اياقتالماعان توبەلەس تۋرالى حيكايا

استانا. قازاقپارات - كەنتاۆر-تاعدىر. وتكەن ХХ عاسىردىڭ 70 جىلدارىنىڭ باس كەزى بولۋى كەرەك، اسقار ەگەۋباي، نەسىپبەك ايت ۇلى، ايتۋعان ءشايىم جانە مەن سياقتى ءتورت وتباسىلى، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس قۇراقتاي جاس اقىندار - «تاۋلى قىرات» جاقتاعى ءبىر قازاق اپايىنىڭ ۇيىندە بىرگە ءبىر پاتەردە تۇرىپ جاتتىق.

ايتپاقشى، ىشىمىزدەگى ايتۋعان - ناعىز سۇربويداقتىڭ ءوزى ەدى. بويداقتىڭ - اتى بويداق، ءۇي يەسى، انا قازاق اپايىمىزدىڭ ءوزى ءجيى ايتاتىن «قاسيەتتى بولمەسىنىڭ» قاسيەتىن كەتىرىڭكىرەپ جۇرگەنى، ونىڭ سال-سەرىلىگى مىنا بىزدەردىڭ دە كوزدەرىمىزدى قىزىقتىرىپ قوياتىنى - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

بۇل جەردەگى ءبىزدىڭ پاتەرىمىز- كىشىگىرىم جازۋشىلار وداعى سياقتى ەدى. كۇندە كەشكىسىن كىلەڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» اقىندار جارىسا ولەڭ وقيمىز. ءبىزدىڭ بۇل «پوەزيا كەشىمىز» ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن سوزىلاتىن.

ول ۇيدە نەسىپبەك ايت ۇلى ( دارىندى قازاق اقىنى، كەيىن ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى)، اسقار ەگەۋباي (كوز جۇمعانشا بارشا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ۇلى عۇلامالارى: ماحمۇت قاشقاري مەن جۇسىپ بالاساعۇندى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە تارجىمەلەگەن جانە ولار جونىندە تولىمدى عىلىمي ەڭبەكتەر جازعان عۇلاما عالىم بولدى)، ايتۋعان ءشايىم (بۇل جىگىت كەيىن ناعىز سۋىرىپ سالما ايتىس اقىنى بولعان ەدى، وكىنىشكە قاراي، ەرتە كوز جۇمدى) - اندا-ساندا تۇرسىن جۇرتباي (كەيىن الاشتانۋشى عۇلاما عالىم ءارى تانىمال جازۋشى بولدى) جانە مەن(اقىن، پۋبليسيست، ساياساتتانۋشى دەگەندەي) - وسى بەسەۋىمىزدىڭ باسىمىزدان نەشە ءتۇرلى قىزىق وقيعالار وتكەنى راس ەدى. بۇگىندە سولاردى ويلاپ، وڭاشادا جىندى كىسىشە كۇلىپ الاتىنىم بار.

ءيا، سول ءبىزدىڭ «جازۋشىلار وداعىمىزعا» ءبىر كۇنى ءبىر جىگىت كەلىپ قوسىلدى. ءوزى اسقار ەگەۋبايدىڭ جەرلەسى ەكەن. ءبىز سول كۇنى دە ادەتتەگىدەي جاڭادان عانا جازىلعان «شەدەۆرلەرىمىزدى» جارىسا وقي باستادىق. الگى مارات قابانباي ەسىمدى جىگىت، ءۇن-ءتۇنسىز ءبىزدى سىرتتاي باقىلاپ وتىر. ول اندا-ساندا ءبىزدى مازاقتاعانداي، مىرس ەتىپ كۇلىپ قوياتىن سياقتى. ال، وسىنى بايقاپ قالعان تابيعاتىنان اڭعارىمپاز اسقار دوسىمىز بولسا:

- بۇل مارات قابانباي دەگەن دارىندى جازۋشى. ءوزى مەنىڭ جەرلەسىم، سابىر ەتىڭدەر، كەيىن دوس بولىپ كەتەسىڭدەر،-دەپ، بۇرق-سارق قايناعالى تۇرعان ءبىزدى سابامىزعا قويادى.

