ايدىڭ قۇپياسى قاشان اشىلادى؟
ادامزات قانشا سىرىن اشتىق، بەتىنە قوندىق دەپ جاهانعا جار سالعانىمەن، ايدىڭ قۇپياسى ءالى كۇنگە تولىق اشىلعان جوق. سانالى تىرشىلىك يەلەرى ارى كەتسە ايدىڭ قىر-سىرىن 10 پايىزعا عانا مەڭگەرگەن بولار. جەر سەرىگى دەپ سانالاتىن بۇل عالامشاردىڭ 90 پايىزى ءالى كۇنگە قۇپياعا تولى.
عالىمدار اراسىندا «اي ەشقانداي تابيعي ەمەس، جاساندى عالامشار» دەگەن پىكىر كوپ. مىسالعا مىنا ءبىر بۇلتارتپاس ايعاقتى العا تارتادى. 1969-1972 - جىلدار اراسىندا اق ش ايدى زەرتتەۋ ءۇشىن «اپوللون» باعدارلاماسىن جاسادى. وسى اتتاس عارىش كەمەلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ايعا جولعا شىقتى.
1969 - جىلدىڭ 20 - قاراشاسى كۇنى 4 ساعات 15 مينۋتتا «اپوللون -12» عارىش كەمەسىنەن ءبولىنىپ، ايدىڭ بەتىنە قونعان ۇشۋ اپپاراتى تەجەگىش تەتىكتىڭ كىناراتىنان قاتتى سوعىلدى. وسى سوققىدان كەيىن ايدان قوڭىراۋعا ۇقساس دىبىس شىعىپ، تەربەلىس بايقالعان. كابينادا ورناتىلعان سەيسمومەتردىڭ ەسەپتەۋىنشە تەربەلىس 55 مينۋتقا سوزىلعان.
بۇل جاعداي عالىمداردى تاڭعالدىرعان. «بۇل نە قىلعان دىبىس؟ قايدان شىقتى، نەنىڭ بەلگىسى؟» دەگەن سان قيلى ساۋال الدىنان شىققان سوڭ، اق ش-تىڭ عارىش ماماندارى تاعى ءبىر سىناق جاساۋعا بەل بۋعان. ول - «ساتۋرن - 4» زىمىراننىڭ وربيتادا قالدىرىلعان بولشەگىن ايعا جەتكىزىپ، قاتتى جىلدامدىقپەن سوقتىقتىرۋ ەدى. زىمىران قالدىعى سەكۋندىنا 2،5 شاقىرىم جىلدامدىقپەن ايعا سوعىلدى. نە بولدى دەيسىز عوي. سەيسمومەتردىڭ ەسەپتەۋىنشە ايدان شىققان قوڭىراۋعا ۇقساس دىبىس 3 ساعات 20 مينۋتقا سوزىلدى. وسىدان كەيىن-اق عارىشتى زەرتتەپ جۇرگەن كوپتەگەن عالىمدار «اي تابيعي عالامشار ەمەس، قولدان جاسالعان. جاساندى دۇنيە» دەگەن شەشىمگە كەلگەن. ولاردىڭ پىكىرىنشە، اي وتە بەرىك تيتاننان جاسالعان قاڭقادان تۇرادى. ونىڭ قالىڭدىعى 4000-5000 مەتر، بالكىم ودان دا قالىڭ بولۋى مۇمكىن. ورتاسى قۋىس. مۇمكىن وندا بىزگە بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتۋى ىقتيمال.
ال تيتاننان جاسالعان قاڭقا مەتەوريت، كومەتا سەكىلدى اسپان دەنەلەرى سوعىلعان كەزدە، قورعاپ تۇرار قالقان رەتىندە جاسالعان. ويتكەنى ايدىڭ بەتىندەگى كولەمى 150-200 شاقىرىم بولاتىن كراتەرلەردىڭ تەرەڭدىگى نەبارى 3-4 شاقىرىمنان اسپايدى. نەگىزىندە ونداي كولەمدەگى كراتەرلەردىڭ تەرەڭدىگى كەم دەگەندە 40-50 شاقىرىم بولۋى ءتيىس. دەمەك، تيتان قاڭقا اۋىر سوققىلاردان ايدى قورعاپ تۇر. ءتىپتى عالىمدار اراسىندا اي اسا دامىعان بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرىنىڭ عارىش كەمەسى نە بولماسا جۇلدىزارالىق ساپار كەزىندە توقتاپ وتەتىن عارىشتىق ستانساسى بولۋى مۇمكىن» دەگەن دە اڭگىمە بار. بۇعان تاعى ءبىر ناقتى دالەل رەتىندە عارىشكەر نيل ارمسترونگتىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن العا تارتادى.
