ايدىن ايىمبەتوۆ: عارىشقا ساياساتكەرلەردى جىبەرۋدى ۇسىنار ەدىم

استانا. KAZINFORM – بۇكىل الەمدىك اۆياتسيا جانە عارىشكەرلەر كۇنىنە وراي ەلوردامىزداعى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىندە عارىشكەر، حالىق قاھارمانى، اۆياتسيا گەنەرال-مايورى ايدىن ايىمبەتوۆپەن كەزدەسۋ ءوتتى. ءىس-شاراعا سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، قوعام قايراتكەرلەرى جانە وقۋ ورنىنىڭ ۇستازدارى مەن ماگيسترانتتارى قاتىستى.

ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىسى، گەنەرال-مايور اسقار مۇستابەكوۆتىڭ كىرىسپە سوزىنەن كەيىن سەنات دەپۋتاتى، حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى عالياسقار سارىبايەۆ اسپان الەمىن باعىندىرۋداعى «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ ماڭىزى جانە 63 جىل بۇرىن تۇڭعىش ادامزات بالاسىنىڭ ءتۇپسىز-تۇڭعيىق جۇلدىزدار پاتشالىعىنا ءبىزدىڭ دالامىزدان اتتانعانى تۋرالى اڭگىمەلەدى. وسى جىلدار ىشىندە الەم بويىنشا عارىشقا 600 دەن استام، سونىڭ ىشىندە «بايقوڭىر» ايلاعىنان 170 تەن استام ادام اتتانعانىن اتاپ وتكەن سەناتور سولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتان شىققان ءۇش عارىشكەرگە ايرىقشا توقتالدى.

«توقتار اۋباكىروۆ 1988 -جىلى كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش رەت اۋەدە قالىقتاپ كەلە جاتقان ۇشاققا 2 رەت جانارماي قۇيدىرۋ ارقىلى سولتۇستىك پوليۋسكە ۇشۋ ساپارىن ەرلىكپەن ورىندادى. 1989 -جىلى ءبىرىنشى بولىپ اۆياتاسۋشى كرەيسەردىڭ الاڭقايشاسىنا «ميگ-29ك» رەاكتيۆتى ۇشاعىن ۇلكەن شەبەرلىكپەن ءدال قوندىردى. سونداي-اق ول رەاكتيۆتى ۇشاقتىڭ 50 دەن اسا جاڭا ءتۇرىن سىناقتان وتكىزدى. 1991 -جىلى 2-قازاندا بايقوڭىردان «سويۋز ت م-13» كەمەسىمەن عارىشقا ۇشتى.

تالعات مۇسابايەۆ جۇلدىزدار الەمىنە العاش رەت 1994 -جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن باستاپ 4-قاراشاعا دەيىن ساياحاتتادى. ول جەردەن «سويۋز ت م-19» كەمەسىنىڭ بورت ينجەنەرى رەتىندە ۇشتى. بۇدان كەيىن 1998 -جىلى تاعى دا اتتانىپ، عارىشتا 29-قاڭتاردان باستاپ 25-تامىزعا دەيىن بولدى. ساپار بارىسىندا تالعات امانگەلدى ۇلى اشىق عارىش كەڭىستىگىنە بەس رەت شىقتى.

2015 -جىلى 2-قىركۇيەكتە ايدىن ايىمبەتوۆ «سويۋز ت م ا-18م» كەمەسىمەن «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان حالىقارالىق عارىش ستانساسىنا اتتاندى. ايدىن ايىمبەتوۆ ماڭىزدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. بۇگىنگى تاڭدا ول «بايتەرەك» قازاقستان- رەسەي بىرلەسكەن اەروعارىش كەشەنىنىڭ پرەزيدەنتى»، دەدى سەناتور.

