اتا زاڭدا ازاماتتاردىڭ مۇددەسى مەن قۇقىعىن قورعايتىن قانداي باپتار بار

استانا. KAZINFORM - بۇگىن ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگىنە اينالىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىن نەگىزدەي تۇسكەن، ەلدىگىمىزدىڭ كەپىلىنە اينالعان - كونستيتۋتسيا كۇنى.

 اتا زاڭىمىز العاش 1995 -جىلدىڭ 30 -تامىزىندا قابىلدانعان ەدى. سول جىلدان باستاپ ءدال وسى كۇن مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

كونستيتۋتسيا تاريحى

كۇنى بۇگىنگە دەيىن كونستيتۋتسيا 1998، 2007، 2011، 2017، 2019 جانە 2022 -جىلدارى رەفورماعا تۇسكەن ەكەن. تارقاتا ايتار بولساق، 1998 -جىلعى رەفورما اياسىندا قۇجاتتىڭ 19- بابىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. پرەزيدەنتتىڭ، سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ مەرزىمى مەن وكىلەتتىكتەرىنە قاتىستى ناقتىلاۋلار بولىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قويىلاتىن جوعارعى جاس شەگى الىنىپ تاستالدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن پروپورتسيونالدى وكىلدىك جۇيەسى بويىنشا پارتيالىق تىزىمدەر نەگىزىندە سايلاۋ تاجىريبەسى دە وسى 1998 -جىلعى تۇزەتۋلەردەن كەيىن قولدانىسقا ەنە باستادى.

2007 -جىلعى رەفورمالىق وزگەرىستەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ اياسى كەڭەيىپ، سونىڭ نەگىزىندە ۇكىمەت جاساقتاۋ ىسىنە پارتيالىق فراكسيالاردى ارالاستىرۋدىڭ تەتىگى ەنگىزىلدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى كونستيتۋتسيالىق مارتەبەگە يە بولىپ، ءوز وكىلدەرىن بەلگىلەنگەن كۆوتا سانىنا قاراي پارلامەنت ماجىلىسىنە، سەناتىنا جىبەرە باستادى.

2011 -جىلعى وزگەرىستە پرەزيدەنتتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ مەن وتكىزۋدىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەرى قايتا بەلگىلەندى.

2017 -جىلى كونستيتۋتسيانىڭ 25 -بابىنا 33 تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى، بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما ۇعىمدارى وسى رەفورمادان كەيىن ساياسي اينالىمعا شىقتى.

ال 2019 -جىلى ق ر كونستيتۋتسياسىنا ەلوردا اتاۋىن استانادان نۇر-سۇلتانعا وزگەرۋىنە بايلانىستى تۇزەتۋ ەنگىزىلدى.

اتا زاڭىمىزعا سوڭعى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار بيىل 5 -ماۋسىمدا وتكەن جالپى ۇلتتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداندى. ناتيجەسىندە كونستيتۋتسيانىڭ 33 -بابىنا بىرنەشە ونداعان وزگەرىس ەنگىزىلدى. كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىنەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋ؛ ءبىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ؛ پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ؛ ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ ۇدەرىستەرىنە قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاستىرۋعا ارنالعان.

ازاماتتاردىڭ مۇددەسى مەن قۇقىعىن قورعايتىن نەگىزگى باپتار

1-باپ 1-تارماق: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى.

3-باپ 1-تارماق: مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن- ءبىر باستاۋى - حالىق.

3-باپ 2-تارماق: حالىق بيلىكتى تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي- اق ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەرەدى.

6-باپ 3-تارماق: جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى. حالىق اتىنان مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت جۇزەگە اسىرادى. جەر، سونداي- اق زاڭدا بەلگىلەنگەن نەگىزدەردە، شارتتار مەن شەكتەردە جەكە مەنشىكتە دە بولۋى مۇمكىن.

2022 -جىلدىڭ 5- قاراشاسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ماۋسىم ايىندا وتكەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمنان كەيىن قابىلدانعان ءبىرقاتار ماڭىزدى زاڭعا جاريا تۇردە قول قويدى. سول زاڭداردىڭ ءبىرى 6-باپتىڭ 3-تارماعىنا قاتىستى ەدى.

جاريا ءراسىم بارىسىندا پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ باستى بايلىعى - ءبىزدىڭ حالقىمىز جانە ونىڭ جايلى تۇرمىسى ەكەندىگىن باسا ايتتى. وسى ورايدا جاقىندا اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن جاڭا ەرەجەلەردىڭ ايرىقشا ءمانى بار ەكەندىگىنە توقتالدى.

