتەرىپ اكەتكەن قوڭىرقاز ءوزىنىڭ ادامداردان مۇلدە بەزىنىپ سۋىعانىن سەزىندى. قۇشاعىنداعى جاندى نەگە قۇشاقتاي ۇشقان قىلىعىنا ءوزى دە تاڭ. مۇرنىنا تەك كوك اسپاننىڭ كەزبە بۇلتتارىنىڭ ۇلبىرەگەن ماقپال ءيىسى كەلىپ، سونى ۇزدىگە جۇتىپ، جەل ايداعان اق بۇلتتارمەن جارىسىپ، جەر مەكەنىنەن ۇزاي بەردى. ۇيىقتاسا تۇسىنەن شىقپايتىن كولدەردى تاعى ءبىر كورۋگە زار.
دالاعا اتىپ شىعىپ، دەمدە جايىلعان حابارعا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي سەڭدەي سوعىلىسقان، جاپا-تارماعاي اسپانعا سۇزىلگەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ حالىن سۋرەتتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما ەكەن؟! دۇرلىككەن ەلدەن قارشىعا بولعان جايتتى شالا-شارپى ەستىپ، تاعى تالىپ تۇسە جازدادى. سوندا دا بار قۋاتىن جيىپ، مەكتەپتىڭ جانىنداعى كوشەگە الاقتاپ، ماشيناسى قۇرعىر ۇشىراسپاعان سوڭ جاقىن ماڭداعى قورانىڭ بىرىنە جۇگىردى.
اۋلادان جەتەكتەپ الىپ شىققان اتقا قارعىپ ءمىنىپ، تۇرا ۇمتىلعان ءۇي يەسىنە بوگەت بولا كورمە دەپ اقىرىپ، جايلاۋعا قاراي اتتىڭ باسىن جىبەردى.
اققۋلى كولدەر تاياۋ قالدى. قوڭىرقازدىڭ اۋىر سالماق جانىشقان قولدارى ءۇزىلىپ تۇسەردەي كورىندى. ءسال شىداسام دەپ ويلادى ول ساناسى ءبىرءتۇرلى كۇڭگىرتتەنىپ، باسىنان وي اتاۋلىنىڭ ءبارىن الاستاۋعا قۇشتارلانىپ. سوسىن ءبارى بىتەدى.
ايدىن كولدەردىڭ ايناسى جارق ەتىپ نايزاعايداي ۇرعانى ما، زاۋلىم كوكتەن سورعالاپ، تومەندەپ قۇلدىراپ كەلەدى، شىركىن-اي، ءسال توزسە عوي!
السىزدىك مەڭدەپ، حالىنىڭ تاۋسىلعانىن سەزىندى. بۇل فانيدىڭ جۇگى نەتكەن اۋىر ەدى. سوڭعى كۇشىن بويىنا جيعانمەن، بولار ءىس بولدى. قۇشاعى اجىراپ سەرىگى كولگە قۇلادى. ءوزىنىڭ قاناتى قايىرىلىپ، تۇبىنەن وپىرىلىپ كەتكەندەي سەزىندى. ەرنىنە تىسى قادالىپ، اۋىرسىنىپ سۋعا قۇلادى. سۋدىڭ بەتى اناسىنىڭ ايالى الاقانىنداي جۇمساق ەكەن. ەلجىرەپ، جىلاتىپ كەتتىم-اۋ، ەندى قايتتىم؟!، - دەپ تۇنشىعىپ ويلادى. مەنەن اداسسا، قارا جەرگە كىرگەننەن وزگە نەسى قالدى....
ءبىرىن-ءبىرى شاباقشا قۋالاپ بۇيرا تولقىندار جىبىرلايدى. ۇل شىم باتىپ كەتتى. جانتالاسىپ سۋ بەتىنە كوتەرىلىپ ەدى، تۇنشىعىپ قايتا ءيىرىم تارتتى.
قورلان-قوڭىرقاز ءىشى-باۋىرىنىڭ شىداتپاي كۇيىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ىشىندە بىردەڭە ءۇزىلىپ تۇسكەندەي جانى قينالىپ بارادى. ول قايراتتانىپ، سۇڭگىپ، كولدىڭ تەرەڭىنەن ۇلدى جاعاعا الىپ شىقتى. نەتكەن اۋىر جۇك ەدى، قاناتىن سىندىردى-اۋ.