كەزدەسۋ بارىسىندا ايدىن ايىمبەتوۆ تۋرالى دەرەكتى فيلم كورسەتىلىپ، كوپشىلىككە بەيمالىم ءبىرقاتار قىزىقتى مالىمەت ايتىلدى. جالپى، ونىڭ عارىشقا ۇشۋعا دايىندىعى 2008 -جىلى باستالىپتى. سول كەزدە عارىشكەر- سىناقشى مۇحتار ايماحانوۆ ەكەۋى 2009 -جىلدىڭ سوڭىندا اسپان الەمىنە اتتانۋعا ءتيىس ەكيپاج قۇرامىنا كىرۋى مۇمكىن ۇمىتكەرلەر رەتىندە تىركەلەدى.

الايدا قارجى ماسەلەسىنە بايلانىستى بۇل جوسپار جۇزەگە اسپاي، تەك 2012 -جىلى «بايقوڭىر» كوسمودرومىن پايدالانىپ وتىرعان «روسكوسموس» كورپوراتسياسى عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن ولارعا رەسەي ازاماتتىعىن الۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويادى. بالا كۇنىنەن عارىشكەر بولسام، جۇلدىزدار الەمىن كورسەم دەپ ارمانداعان ەكى ازاماتتىڭ الدىندا نە وتان، نە عارىش دەگەن تاڭداۋ تۇرعان ەدى. سودان مۇحتار ايماحانوۆ عارىشقا ساپار شەگۋدى تاڭدايدى دا، رەسەي ازاماتتىعىن الادى. ال ايدىن اقان ۇلىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمى باسىم بولىپ، وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىندە ۇلتان بولعاندى قۇپ كورەدى. دەگەنمەن كەيىن ۋاقىت كورسەتكەندەي، مۇحتار ايماحانوۆ اقىرى عارىشقا ۇشقان جوق. ول ءتىپتى 2022 -جىلى «روسكوسموستان» دا كەتىپ تىندى. ال وتانىن وزگە ەلگە ايىرباستاماعان ايدىن ايىمبەتوۆتىڭ جولى بولىپ، 2015 -جىلى قازاقتان شىققان ءۇشىنشى عارىشكەر اتاندى.

ۋنيۆەرسيتەت ماگيسترانتتارىمەن كەزدەسۋدە حالىق قاھارمانى ءمالىم دە بەيمالىم عارىش الەمى، عارىشكەر بولۋدىڭ قىر-سىرى جايىندا اڭگىمەلەپ، قاتىسۋشىلار تاراپىنان قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن دەنساۋلىقتىڭ مىقتىلىعىنا قارايتىن. ال قازىرگى تاڭدا ادامنىڭ ءبىلىمى باستى ورىندا. «عارىش ساپارى وڭاي ەمەس. وندا ءتۇرلى قيىندىقتار، دەنساۋلىققا اۋىر سالماق بولۋى مۇمكىن.

سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءمان بەرىلەتىن. ال قازىر تەحنيكانىڭ دامۋىنا وراي ەڭ الدىمەن ادامنىڭ جوعارى بىلىمىنە نازار اۋدارىلادى. دەنساۋلىق - ەكىنشى كەزەكتە. جوعارى ءبىلىم نە ءۇشىن كەرەك؟ وقىتۋشىلار مەن نۇسقاۋشىلار ايتقانداي، جەر بەتىندە 4 دەگەن باعاعا بىلگەن نارسەڭدى عارىشتا 3 كە بىلەسىڭ. جەردە 3 كە وقىساڭ، عارىشتا ەشتەڭە بىلمەيسىڭ. سوندىقتان عارىشكەر بولۋ ءۇشىن ەمتيحانداعى ەڭ تومەنگى باعا - بەس. ودان تومەن وقىعان ادام بۇل ساپارعا جىبەرىلمەيدى»، دەيدى ايدىن ايىمبەتوۆ.