«ءبىز كونستيتۋتسيامىزدا جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى ەكەنىن ناقتى كورسەتتىك. وسى نورمانىڭ ارقاسىندا «ۇلتتىق قور - بالالارعا» اتتى اۋقىمدى باعدارلامانى قولعا الدىق. ۇلتتىڭ ۇلىلىعى ءاربىر وتباسىنىڭ، ءاربىر ازاماتتىڭ ءال- اۋقاتىنان كورىنەدى. سوندىقتان ەل ەكونوميكاسى، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ مۇددەسى مەن يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى قاجەت» ، - دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

10-باپ 2-تارماق: رەسپۋبليكانىڭ ازاماتىن ازاماتتىعىنان، ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن وزگەرتۋ قۇقىعىنان ايىرۋعا، سونداي- اق ونى قازاقستاننان تىس جەرلەرگە الاستاۋعا بولمايدى. ازاماتتىقتان ايىرۋعا تەرروريستىك قىلمىستار جاساعانى، سونداي- اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ومىرلىك ماڭىزى بار مۇددەلەرىنە وزگە دە اۋىر زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن سوتتىڭ شەشىمىمەن عانا جول بەرىلەدى.

11-باپ 1-تارماق: رەسپۋبليكانىڭ حالىقارالىق شارتتارىندا وزگەشە بەلگىلەنبەسە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىن شەت مەملەكەتكە بەرۋگە بولمايدى.

10-باپ 2-تارماق: رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ ودان تىس جەرلەردە جۇرگەن ازاماتتارىن قورعاۋعا جانە ولارعا قامقورلىق جاساۋعا كەپىلدىك بەرەدى.

12-باپ 2-تارماق: ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى اركىمگە تۋمىسىنان جازىلعان، ولار ءابسوليۋتتى دەپ تانىلادى، ولاردان ەشكىم ايىرا المايدى، زاڭدار مەن وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ مازمۇنى مەن قولدانىلۋى وسىعان قاراي انىقتالادى.

13-باپ 3-تارماق: اركىمنىڭ بىلىكتى زاڭ كومەگىن الۋعا قۇقىعى بار. زاڭدا كوزدەلگەن رەتتەردە زاڭ كومەگى تەگىن كورسەتىلەدى.

14-باپ 2-تارماق: تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايدى.

16-باپ 2-تارماق: زاڭدا كوزدەلگەن رەتتەردە عانا جانە تەك قانا سوتتىڭ سانكتسياسىمەن تۇتقىنداۋعا جانە قاماۋدا ۇستاۋعا بولادى، تۇتقىندالعان ادامعا شاعىمدانۋ قۇقىعى بەرىلەدى. سوتتىڭ سانكتسياسىنسىز ادامدى جەتپىس ەكى ساعاتتان اسپايتىن مەرزىمگە ۇستاۋعا بولادى.

17-باپ 2-تارماق: ەشكىمدى ازاپتاۋعا، وعان زورلىق- زومبىلىق جاساۋعا، باسقاداي قاتىگەزدىك نەمەسە ادامدىق قادىر- قاسيەتىن قورلايتىنداي ءجابىر كورسەتۋگە نە جازالاۋعا بولمايدى.

18-باپ 1-تارماق: اركىمنىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعىلماۋىنا، ءوزىنىڭ جانە وتباسىنىڭ قۇپياسى بولۋىنا، ار- نامىسى مەن ابىرويلى اتىنىڭ قورعالۋىنا قۇقىعى بار.

18-باپ 2-تارماق: اركىم ءوزىنىڭ جەكە سالىمدارى مەن جيناعان قاراجاتىنىڭ، جازىسقان حاتتارىنىڭ، تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن سوزدەرىنىڭ، پوچتا، تەلەگراف ارقىلى جانە باسقا جولدارمەن الىسقان حابارلارىنىڭ قۇپيالىلىعى ساقتالۋىنا قۇقىعى بار. بۇل قۇقىقتى شەكتەۋگە زاڭدا تىكەلەي بەلگىلەنگەن رەتتەر مەن ءتارتىپ بويىنشا عانا جول بەرىلەدى.

19-باپ 1-تارماق: اركىم ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دىنگە جاتاتىنىن ءوزى انىقتاۋعا جانە ونى كورسەتۋ-كورسەتپەۋگە حاقىلى.

19-باپ 2-تارماق: اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم- قاتىناس، تاربيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار.

20-باپ 1-تارماق: ءسوز بەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. سەنزۋراعا تىيىم سالىنادى.

20-باپ 2-تارماق: اركىمنىڭ زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن تاسىلمەن ەركىن اقپارات الۋعا جانە تاراتۋعا قۇقىعى بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇپياسى بولىپ تابىلاتىن مالىمەتتەر تىزبەسى زاڭمەن بەلگىلەنەدى.

