اۋتيزم: دياگنوستيكا جاقساردى، ءبىراق سۇراق كوپ
استانا. KAZINFORM — سوڭعى جىلدارى الەم جۇرتشىلىعى ءجيى ەستيتىن ءارى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - اۋتيزم. مەديتسينادا «اۋتيزم سپەكترى بۇزىلىسى» دەپ اتالاتىن بۇل قۇبىلىس بۇگىندە جاھاندىق دەڭگەيدە الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر.
بۇل دياگنوزدىڭ ءجيى قويىلۋ سەبەبى نەدە؟ جاھاندىق ستاتيستيكا قالاي وزگەرىپ جاتىر؟ اۋتيزم نەدەن پايدا بولادى جانە ونى ەمدەۋگە بولا ما؟ وسى جانە وزگە دە ماڭىزدى ساۋالدارعا جاۋاپ الۋ ماقساتىندا مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ساراپشىسى، قازاقستان پروفيلاكتيكالىق مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى الماز شارمانمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- الماز تورەگەلدى ۇلى، اۋتيزم تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل - وتكىنشى مە، الدە شىن مانىندە بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس پا؟
- اۋتيزم - قازىرگى تاڭدا تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە اسا وزەكتى مەديتسينالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلە. ەگەر 30 جىل بۇرىن بۇل دياگنوز تۋرالى كوپشىلىك بەيحابار بولسا، بۇگىندە ءار ەل ءاۋتيزمى بار بالالار مەن ەرەسەكتەرگە ارنالعان ساياسات قالىپتاستىرۋعا ءماجبۇر. بۇل -جاھاندىق قۇبىلىس.
- حالىقارالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اۋتيزم ءار ەلدە ءارتۇرلى دەڭگەيدە تىركەلەدى. بۇل ايىرماشىلىقتىڭ سەبەبى نەدە؟
- ءيا، ايىرماشىلىق وتە ۇلكەن. مىسالى، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا جانە جاپونيادا شامامەن ءاربىر 69 بالانىڭ ءبىرى اۋتيزم دياگنوزىمەن ەسەپكە الىنادى. اۆستراليادا - 86 بالا، ال ا ق ش- تا -ءار 95 بالانىڭ بىرەۋى. سولتۇستىك امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە دە ساندار جوعارى: كانادادا - ءاربىر 93 بالانىڭ بىرىنشە انىقتالسا، فرانسيادا - 144 بالا دەڭگەيىندە. قىتاي مەن ءۇندىستاندا بۇل كورسەتكىش شامامەن 140-157 بالانىڭ بىرىنە تەڭ.
- دەرەكتەر كۇرت ءوسىپ كەلەدى...
- سوڭعى 30 جىلداعى ديناميكا تاڭعالارلىق: اۋتيزم دياگنوزىنىڭ سانى بىرنەشە ەسە وسكەن. مىسالى، ا ق ش- تا 2000 -جىلى بۇل دياگنوز ءاربىر 150-بالاعا قويىلسا، 2025 -جىلعا قاراي ءاربىر 31-بالادا انىقتالىپ وتىر. ۇقساس ءۇردىس ۇلى بريتانيا، كانادا، اۆستراليا جانە باسقا دامىعان ەلدەردە دە بايقالادى.
دەگەنمەن، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل — اۋتيزمى بار بالالار سانى كۇرت ارتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ەڭ باستى سەبەپ — دياگنوستيكا ادىستەرىنىڭ جەتىلدىرىلۋى.
قازىرگى تاڭدا انىقتاۋ كريتەريلەرى كەڭەيىپ، اتا-انالار مەن دارىگەرلەردىڭ ءبىلىمى ارتتى، كىشكەنتاي بالالارعا ارنالعان سكرينينگتىك باعدارلامالار پايدا بولدى. سونىڭ ارقاسىندا اۋتيزم بۇرىن نازاردان تىس قالىپ كەلسە، قازىر ونى ەرتە انىقتاۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى.
- اۋتيزم كوبىنەسە كىمدەردە انىقتالادى؟
- ستاتيستيكاعا قاراساق، ۇل بالالاردا اۋتيزم 4 ەسە ءجيى كەزدەسەدى. ەڭ كوپ انىقتالاتىن جاس - 2-7 جاس ارالىعى. ەرەسەكتەر اراسىندا بۇل دياگنوز سيرەك قويىلادى. بۇل كوبىنە قوعامداعى ستەرەوتيپتەر مەن مامان تاپشىلىعىنا بايلانىستى، ياعني بالالىق شاقتا مەديتسينالىق كومەك الماعان ادام ەرەسەك كەزىندە مۇلدە دياگنوزسىز قالۋى مۇمكىن.
- اۋتيزمنىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى جايلى عىلىمي تۇسىنىك قانداي دەڭگەيدە؟
- قازىرگى عىلىمي قاۋىمداستىق بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ جاتىر. گەنەتيكا نەگىزگى ءرول اتقاراتىنى انىقتالدى. بۇگىندە اۋتيزممەن بايلانىستى 230 دان استام گەن بەلگىلى. ءبىراق ولاردىڭ قالاي ارەكەت ەتەتىنى، قانداي جاعدايدا ىسكە قوسىلاتىنى ءالى دە زەرتتەلىپ جاتىر. گەنەتيكالىق فاكتورلار قورشاعان ورتامەن، مىسالى تاعام، اۋا، توكسيندەرمەن ءوزارا ارەكەتتەسىپ، نەيرووسۋ مەن مىنەز- قۇلىققا اسەر ەتۋى مۇمكىن.