وسى «پوەزيا كەشتەرى» ول جىلدارى «اناۋسىز» وتپەيتىن. اندا-ساندا الدىمىزداعى قىزىلدان سوراپتاپ قويامىز. انا جاڭا دوسىمىز مارات قابانباي دا الىپ قويىپ وتىردى. ءبىراق، ونىڭ انا ەزۋىندەگى جىمىسقى كۇلكىسى ازايماسا، قايتا كوبەيىپ بارا جاتقانداي ما، قالاي؟

تاياۋدا عانا، شاماسى 1974 - جىلى، بۇگىندە مارقۇم تۇمانباي مولداعاليەۆ باس رەداكتورى بولىپ وتىرعان جاستاردىڭ «جالىن» جۋرنالىنا «اققۋلار جۇرەك جاسايدى» دەگەن ءبىر توپ ولەڭىم جاريالانىپ، ول شىعارمالارىم ادەبي ورتاعا، اسىرەسە، ستۋدەنتتەرگە قاتتى ۇناپ، ولار جاتقا ايتىپ، ءوزىم بولسام ءىسىپ-كەۋىپ، ونسىز دا جارىلارداي بولىپ جۇرگەن ءبىر كەرەمەت شاعىم بولاتىن. ءارى ىشىمدە قىزىلدىڭ قىز-قىز قايناتقان قولامتاسى بار. انا جىندى كىسى سياقتى ىرجىڭداپ وتىرعان مارات قابانباي دەگەن جازۋشىعا الايا قاراپ، بىردەن شارت كەتتىم:

- ەي، سەن، كىمدى كەلەكە ەتىپ وتىرسىڭ؟-دەيمىن، ەكى كوزىم شاتىناپ. ال، مارات بولسا، وعان ايىلىن جياتىن ەمەس. كەرىسىنشە، ول ماعان اجىرايا قاراپ:

-مىنا سەنى! - دەمەسى بارما، سۇق ساۋساعىمەن مەنىڭ كوزىمدى شۇقىپ الارداي بولىپ، سۋماڭ ەتكىزىپ.

-كىمدى؟-دەدىم، مەن دە ەجىرەيىپ. ول:

- مىنا سەن كوككوزدى!-دەيدى ءمىز باقپاي.

ەندى بۇعان توزسەم، جۇماش اتىم ءوشسىن! شاپ بەرىپ، جاعادان الا كەتتىم. ۇمار-جۇمار بولىپ، جەردە الىسىپ جاتىرمىز. نەسىپبەك پەن ايتۋعان «شوق-شوق، ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال!» دەگەندەي، اناداي جەردە تالتايىپ، تالتايىپ تۇر. ءبىزدى اراشالاپ جۇرگەن جالعىز اقىن اسقار ەگەۋباي عانا. بايقايمىن، ماراتىم قارۋلى ەكەن. ەگەر، اسقار اجىراتىپ جىبەرمەگەندە، مەنىڭ ودان تاياق جەپ قالۋىم داۋسىز ەدى. ءبىراق، ونىمدى ەشكىمگە سەزدىرمەگەن بولىپ، انا ماراتقا قاراپ، وزىمشە قورازدانىپ، ايبات شەگىپ قويامىن:

- شىق، جانىڭنىڭ بارىندا! مەن ساعان نە دەپ تۇرمىن!؟-دەپ، قويامىن وزىمشە قوجاڭداعان بولىپ. ال، مارات بولسا، سول قالپى، ەزۋىندە جىمىسقى دا جامان كۇلكى. تاپ ءبىر مەنى تابالاپ تۇرعانداي. قايتا جىنىم قوزا باستادى. ءدال وسى ءساتتى كۇتكەندەي، الگى مارات قابانباي:

- ءاي، كوككوز، ساباڭا ءتۇس. سەن، شىنىندا دا مىقتى اقىنسىڭ. كەل، دوستاسايىق؟-دەپ، قولىن سوزدى. ماقتاۋ كىمگە جامان بولسىن، مەن ونىڭ قولىن قالاي الا قويعانىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ جاتىرمىز. اسقار بولسا، ءماز. ول ماعان قاراپ:

-جۇماش، كوردىڭ بە، مەنىڭ ماراتىم قانداي؟ بايقا، ودان تاياق جەپ قالاسىڭ. ودان دا ەكەۋىڭ دوس بولىڭدار. سونىڭ قۇرمەتىنە مەنىڭ ەسەبىمنەن ءبىر جارتى!-دەپ، ءوزى كوپ شاشىلا بەرمەيتىن ادەتىنەن اياق-استى اينىپ، ۇستەلگە ۇزىن مويىن ەكى ليترلىك قىزىل شاراپتى قويا سالعانى. ءبىز بولساق، تۇك بولماعانداي، ءماز بولىپ، جاڭاعى اسقار قويعان سىيدى پارشالاپ جاتتىق. ال، مەنىڭ نەسىپبەك دوسىم بولسا:

- ءاي كوككوز، ءوزىڭ مىنا بىزگە عانا مىقتى ەكەنسىڭ عوي. مىنە، سەنىڭ جىنىڭدى قاعىپ الاتىن ناعىز مىقتى جىگىت كەلىپ، ەندى جانىمىز قالاتىن شىعار،-دەپ، ازىلدەپ جاتىر.

«ەر، شەكىسپەي، بەكىسپەيدى» دەگەن راس بولسا كەرەك. سودان كەيىن مارات قابانباي ەكەۋمىز سىيلاس ادامدار بولدىق. سول جىلدارى ول اسقاردى سىلتاۋراتىپ، بىزبەن ۇزاق، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ كەتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ماراتتىڭ اڭگىمەلەرىنەن ءبىر بايقاعانىم، بۇل جىگىتتىڭ جاعدايى تىم قيىن كورىنەدى. ءوزى جەتىمدىكتى دە، جوقتىقتى دا كوپ كورگەن، تاعدىرى اۋىر ازامات ەدى. اسقار ەگەۋباي، نەسىپبەك ايت ۇلى، ايتۋعان ءشايىم،تۇرسىن جۇرتباي جانە مەن، قولىمىزدان كەلگەنشە، وسى ماراتقا قول ۇشىمىزدى بەرۋگە تىرىساتىنبىز.ءبىراق، جاسىراتىنى نە، ول كەزدە ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە ەشتەمەگە جارىماي جۇرگەن بولاتىنبىز.

مارات قابانباي- ناعىز دارىندى بالالار جازۋشسى ەدى. ول «جالىن» باسپاسىندا قىزمەتتە جۇرگەندە، تالاي رەت ماعان:

- ءاي، جۇماش، نەگە قولجازباڭدى باسپاعا تاپسىرمايسىڭ؟ انا نەسىپبەك قۇرداسىڭ ەكى كىتابىن شىعارىپ ۇلگەردى. سەنىڭ اقىندىعىڭ سول دوسىڭنان كەم ەمەس سياقتى ەدى. ال، سەن بولساڭ، سول باياعىداعى جايباسارلىعىڭنان ارىلمادىڭ-اۋ. ايتپەسە، قازاق بولاسىڭ با،-دەپ، مەنى جانىپ، جانىپ قوياتىن.

مارات دوسىم «جالىن» باسپاسىندا وتىرعاندا قولجازبامدى وتكىزۋگە قولىم تيمەي قويعان ەدى. كەيىن، سول ماراتتىڭ ورنىنا «جالىن» باسپاسىنا مەن قىزمەتكە باردىم. كىتاپتارىم بىرىنەن كەيىن، ءبىرى جارىق كورە باستادى. ال، مارات قابانباي بولسا، مەنىڭ كەبىمدى كيىپ، باسپاعا قولجازبا تاپسىرۋدى سيرەتىپ كەتكەن. ەندى مەن وعان:

- مارات، باۋىرىم-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ؟ مەن وتىرعاندا قولجازبالارىڭدى تاپسىرمايمىسىڭ؟-دەپ، ەندى مەن وعان «كىجىڭدەيتىن» بولعامىن. ال، مارات بولسا:

- جۇماش، باياعىنى ەسكە ءتۇسىرىپ، وسى ءبىر دۇرىستاپ توبەلەسىپ المايمىز با؟-دەپ، ماعان تەلەفون شالاتىن. مەن دە قايتپاي:

- وتكەندە اسقار بولماعاندا، مەن سەنىڭ سازايىڭدى بەرەر ەدىم. قورىقپاساڭ، كەل!-دەپ، تەلەفوننىڭ ار جاعىنان ايبات شەگەتىنمىن. مارات بولسا:

-دايىن بول، سازايىڭدى بەرەمىن،-دەپ، تەلەفون قۇلاعىن تاستاي سالعان. ول ءبىر كۇنى ۋادەسىندە تۇرىپ، ماعان تەلەفون شالىپ:

- جۇماش، دالاعا شىق. توبەلەسەمىز. مەنىڭ قاسىمدا جاراسقان ءابدىراش، كەڭشىلىك مىرزابەك جانە تۇرسىن جۇرتباي بار. ولار ءبىزدىڭ توبەلەسكە كۋا بولادى. جىلدام!-دەيدى.

سىرتقا شىقسام، مارات ايتقان ازاماتتاردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل تۇر. مەن جاعدايدى بىردەن ءتۇسىنىپ، تەز جوعارىعا شىعىپ، ءبىر تانىسىمنان مولداۋ اقشا الىپ، قايتادان جەرگە ءتۇستىم.

-مىنە، ءبىزدىڭ جۇماش، ءبارىن ايتقىزباي تۇسىنەدى،-دەپ، جاراسقان دوسىم كۇلەدى. كەڭشىلىك بولسا:

- جۇماش، مەنىڭ شاكىرتىم. ول مەن ءۇشىن ءبارىن جاسايدى جانە جۇماش بەس مينۋتسىز اقىن،- دەسە، بۇلاردان قالىسپاعان تۇرسىن جۇرتباي:

- بۇل حايۋاننان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. مارات، بۇگىن مۇنىڭ سازايىن دۇرىستاپ بەرشى؟-دەپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. وسى كەزدە دومالانىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا بىردەڭەنى ايتقىزباي سەزگەندەي، نەسىپبەك ايت ۇلى كەلدى:

- مىنا جۇماشتان قۋساڭ قۇمالاق تۇسپەيدى. بۇگىن ءوزىن ءبىر سىناپ كورەيىكشى؟-دەپ، ازىلدەگەن بولىپ جاتىر.

اباي مەن گاگارين كوشەلەرىنىڭ قيلىسىنداعى اتاقتى «باسپالار ءۇيىنىڭ» تومەنگى جاعىندا بەلگىلى «سۋاتىمىز» بار ەدى، شولدەپ كەلگەن ءبىز سوعان باس قويدىق. الدى - سىرادان باستالىپ، اياعى - «اقاڭا» ۇلاسىپ، ءبىراز جەرگە بارىپ قالىپپىز. ءبىر قاراسام، قاسىمدا جالعىز مارات قانا قالىپتى. انا جاراسقان دا، كەڭشىلىك تە، نەسىپبەك تە، تۇرسىن دا جوق. قاتتى قىزۋ مارات ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى «كلاسسيكسىڭ» دەپ ماقتاپ، قايتا-قايتا قۇشاقتاسىپ، ازەر ايرىلىسقان ەدىك.

بۇدان كەيىن مەن الماتى قالالىق اكىشىلىگىنە قىزمەتكە اۋىستىم. كەيىن، وسى مارات قابانباي «دات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. بىردە وعان مەن قالجىڭداپ:

-ەكى كلاسسيك - ءبىر جەردە جۇمىس ىستەمەيمىز بە؟-دەپ ەدىم، ول جۇلىپ العانداي:

-بولمايدى! ەندى جەتىسپەگەنى سەن ەدىڭ! ودان دا زامانبەك اعاڭنان ايرىلما! «وپپوزيسياعا» ءالى تويعان جوقسىڭ با؟!-دەپ، (ول ازامات بۇل ارادا مەنىڭ 1986 - جىلعى الماتىداعى ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانىمدى، 1990-جىلى قۇرىلعان قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىندا جانە ونىڭ تاۋەلسىز ساياسي «ازات» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەنىمدى جانە تاعى باسقا قيقار مىنەزدەرىمدى مەڭزەپ وتىرسا كەرەك) شىنداپ ايتسا دا، ايتەۋىر سول جولى ول مەنىڭ بەتىمدى قايتارىپ تاستاعان بولاتىن.