سونىمەن بىرگە ادامنىڭ بىلىمىمەن قوسا، پسيحيكالىق-ەموتسيالىق جاعدايىنا دا باسا ءمان بەرىلەدى. ويتكەنى ۇزاق ۋاقىت بويى عارىش كەمەسىنىڭ تار اياسىندا ءومىر ءسۇرۋ ادام ساناسىنا ۇلكەن سالماق سالاتىن كورىنەدى. «بۇل - وتە ماڭىزدى ماسەلە. وزدەرىڭىز كارانتين كەزىندە كوردىڭىزدەر، ادامدار سىرتقا شىقپاي پاتەردە وتىرعاندا بۇل ولاردىڭ پسيحيكاسىنا كەرى اسەر ەتكەنى بەلگىلى.

ال ەندى عارىشكەرلەردىڭ جاعدايىن ويلاپ كورىڭىز. جارتى جىل بويى كولەمى ءارى دەگەندە ءۇش بولمەلى پاتەرمەن تەڭ، ەسىك-تەرەزەسى جوق تار قاپاستا ءومىر ءسۇرۋ وڭاي ەمەس. ولار بۇل جەردە العا قويىلعان تاپسىرمالاردى ورىندايدى، زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. مۇنداي پسيحيكالىق- ەموتسيالىق قىسىمعا العاشقىدا كەيبىر عارىشكەرلەر دايىن بولماي شىعادى. ۇيرەنىپ كەتۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت كەرەك»، دەيدى حالىق قاھارمانى.

«سىزدەر وسى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاداعى اۋانىڭ ءيسى جايىندا ويلانىپ كورمەگەن شىعارسىزدار، دەپ ءسوزىن جالعادى ول. - ال بىرنەشە اي بويى عارىشتا تەمىردىڭ قۇرساۋىندا، تەحنيكالىق اتموسفەرادا ءومىر كەشەتىن ءاربىر عارىشكەر جەر بەتىندەگى اۋانىڭ قانداي جۇپار يىسكە تولى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ويتكەنى عارىش كەمەسىندە بۇل جۇپاردىڭ ءبىرى دە جوق. ول جەردە ءاربىر عارىشكەر تەمىر، رەزەڭكە، تەحنيكالىق ماي، ت. ب. زاتتاردىڭ ءيسىن عانا سەزەدى.

مەنىڭ ءوزىم ءتىپتى ءارتۇرلى مەتالدىڭ وزىنە ءتان بولەك ءيسى بولاتىنىن سول جاقتا ءجۇرىپ سەزىندىم. ويتكەنى باسقا ءيىس بولماعاننان كەيىن سولاردى اجىراتا باستايسىڭ. كەيىن جەرگە قونعان سوڭ، كاپسۋلانىڭ ليۋگى اشىلعاندا قازاق دالاسىنىڭ جۇپارعا تولى ءيسى ىشكە لاپ قويادى. سول كەزدەگى سەزىمدى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل اۋانىڭ ءيسى قانداي ۇلى نىعمەت ەكەنىن بىلەسىڭ. توپىراق، گۇلدەر، اعاشتار، جۋساننىڭ يسىنە ەشتەڭە جەتپەيتىنىن تۇسىنەسىڭ. ونى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس».

عارىشتاعى ەرەكشە قۇبىلىستىڭ ءبىرى - سالماقسىزدىق. ايدىن ايىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، اسپان كەڭىستىگىنە ەنگەننەن كەيىن بولاتىن وسى قۇبىلىسقا ۇيرەنۋ جانە جەرگە ورالعاننان كەيىن قايتادان تارتىلىس زاڭىنا بەيىمدەلۋ - عارىشكەرلەر ءۇشىن ەڭ اۋىر تيەتىن اسەرلەردىڭ ءبىرى.