سونىمەن... 1969 - جىلى 20 - شىلدەدە «اپوللون -1» عارىش كەمەسى تۇڭعىش رەت ايعا قوندى. ادامزاتتىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ۇلى وقيعانى الەمنىڭ جارتى ميلليارد حالقى تەلەديدار ارقىلى كوردى. كەمە ساتىسى ارقىلى تومەن ءتۇسىپ، ايدىڭ بەتىنە العاش قادام باسقان عارىشكەر نيل ولدەن ارمسترونگ ەدى. ودان كەيىن وزگە عالامشارعا تابان تىرەگەن ەكيپاجدىڭ ەكىنشى مۇشەسى - ەدۆين الدرين. ال ءۇشىنشى عارىشكەر مايكل كوللينز كەمەدە قالدى. ايدىڭ بەتىنە اق ش تۋىن قاداپ، لۋناحودپەن شارلاپ، 22 كەلى توپىراق العان ولار كەرى ورالدى... كەنەت تەلەديدار قاراپ وتىرعان جۇرتقا نيل ارمسترونگتىڭ داۋىسى بۇزىلىپ، اسا ءبىر قوبالجىپ، قورقا سويلەگەنى ەستىلگەن: «بۇل نە؟ قۇداي-اۋ، مەن نەنى كورىپ تۇرمىن؟ سۇمدىق-اي، مۇندايدا بولادى ەكەن-اۋ». جەردە بايلانىستا وتىرعان عالىمدار:
«نە دەيسىڭ؟ نە بولدى، تەز جاۋاپ بەر» دەگەن داۋىسىنا، نيل ارمسترونگ: «مەن ءوزىم دە تۇسىنبەي تۇرمىن. مۇندا كەرەمەت ۇلكەن عارىش كەمەسى توقتاپ تۇر. سۇمدىق ۇلكەن. ولار كراتەردىڭ ارعى بەتىنە توقتاپ، ءبىزدى باقىلاپ تۇر» دەگەن ۇرەيلى داۋىسپەن. ەكى ارادا عارىشپەن بايلانىس ەكى-ءۇش مينۋتقا ءۇزىلىپ كەتىپتى. سول ارادا نە بولدى. بەلگىسىز. تەك ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى عانا بەلگىلى عارىشكەر ايدا جات سانالى تىرشىلىك يەلەرىمەن جولىعىسىپ قالعانىن كەيبىر ورتالاردا ايتقان كورىنەدى...
راسىندا، ايدا تىرشىلىك بار ما؟ شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كەلتىرگەن دايەكتەرىنە قاراساق، ايدى زەرتتەۋ بارىسىندا اق ش عارىشكەرلەرى 140-150 مىڭ ءتۇرلى قۇپيا سۋرەت تۇسىرگەن. ءبىراق ولار وتە قۇپيا جاعدايدا ساقتاۋلى كورىنەدى. ماسەلەن، ن ا س ا-نىڭ قۇپيا سۋرەتتەرىن كورۋگە مۇمكىندىك العان دجوردج لەونارد ءوز جازبالارىندا ايدا بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى بار ەكەنىن كەلتىرگەن. «ءتۇرلى قۇرىلىستار، نىساندار سالىنۋدا. پيراميداعا ۇقساس عيماراتتار، مۇنارالار بار. بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى ايداعى پايدالى قازبالارعا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتقان سەكىلدى» دەيدى دجوردج لەونارد. ويتكەنى سۋرەتتەردەگى كورىنىستەر سونى بەينەلەيتىن سەكىلدى.
امەريكالىق ۋفولوگ فرەد ستەكلينگ ءوزىنىڭ كىتابىندا: «بۇعان دەيىن بىزگە ايدىڭ بەتىندە تىرشىلىك جوق دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى. شىن مانىندە باسقاشا. ول جەردە تەحنولوگيالىق دامۋدا ادامزاتتى ارتقا تاستاپ كەتكەن وركەنيەت يەلەرى بار» دەيدى جانە ناقتى دەرەكتەردى العا تارتادى.
ءتىپتى 1970 - جىلى تەلەسكوپ ارقىلى ۇزىندىعى 22 شاقىرىم، كولدەنەڭى 5 شاقىرىم بولاتىن سيگارعا ۇقساعان بەلگىسىز ءۇش نىساندى كورگەن. ولار اي بەتىندە بىرنەشە ساعات بولىپ، بەلگىسىز قيىرعا ۇشىپ كەتكەن. جاپون استرونومى تەلەسكوپ ارقىلى ايدىڭ بەتىنەن ۇزىندىعى 20 شاقىرىم بولاتىن ۇشاتىن نىسانداردى بايقاعان... دەمەك، كۇن جۇيەسىن بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى ءوز پايدالارىنا جاراتۋعا ۇمتىلىپ جاتقانعا ۇقسايدى... ءبىر قىزىعى، سىرتقا قۇپياسىن اشا بەرمەيتىن اق ش عارىشتى زەرتتەۋ ورتالىعى (ن ا س ا) وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭىندا، سوڭعى ءتورت ءجۇز جىلدا اي بەتىندە ورىن العان 579 انومالدى قۇبىلىستىڭ ءتىزىمىن جاساعان. وندا جارقىراعان شامى بار، قوزعالىپ بارا جاتقان نىسانداردىڭ، ۇشۋ الاڭدارىنىڭ، جويقىن ۇرالاردىڭ، ءتۇر-ءتۇسى ۇنەمى وزگەرىپ تۇراتىن ءىرى كۇمبەزدەردىڭ، الىپ پيراميدالاردىڭ كەسكىندەرى كەلتىرىلگەن.