21-باپ 1-تارماق: قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا زاڭدى تۇردە جۇرگەن ءاربىر ادام، زاڭدا كورسەتىلگەننەن باسقا رەتتەردە، ونىڭ اۋماعىندا ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا جانە تۇرعىلىقتى مەكەندى ءوز قالاۋىنشا تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار.

21-باپ 2-تارماق: اركىمنىڭ رەسپۋبليكادان تىس جەرلەرگە كەتۋىنە قۇقىعى بار. رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ رەسپۋبليكاعا كەدەرگىسىز قايتىپ ورالۋىنا قۇقىعى بار.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2024 -جىلعى قاڭتار- ماۋسىمدا ەلگە كەلگەندەر سانى 14256 ادام، ەلدەن كەتكەندەر سانى 6967 ادام بولدى. كوشى- قون ايىرىمى 7289 ادام بولدى. 2023 -جىلعى ءتيىستى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا قازاقستانعا كەلگەندەر سانى 4,4 پايىزعا ءوستى، قازاقستاننان كەتكەندەر سانى 0,4 پايىزعا ازايدى. ەلدىڭ نەگىزگى كوشى- قون الماسۋى تمد مەملەكەتتەرىمەن جۇرەدى. تمد ەلدەرىنەن كەلگەندەردىڭ ۇلەسى 78,2 پايىز، ال بۇل ەلدەرگە كەتكەندەردىڭ ۇلەسى - 77 پايىز بولدى.

25-باپ 1-تارماق: تۇرعىن ۇيگە قول سۇعىلمايدى. سوتتىڭ شەشىمىنسىز تۇرعىن ۇيدەن ايىرۋعا جول بەرىلمەيدى. تۇرعىن ۇيگە باسىپ كىرۋگە، ونى تەكسەرۋگە جانە تىنتۋگە زاڭمەن بەلگىلەنگەن رەتتەر مەن ءتارتىپ بويىنشا عانا جول بەرىلەدى.

الايدا 2019 -جىلى ءتيىستى قۇقىقتىق اكتىلەرگە پروكۋرورعا سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ اتقارۋشىلىق ءىس- جۇرگىزۋ تۋرالى قاۋلىلارىنا سانكتسيا بەرۋ مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەلى، پروكۋرور سانكتسياسىمەن مۇلىكتى ماجبۇرلەپ ءوندىرىپ الۋ ءراسىمى جەكە تۇلعا مەن بيزنەستىڭ مۇلكىن سوت اكتىسىز- اق، ءوندىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىندا پروبلەمالىق ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋىنا اكەپ سوقتىرعان. وسىعان وراي كونستيتۋتسيالىق سوت باس پروكۋراتۋرانىڭ جۇگىنۋىمەن اتالعان باپتىڭ 1 جانە 3-تارماقتارىنا تۇسىندىرمە بەرگەن ەدى.

«كونستيتۋتسيانىڭ 25-بابىنىڭ 1-تارماعىندا قامتىلاتىن جانە «سوتتىڭ شەشىمىنسىز تۇرعىن ۇيدەن ايىرۋعا جول بەرىلمەيدى» دەگەندى بەلگىلەيتىن نورمانى تۇرعىن ءۇي، مۇلىك جانە مەنشىك قۇقىعى، ادامنىڭ وزگە دە قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى ەسكەرە وتىرىپ، سوزبە- ءسوز ءتۇسىنۋ قاجەت. ادام تۇرعىن ۇيىنەن پروكۋرور سانكسياسىنىڭ نەگىزىندە ەمەس، سوت شەشىمىمەن عانا ايىرىلۋى مۇمكىن. پروكۋروردىڭ تۇرعىن ۇيگە ماجبۇرلەپ ءوندىرىپ الۋدى قولدانۋ ءراسىمىن سانكتسيالاۋى سوت شەشىمىنىڭ كۇشىن جويمايدى، ونى الماستىرمايدى جانە وعان تەڭ كەلمەيدى» ، - دەلىنگەن تۇسىندىرمەدە.

26-باپ 2-تارماق: مەنشىك، ونىڭ ىشىندە مۇراگەرلىك قۇقىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى.