«قازىر سىزدەر ورىندىقتا جاي عانا وتىرسىزدار، ءبىراق سونىڭ وزىندە بۇلشىق ەتتەرىڭىزدىڭ 70 پايىزى جۇمىس ىستەپ تۇر. ويتكەنى دەنەڭىزدى تىك ۇستاۋ كەرەك. جەردىڭ تارتىلىس زاڭىنان تۋىندايتىن سالماقتان ومىرتقامىز مايىسىپ، قيسايىپ تۇرادى. ال عارىشتاعى سالماقسىزدىق جاعدايىندا بىردە- ءبىر بۇلشىق ەت جۇمىس ىستەمەيدى. ويتكەنى سەن اۋادا قالقىپ جۇرەسىڭ. ومىرتقاڭىز بۇرىنعىداي قيسىق ەمەس، بىرتىندەپ تۇزەلە باستايدى. ناتيجەسىندە، ادامنىڭ بويى دا ۇزارادى. مىسالى، مەن 10 كۇننەن كەيىن 7 س م-گە ۇزاردىم. سوندىقتان سكافاندر دا سوعان لايىقتى سوزىلمالى كەلەدى. سالماقسىزدىق جاعدايىندا ادام اعزاسىنداعى قاننىڭ 30 پايىزىن ءوزى «جەپ» قويادى. ويتكەنى ول جاقتا اعزاعا كوپ قان كەرەك ەمەس. قاڭقاعا سالماق تۇسپەگەندىكتەن، سۇيەكتەگى كالتسي جوعالا باستايدى. ياعني سۇيەك مورت سىنعىش بولادى. بىرنەشە اي وسىنداي جاعدايعا ۇيرەنىپ، كەيىن جەرگە ورالعاندا گراۆيتاتسيا زاڭى جۇمىس ىستەيدى دە، ومىرتقا سۇيەكتەرى قايتادان اۋىر سالماقتان ءبىر-بىرىنە جابىسادى. بۇلشىق ەتتەرگە سالماق تۇسەدى. بىرنەشە كۇن وتكەسىن ادام وزدىگىنەن جۇرۋگە جاراعانىمەن، جوعارىدا ايتىلعان اعزاداعى وزگەرىستەر تولىق قالپىنا كەلۋى ءۇشىن كەمىندە جارتى جىل ۋاقىت كەرەك»، دەيدى ول.

عارىشكەرلەردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن تاعى ءبىر قاۋىپ - عارىش رادياتسياسى. رادياتسيالىق تولقىندار كۇشەيەتىن كەزدە جەردەن راديوگرامما ارقىلى ەسكەرتۋ جىبەرىلەدى. مۇنداي كەزدەرى ءتىپتى كوزدى جۇمىپ تۇرعاندا دا ادامنىڭ كوزىنە جۇلدىزشالار كورىنەدى ەكەن. ايدىن ايىمبەتوۆ مۇنىڭ رادياتسيالىق ەلەمەنتتەردىڭ كورۋ جۇيكە جۇيەلەرىنە اسەرى ەكەنىن ايتادى. «ءاربىر عارىشكەر وزىمەن بىرگە جەكە دوزيمەتر الىپ جۇرەدى. رادياتسيا مولشەرى ارتاتىن بولسا، عارىش كەمەسىندە ارنايى جاسىرىناتىن ورىندار بار»، دەيدى ول.

ال عارىش ساپارىنىڭ ەڭ قاۋىپتى بولىگى - جەرگە ورالۋ كەزەڭى.

«ەكيپاجدى حالىقارالىق عارىش ستانساسىنان جەرگە جەتكىزەتىن كاپسۋلانىڭ ىشىندە عارىشكەرلەر ەمبريون سەكىلدى جاتادى. قوزعالمايتىنداي ەتىپ بەلدىكتى بارىنشا قاتتى تارتىپ بايلايدى. بۇل اپپاراتتىڭ اسا ۇلكەن جىلدامدىقپەن اتموسفەراعا كىرەتىن ۋاقىتى سەكۋندپەن ەسەپتەلەدى.