ەسىنە كورشىنىڭ شۇبار مىسىعى ورالدى، ءولىپ قالعاندا قيمىلسىز قالىپ ەدى، مىنا ادام بالاسى دا جانسىز قالعانىن كورىپ «ءولىپ قالدى-اۋ» دەپ ۇقتى. كەنەت قۇلاعىنا سۇڭقىلداعان قۇس ءۇنى تالىپ ەستىلگەندەي بولدى. مۇنداي كەرەمەت ءۇندى اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتىپ قانا تىڭداعانىن ءتۇسىندى. جان-دۇنيەسىن تاڭعاجايىپ تانىس بەيتانىس كۇي باۋرادى. ول ءوزىنىڭ دە قيالى دارمەنسىز بۇلدىر مەكەندى اڭساپ، كۇرسىنىپ سالدى. ادامدار اراسىندا ۇزاق ءجۇرىپ قالعانىنا وكىندى، سول مەكەنگە جەتۋگە قۇشتار. قىزۋى كوتەرىلدى، قانى تاسىپ بارا ما، قايتەدى، «قاناتىم سىندى-اۋ» دەپ ۇرەيلەنە ويلادى. قاناتتان ايرىلعانشا اناسىنىڭ نازاسى ەسىنە ءتۇسىپ قارا جەرگە كىرسەمشى دەدى. اققۋ مەكەنگە ساعىنىشى جاس بولىپ اعىپ جاتىر. دۇنيە بۇلدىرلاپ شايىلىپ بارادى. ۇشۋعا تالنىپ، قاناتىن سەرمەپ ەدى، اۋىرسىنىپ، كوتەرىلە الماي قور بولدى. وسىنى سەزىنۋى مۇڭ ەكەن، قوڭىرقاز ادامعا ءتان تۇيسىك سەزىمنەن مۇلدە ارىلىپ ەدى.
وسى مينۋتتا جۇيرىكپەن شاۋىپ جەتكەن قارشىعا دومالاي سەكىرىپ تۇستى. اتتەڭ، جازمىشتان وزعان با، كەش قالدى. «موسكۆيچتە» وتىرعاندار دا كەش قالدى.
الىستان ۇشىپ جەتكەن بىرنەشە اققۋ جاسىمەن جۋىپ ەگىلگەن كول قۇشاقتاعان قىز بالانى كيىمىنەن تىستەپ، بيىك تاۋلارعا الىپ ۇشتى.
شاراسى قۇرىعان ايەل جالبارىنىپ، كوككە قولىن جايىپ، قۇس تەگى ۇرلاعان ۇرپاعىنىڭ سوڭىنان كوزىن ساتىپ، تەلمىرىپ قالا بەردى.
جاعاداعى ۇل وزىنە-ءوزى كەپ، تىزەرلەپ، قولى جايۋلى قالعان ايەلگە جاۋتاڭداپ:
-اپا، قوڭىرقاز قايدا؟ - دەپ كەمسەڭدەدى.
قوڭىرقازىنان تاباندا ايىرىلىپ قايعى العان سۋرەتشى ەگىلىپ جىلاي بەردى. ارتىنان كول بەتىندەگى بىرنەشە قاۋىرسىندى ءجۇزىپ بارىپ جيناپ الدى. قاراكوز قوڭىرقازدان قالعان بار بەلگى سول عانا.
جورگەگىڭنەن ءىيىسىڭ سىڭبەگەن سوڭ سۋىق باۋىر تارتىپ، جاتسىنىپ، كول شوشىتتى ما سەنى، قوڭىرقاز، الدە ءبىتىمىڭ بولەك، شوقتىعىڭ بيىك بولعان سوڭ ەلسىنبەي، جەردەن بەزىندىڭ بە، قوڭىرقاز؟!
سول كۇنى اقىلباي قويشى سارى ارقادا مالىن باعىپ ءجۇرىپ اسپاندا الدەنەنى كوتەرىپ ۇشقان اپپاق قۇستاردى كورىپ ەدى. سونىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ كورۋگە كوزىنىڭ كەمىستىگى بوگەت بولدى. سۋرەتشى جىگىت قىزمەتىن مۇلدە تاستادى. ءتىل-جاقتان ايرىلىپ، ادامزات قوعامىنان بەزىنىپ، بولمەسىنە بەكىنىپ، كۇننىڭ اتىسى، تۇننىڭ باتىسى كەنەپكە سۋرەت سالادى دەسەدى. ونىڭ دارىگەر كەلىنشەگى كۇيەۋى قاپىدا ايىرىلعان قاناتتى ادامنىڭ تاڭعاجايىپ ادەمى كوزدەرىن ءتىرى كۇيىندە بەينەلەي الماسا اسىلىپ ولۋگە دايار ەكەنىن پايعامبارلىقپەن سەزىپ، سوندىقتان دا سۋرەتشىگە زور شەبەرلىك بەرە كور دەپ تاڭىردەن تىلەپ جانى قالمايدى.
قىلجاقباس بىرەۋ قامىستى كولدەردەن ايەل باستى قۇس كوردىم دەپ بوسكەن ەدى. قارشىعا ەگىلىپ جانىنا جانالعىشتاي جەتىپ كەلگەندە تۇتىعىپ، «جاي ايتا سالىپ ەم» دەپ مىڭگىرلەۋگە زورعا ءتىلى كەلدى.
اۋىل ادامدارى قوڭىرقازدى اندا-ساندا ەستەرىنە الادى. تەك ۇمىتپايتىن - اناسى مەن قيالي سۋرەتشى عانا.
ايەل ءوزىن تاعدىرعا مويىنسۇنىپ تىنىش ۇستايدى. تەك كوكتەم مەن كۇزدە جىل قۇستارى كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن الماعايىپ قاسيەتتى شاقتا بازارى تايعان ۇيىنە جولاماي، ۇزاقتى كۇندەر اسپانعا تەلمىرىپ، كوكجيەككە تەسىلىپ كوپ قارايدى.
ناعاشىسى بوبەگىن قوڭىرقاز دەپ بەكەر اتاپتى. ونى اققۋلار اكەتتى.
ايگۇل كەمەلباي