سول جىلدارى مەنىڭ اياگوزدەگى امانگەلدى كەرىمتايەۆ اعام ءبىر كۇنى ماعان الماتى قالالىق اكىمدىگىنە كەلىپ:

- جۇماش، مارات دوسىڭ قىزمەتتەن كەتكەلى جاتىر، سەن سول گازەتكە كەلمەيسىڭ بە؟-دەپ، شىنداپ وتىنگەندە مەن:

-اعا، سونى قايتەسىز. وپپوزيسياعا تويدىم، بارمايمىن. انا مارات قابانباي سول جەردەن دۇرىس كەتتى. مەنى قيناماڭىز،-دەپ، اعا بەتىن قايتارىپ تاستاعان بولاتىنمىن. ارادا ءۇش جىل وتكەندە 2005 - جىلى امانگەلدى اعانىڭ وتە جاقسى كورەتىن ءبىر ءىنىسى - ەرمۇرات باپي مەن سول كىسىنىڭ قارىنداسى باقىتگۇل ماكىمبايدىڭ وتىنۋىمەن وپپوزيسيالىق «جۇما-تايمس» گازەتىن شىعارىپ، ءيت تىرلىكپەن كۇن كەشەتىنىمدى وندا قايدان بىلەيىن؟..

سول، قايران مارات قابانباي كەنەتتەن قايتىس بولدى. سوڭىندا اياقتالماعان «كەنتاۆر» رومانى قالدى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىر وكىنەتىنىم، مارات قابانباي مارقۇممەن نەگە شىنداپ توبەلەسپەگەنىم ەدى.

جوعارىدا بايانداعان «توبەلەس» وقيعاسىنىڭ كۋاگەرلەرى: اسقار ەگەۋباي، جاراسقان ءابدىراش، ايتۋعان ءشايىم، كەڭشىلىك مىرزابەك، وقيعانىڭ باستى كەيىپكەرى - مارات قابانباي دا بۇگىندە مارقۇم بولعان. اسىل بوزداقتاردىڭ جاتقان جەرلەرى ءجانناتتا بولسىن!-دەيمىن، مەن بۇگىندە. ءيا، ءبىزدىڭ قولدان باسقا نە كەلەدى؟..

جاسىراتىنى جوق، ەگەر مارات قابانباي ەكەۋمىز سول جولى شىنداپ توبەلەسە قالساق، ول مەنى جەڭىپ كەتەتىن بە ەدى، كىم ءبىلسىن. ءبىراق، مەن دە «وسال جاۋ» ەمەسپىن عوي. مارات - مەن سياقتى ەركەتوتاي، مول دۇنيەنىڭ ىشىندە وسكەن ەمەس، ناعىز قيىندىقتى كوپ كورىپ، شىڭدالىپ وسكەن ازامات ەدى عوي. ءيا، ءبىر جاعىنان، سول مارات ەكەۋمىزدىڭ توبەلەسپەگەنىمىز دە دۇرىس بولعان شىعار دەپ ويلاپ قويامىن كەيدە. ءيا، ءبارىمىز دە پەندەمىز عوي...

ايتپاقشى، حالىقارالىق حانس اندەرسەن اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى بولعان قازاقتان شىققان جالعىز دارىندى جازۋشى - مارات قابانباي قايتىس بولعانىمەن، ونىڭ سوڭىندا: «قالا مەن قىزبالا»، «باقباق باسى تولعان كۇن»، «پىسىق بولدىم، مىنەكي»، «جاهانكەز تيتي»، «كەرمەك ءدام»، «ايشىلىق الىس جول»، «سە ليا ۆي»، ت.ب. كىتاپتارى قالدى.سونىمەن بىرگە ماراتتىڭ ىشىنەن شىققان «شۇبار جىلانى»، اياقتالماعان كەسەك كوركەم تۋىندىسى - «كەنتاۆر» قالدى جەتىمسىرەپ. قۇداي ءوزى كەشىرسىن، بۇگىندە مارات قابانبايسىز - قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ، بوس تۇرعان سياقتى بولىپ كورىنەدى ماعان...

جۇماش كەنەباي

«جاس الاش» گازەتى. 2014-جىل