26-باپ 3-تارماق: سوتتىڭ شەشىمىنسىز ەشكىمدى دە ءوز مۇلكىنەن ايىرۋعا بولمايدى. زاڭمەن كوزدەلگەن ەرەكشە جاعدايلاردا مەملەكەت مۇقتاجى ءۇشىن مۇلىكتەن كۇشتەپ ايىرۋ ونىڭ قۇنى تەڭ باعامەن وتەلگەن كەزدە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 26-بابى 3-تارماعىنىڭ «سوتتىڭ شەشىمىنسىز ەشكىمدى دە ءوز مۇلكىنەن ايىرۋعا بولمايدى» دەگەن نورماسىن مەنشىك قۇقىعىنىڭ ماڭىزدى كونستيتۋتسيالىق كەپىلى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. كونستيتۋتسيادا ازاماتتاردىڭ زاڭدى تۇردە العان كەز كەلگەن مۇلكىنىڭ مەنشىك قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرىلەدى. بارلىق داۋلى جاعدايلاردا مۇلىكتەن ايىرۋ سوت الدىن الا قابىلداعان شەشىم نەگىزىندە نەمەسە مۇلىكتى يەلىكتەن شىعارۋدىڭ زاڭدىلىعىنا كەيىننەن سوت باقىلاۋى مۇمكىندىگىمەن زاڭدا كوزدەلگەن وزگە دە تاسىلدەرمەن جۇرگىزىلۋى مۇمكىن»، - دەلىنگەن كس تۇسىندىرمەسىندە.

27-باپ 3-تارماق: كامەلەتكە تولعان ەڭبەككە قابىلەتتى بالالار ەڭبەككە جارامسىز اتا- اناسىنا قامقورلىق جاساۋعا مىندەتتى.

28-باپ 1-تارماق: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى جاسىنا كەلگەن، ناۋقاستانعان، مۇگەدەك بولعان، اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان جاعدايدا جانە وزگە دە زاڭدى نەگىزدەردە وعان ەڭ تومەنگى جالاقى مەن زەينەتاقىنىڭ مولشەرىندە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرىلۋىنا كەپىلدىك بەرىلەدى.

2024 -جىلعى 1 -قاڭتاردان باستاپ قازاقستاندا ەڭ تومەنگى جالاقى 85 مىڭ تەڭگە بولادى. ەڭبەك كودەكسىنە سايكەس جۇمىس بەرۋشىلەر جۇمىسشىلارعا وسى ەڭ تومەنگى جالاقىدان تومەن ەمەس دەڭگەيدە جالاقى تولەۋگە مىندەتتى. 2024 -جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ زەينەتاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى - 57853 تەڭگە، جيىنتىق + بازالىق - 86068 تەڭگە، ال بازالىق زەينەتاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى 28215 تەڭگەگە دەيىن وزگەردى.

29-باپ 2-تارماق: رەسپۋبليكا ازاماتتارى زاڭمەن بەلگىلەنگەن كەپىلدى مەديتسينالىق كومەكتىڭ كولەمىن تەگىن الۋعا حاقىلى.

تەگىن مەديتسينالىق كومەك قر ازاماتتارى مەن قانداستارعا بەرىلەدى. تەگىن مەديتسينالىق كومەك بيۋدجەت ەسەبىنەن كورسەتىلەدى جانە وعان تيىمدىلىگى دالەلدەنگەن پروفيلاكتيكالىق، دياگنوستيكالىق جانە ەمدىك مەديتسينالىق قىزمەتتەر جاتادى.

30-باپ 1-تارماق: ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا تەگىن ورتا ءبىلىم الۋىنا كەپىلدىك بەرىلەدى. ورتا ءبىلىم الۋ مىندەتتى.

قازاقستان بويىنشا بارلىعى 7833 مەكتەپ بار. ولاردىڭ ىشىندە شاعىن جيناقتى مەكتەپتەر سانى - 2702. بارلىق وقۋشى سانى - 3,8 ميلليون. شاعىن جيناقتى مەكتەپتەردەگى بالالار سانى - 187,2 مىڭ. قازاقستان بويىنشا مەكتەپتەردە بارلىعى 399,5 مىڭ پەداگوگ جۇمىس ىستەيدى.

32-باپ: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بەيبىت ءارى قارۋسىز جينالۋعا، جينالىستار، ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالار، شەرۋلەر وتكىزۋگە جانە توسقاۋىلدارعا تۇرۋعا حاقىلى. بۇل قۇقىقتى پايدالانۋ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، قوعامدىق ءتارتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ مۇددەلەرى ءۇشىن زاڭمەن شەكتەلۋى مۇمكىن.

52-باپ 5-تارماق 3-تارماقشا: ءبىر مانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانعان دەپۋتاتتى كونستيتۋتسيالىق زاڭدا ايقىندالاتىن تارتىپپەن سايلاۋشىلار كەرى شاقىرىپ العان كەزدە ءوز مانداتىنان ايىرىلادى.

اۆتور
مارلان جيەمباي