عارىشتاعى 1 سەكۋندتىڭ مولشەرى جەردەگى 300 شاقىرىمعا تەڭ. ەگەر اتموسفەراعا 1 سەكۋند بۇرىن كىرسە، جەرگە 300 ك م جەتپەي قالادى. 1 سەكۋند كەشىگىپ كىرسە، جەرگە كەلىپ سوعىلۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار اپپارات اتموسفەراعا ليۋك جاعىمەن ەمەس، ورتتەن قورعالعان جاعىمەن كىرۋگە ءتيىس. ەگەر ليۋك بەتىمەن كىرسە، اۋامەن ۇيكەلۋ سالدارىنان ءورت پايدا بولىپ، ەكيپاج قازا تابادى. جەردىڭ اۋا قاباتىنا ەنگەندە ءبىز يلليۋميناتوردان سىرتقا قاراپ وتىردىق. الدىمەن ۇشقىندار پايدا بولىپ، كۇشەيە كەلە ول جالىنعا اينالدى. ءدال سول كەزدە جەرمەن راديوبايلانىس ءۇزىلدى. سودان باستاپ اپپارات جەرگە قونعانشا عارىشكەرلەردىڭ ءولى نە ءتىرى ەكەنىن ەشكىم دە بىلمەيدى»، دەيدى ايدىن ايىمبەتوۆ.

حالىق قاھارمانىنىڭ ايتۋىنشا، باسقا دا دامىعان مەملەكەتتەرمەن بىرگە عارىشتى يگەرۋ - ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى عارىش - بولاشاق عىلىم دامۋىنىڭ لوكوموتيۆى. «قازىر يلون ماسكتىڭ ەسىمى بارىمىزگە تانىس. ونىڭ عارىشتى يگەرۋ، بىرنەشە رەت عارىشقا بارىپ كەلە الاتىن كەمە جاساۋ، ازاماتتىق وربيتا ستانسالارىن سالۋ، ت. ب. يدەيالارى كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندەگى عىلىم جەتىستىكتەرى. ءبىز دە وسى كوشتەن قالماۋىمىز كەرەك. قازىر ايدىڭ بەتىنەن دە عارىش ايلاعىن سالۋ تۋرالى ويلار كوتەرىلىپ جاتىر. جەردەن ۇشىپ شىققان عارىش كەمەسى ايعا توقتاپ، جانارماي قۇيىپ الىپ، ودان ءارى قاراي ۇشىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە جەتۋىمىز كامىل. وسى جانە باسقا دا عارىشتىق زەرتتەۋلەر وزگە عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى»، دەيدى ول.

ايدىن ايىمبەتوۆ قازىرگى تاڭدا «قازعارىش» اگەنتتىگى باسقا دا ۇيىمدارمەن ءتورتىنشى وتاندىق عارىشكەردى ۇشىرۋ كەلىسسوزدەرىن جۇرگىزىپ جاتقانىن جەتكىزدى. ءبىز ودان بۇل جاۋاپتى ساپارعا كىمدى لايىق كورەتىنىن سۇرادىق.

بۇعان حالىق قاھارمانىنىڭ جاۋابى بىلاي بولدى: «ەگەر كەلەسى جولى عارىشقا كىمدى ۇشىرۋ كەرەك دەسە، مەن ساياساتكەرلەردى جىبەرۋدى ۇسىنار ەدىم. ولاردىڭ اراسىندا ەل مەن ەلدىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ءبىر-بىرىمەن ۇرىستىرىپ وتىرۋعا اۋەس جاندار كوپ. ال كوككە كوتەرىلىپ، جەرگە سىرتتان قاراساڭ، ونىڭ بەتىندە ەشقانداي شەكارا جوق ەكەنىن كورەسىڭ. ءبارىمىز - جەر اتتى ءبىر ءۇيدىڭ تۇرعىندارىمىز. حالىقارالىق عارىش ستانساسىندا 6 ادام بولدىق. ءارقايسىمىز ءار ەلدىڭ ازاماتى ەدىك. ءبىز قايتقاندا قازاق جەرىنە قونعانىمىزبەن، ناقتى ءبىر ەلدىڭ اۋماعىنا ەمەس، جەرگە، ورتاق ۇيىمىزگە ورالدىق دەپ ەسەپتەدىك. عارىشقا ءبىر رەت ۇشقان جان ادامزاتتىڭ ءبارى شىن مانىندە ءبىر-بىرىنە باۋىر ەكەنىن تۇسىنەدى».

Egemen Qazaqstan