وسىعان قاراپ عارىش ماماندارىنىڭ كوپشىلىگى ايدا ءبىز بىلمەيتىن تىرشىلىك بار دەگەندى ايتادى. ءتىپتى ايدىڭ جەردەگىلەرگە ۇنەمى ءبىر قىرىنان كورىنەتىندىگىندە دە ءبىر سىر جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ايدىڭ ارعى بەتىندە نە بار؟ بالكىم وزگە عالامشاردان كەلگەن دامىعان سانالى تىرشىلىك يەلەرى سول جەردە وتىرىپ، جەردەگى تىرشىلىككە باقىلاۋ جاساۋى دا مۇمكىن. مۇنى دا عالىمدار جوققا شىعارمايدى.
سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەڭەس ەلىنىڭ عالىمدارى ميحايل ۆاسين مەن الەكساندر ششەرباكوۆ ايدىڭ جاساندى دەنە ەكەنى جونىندە بۇلجىماس 8 بولجام ايتقان. وندا دا عالىمدار اي نەگىزىنەن تيتاننان تۇراتىن، بەلگىسىز تىرشىلىك يەلەرى، بەلگىلى ءبىر ماقسات ءۇشىن قولدان قۇراستىرعانى جونىندە ايتىلعان.
جالپى، ايعا بايلانىستى قويىلار سۇراق كوپ. سونىڭ بىرنەشەۋى مىناداي:
- اي ءوز ءوسىن اينالعاندا نەگە ۇنەمى جەرگە ءبىر قىرىمەن عانا كورىنەدى؟
- اي نەگە جىلىنا جەردەن 4 س م الىستايدى؟
- اي سۋىق دەنە بولاتىن بولسا، وندا بەتىندە ءىرى لاۆا كولى قالاي پايدا بولعان؟
- «اي كولدەرىنىڭ» 80 پايىزى نەگە ايدىڭ كورىنبەيتىن بەتىنە ورنالاسقان؟
- اي بەتىندە ءجيى بولىپ تۇراتىن جارقىل، كولەڭكە، بۇلىڭعىرلىق نەمەسە عاجايىپ شۇعىلا قالاي پايدا بولۋدا؟
- جەر سەرىكتەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان، ايدىڭ جوعارعى بەتىندەگى قولدان تۇرعىزىلعان سەكىلدى عيماراتتاردى، مۇنارالار مەن كۇمبەزدەردى سونداي-اق پيراميدالاردى كىم قالاعان؟
- اق ش عارىشكەرلەرى ايدىڭ بەتىندەگى ماگنيتتىك بەلدىكتى زەرتتەسىن دەپ تاستاپ كەتكەن اپپارات نەگە ۇزاق جىل جۇمىس ىستەدى؟
- اپپاراتتاعى توك بەرۋ تەتىگىنىڭ مۇمكىندىگى 1 جىلعا عانا ەسەپتەلگەن ەمەس پە ەدى؟ ۇزاق ۋاقىت ەنەرگيانى قايدان الدى؟
- نەگە ايدان قوڭىراۋ ۇنىنە ۇقساس دىبىس شىعىپ تۇرادى؟
- اي بەتىنە تۇڭعىش رەت قادام باسقان اق ش عارىشكەرى نيل ارمسترونگ وزگە عارىش كەمەسىن كورگەنىن نەگە ن ا س ا وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتادى؟
- ن ا س ا سۋرەتكە تۇسىرگەن ايدىڭ بەتىندە جاتقان سيگارا سەكىلدى سوپاق بەلگىسىز ۇشۋ نىسانى قايدا كەتتى؟
- نەگە ەرتە زامان جىلنامالارىندا نەمەسە كارتالارىندا وزگە عالامشارلار بەلگىلەنسە دە، اي كورسەتىلمەگەن؟ نەگە ىقىلىم زاماننان جەتكەن اڭىزداردا 13 مىڭ جىل بۇرىن بولعان توپان سۋدان كەيىن عانا اي پايدا بولدى دەپ ايتىلادى؟ ...ايعا بايلانىستى سۇراق كوپ. ءبىراق ناقتى جاۋاپ از. اي ءوز قۇپياسىن ازىرگە اشار ەمەس.
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن» گازەتى. 2013