- كوپشىلىك اراسىندا ۆاكتسينا مەن اۋتيزمدى بايلانىستىراتىن پىكىر بار. بۇل قانشالىقتى راس؟
- كوپشىلىك اراسىندا كەڭ تارالعان قاتە پىكىر - اۋتيزمنىڭ پايدا بولۋىنا ەكپەنىڭ اسەرى بار دەگەن تۇسىنىك. بۇل ۇعىمنىڭ تارالۋىنا 25 جىل بۇرىن بريتاندىق عالىمنىڭ جالعان مالىمدەمەسى سەبەپ بولدى. ول ءوزىنىڭ ماقالاسىن كەيىن قايتارىپ العانىمەن، بۇل پىكىر حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراپ ۇلگەردى. قازىرگە دەيىن ۆاكتسينا مەن اۋتيزمنىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس تابىلعان جوق. بۇل - حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىق مويىنداعان دەرەك.
- اۋتيزم ۋاقىتشا جاعداي ما، الدە ءومىر بويىنا جالعاساتىن قۇبىلىس پا؟
- اۋتيزم ۋاقىتشا نەمەسە بالالىق شاقپەن بىرگە ءوتىپ كەتەتىن جاعداي ەمەس. بۇل - ءومىر بويى بولاتىن نيەۆرولوگيالىق ەرەكشەلىك. دەگەنمەن، مۇنى دەرت ەمەس، ادامنىڭ جەكە ەرەكشەلىگى رەتىندە قابىلداۋ دا بار.
اۋتيزمنىڭ كورىنىستەرى ءارتۇرلى - كەيبىر بالالار تولىققاندى ءومىر ءسۇرىپ، جوعارى ناتيجەلەرگە جەتسە، ەندى بىرەۋلەرىنە الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەلۋ قيىنعا سوعادى. دۇرىس قولداۋ كورسەتىلگەن جاعدايدا مۇنداي بالالار قوعامعا ارالاسىپ، ءبىلىم الىپ، ءتىپتى تابىستى كاسىپكەرلەر نەمەسە عالىمدار بولا الادى. مىسالى، يلون ماسك - اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلىسى دياگنوزى بار تۇلعا. الايدا بۇل - سيرەك جاعداي.
- اۋتيزم ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا اسەر ەتە مە؟
- عالىمدار بۇگىندە اۋتيزم مەن نەيرودەگەنەراتيۆتى اۋرۋلار اراسىنداعى بايلانىستى دا زەرتتەپ جاتىر. سكانديناۆ ەلدەرىندەگى جانە ا ق ش- تاعى زەرتتەۋلەر اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلىسى بار ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى تومەن ەكەنىن كورسەتكەن. بۇل ولاردىڭ دەمەنتسيا نەمەسە التسگەيمەر سەكىلدى اۋرۋلارعا شالدىعۋ ىقتيمالدىعى جوعارى ەكەنىن بىلدىرەدى.
بالكىم، اۋتيزمگە ءتان ارنايى گەندەر جوق شىعار. ءبىراق كەيبىر گەندەردىڭ ءومىردىڭ ءار كەزەڭىندە ءارتۇرلى اسەر بەرەتىنىن بايقايمىز. مىسالى، بالالىق شاقتا اۋتيزم بەلگىلەرىن كورسەتسە، ەرەسەك شاقتا ءدال سول گەندەر نەيرودەگەنەراتيۆتى اۋرۋلارعا اكەلۋى مۇمكىن.
- ءسوز سوڭىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- اۋتيزم - ۇكىم ەمەس. بۇل - جەكە ەرەكشەلىك. ەگەر دياگنوز ەرتە قويىلىپ، قولداۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلسە، مۇنداي بالالاردىڭ قوعامعا بەيىمدەلۋى الدەقايدا ءساتتى بولادى. بۇل - دامۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى.
كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، 2023 -جىلى جاريالانعان ستاتيستيكا نەگىزىنەن اۋتيزم سپەكترىنىڭ بۇزىلىستارىن ەرتە جاستا انىقتاۋداعى سكرينينگ پەن دياگنوستيكا ساپاسىنىڭ ايتارلىقتاي جاقسارعانىن كورسەتەدى.
قورشاعان ورتانىڭ اسەرى سياقتى باسقا فاكتورلاردىڭ ىقپالىن زەرتتەۋگە ارنالعان عىلىمي جۇمىستار جالعاسىپ جاتىر، الايدا ازىرگە ولار ناقتى ءارى شەشۋشى ناتيجەلەر بەرگەن جوق. سوندىقتان نەگىزگى قورىتىندى - ستاتيستيكانىڭ ءوسۋى اۋتيزمنىڭ ەرتە انىقتالۋىندا ۇلكەن ىلگەرىلەۋ بارىن بىلدىرەدى. بۇل، ءسوزسىز، قۋانىشتى جاڭالىق: سەبەبى اسب نەعۇرلىم ەرتەرەك انىقتالسا، بالالار ءتيىستى كومەك پەن قولداۋعا سوعۇرلىم تەزىرەك قول جەتكىزە الادى. مۇنداي قىزمەتتەرگە ەرتە جاستان قول جەتكىزۋ بالالاردىڭ مەكتەپتە ءبىلىم الۋىنا وڭ اسەر ەتىپ قانا قويماي، بولاشاقتا ەرەسەك جاستاعى اسب بار ادامداردىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار، ا س ب دياگنوزى قويىلعان بالالار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنا ارنالعان باعدارلامالاردى جوسپارلاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە عىلىمي نەگىزدەلگەن، تيىمدىلىگى دالەلدەنگەن تاجىريبەلەرگە سۇيەنۋ - وتە ماڭىزدى.
ايتا كەتەيىك، وسىعان دەيىن قازاقستاندا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ مەن ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالارعا قولداۋدىڭ قازىرگى جاي- كۇيى ايتىلعان ەدى.
