اتا-بابا سالتىنان اداسىپ جۇرگەن جايىمىز بار
الەم حالقى الدىندا ماقتانىشپەن ايتاتىن ءبىر اسىل ءداستۇرىمىز-تۋىسقاندىعى جەتى اتاعا تولماي نەكەلەنبەۋ.
جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ-اتا-بابامىزدان بەرى كەلە جاتقان قاتاڭ جارعى. دۇنيەگە كەلەر ۇرپاقتىڭ قانىنىڭ تازالىعى مەن دەنىنىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا جەتى اتاعا دەيىن قان ارالاستىرماۋ شارتى – باعزى زاماننان ينيستيتۋت بولىپ قالىپتاستى. بۇل – فيزولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق اۋىتقۋدى جانە اۋرۋدى تۋدىراتىن گەنەتيكالىق وزگەرىستەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالعان ساقتىق شاراسى.
مۇنى 15-عاسىردا جاساعان قازاقتىڭ عۇلاماسى، قارا ۇزگەن شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءاز جانىبەك حان اتا زاڭ ەتىپ قابىلداعان.
ءبىر كۇنى جيرەنشە شەشەن وتەيبويداقتى ءاز جانىبەك حاننىڭ ورداسىنا ەرتىپ كەلەدى ءارى حانعا تانىستىرادى. وتەيبويداقتىڭ عۇلامالىعىنان حاباردار بولعان حان ودان شيپاگەرلىككە قاتىستى سۇراۋلار سۇراپ كوكەيگە قونىمدى جاۋاپقا يە بولادى. جالعاستى بىلاي سۇرايدى:
- قانداي ناۋقاسقا شيپا جوق؟
- قاندىق ۋىلمالىق بولعان ناۋقاسقا شيپا جوق دەيدى- قارا ۇزگەن شيپاگەر.
- قاندىق ۋىلمالىق قالاي پايدا بولادى؟
- قانداس جاقىن تۋىستار نەكەلەنسە سولاردىڭ ۇرپاقتارىندا پايدا بولادى.
وسى كەزدە حاننىڭ بەلدى ۋازىرلەرىنىڭ ءبىرى جىلاپ قويا بەرەدى، بۇل ءۋازىردىڭ ايەلى وزىنىڭ وتە جاقىن تۋىسى ەكەندە تۋىلعان بالالارى قالىپسىز، اۋرۋشاڭ ەدى. ۇرپاقتارىنىڭ ماڭگى جازىلماس دەرتكە ۇشىراعانىن بىلگەن ءۋازىر ءوز نەكەسىنە وكىنىپ كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن. حان ۋازىرىنە قانداستىق قاتىناسى جوق تاعى ءبىر ايەل الىپ ۇرپاق سۇيۋدى ناسيحات ەتىپ جۇباتادى.
ءاز جانىبەك حان عۇلامادان قايتكەندە قاندىق ۋىلمالىقتىڭ الدىن الۋعا بولاتىندىعىن سۇرايدى. عالىم قانداستىق قاتىناس جەتى اتاعا تولماي نەكەلەنۋگە تيىم سالۋدى، ءارى مۇنى بۇكىل حالىق اراسىندا زاڭ ەتىپ جالپىلاستىرۋ كەرەكتىگىن، سوندا بۇكىل ۇلتتىڭ ۇلتتىق ءبىتىمنىنىڭ جوعارلايتىندىعىن اقىل-كەڭەس ەتىپ ايتادى، ۇسىنىس قويادى.
عالىمنىڭ ۇسىنىسىن قابىل العان ءاز جانىبەك حان بۇكىل قازاق قاۋىمىنا ‹‹قانداس تۋىستار ارا نەكەلەنۋگە تيم سالۋ›› جارلىعىن شىعارادى. بۇل جارلىقتا جەتى اتاعا تولماي تۇرىپ نەكەلەنۋ قىلمىس رەتىندە قارالادى.
بۇل جونىندە وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ شيپاگەرلىك بايانىندا بىلاي دەپ جازىلعان:
كوز (ەكى – اۆتوردان). جەتى اتادان ىلگەرى قىز الىسقاندار بۇگىننەن باستاپ بولماۋى شارت جاراعى. ەگەر ولاي بولعانىنا كوز جەتكىزسە، جۇبايلاردى تەڭ باس قىلىشتاماق شارت.كوز مۇرىن (ءۇش – اۆتوردان). بەتتەن سۇيەتىن جات قىلىق بۇگىننەن باستاپ تيىم. جانە اللالىق شالا جارالىمنان باسقا ناۋقاستار ارقانداي پەندە بالاسىنا بولسا دا توستاعاننىڭ شەتىن تىستەتپەۋى شارت. ەگەر ايقىن ۇعىنىستىلىق بولسا، ەلۋ قامشى دۇرەمەلەك جاراعى، وعان سۇرام جوقتىعى ايقىندىلىق. اشكەرە قارسىلاسقان ادامنىڭ ءوزى كىم بولسا دا جەر ۇيمەك. جارمانى جارلىق اتقارتۋعا كەتىپ قالعان سوڭ، حان ماعان: جارايسىڭ، قارا ۇزگەن شيپاگەر، كوزىڭ شوقشا جايناپ. ىلمە جاۋاپ بەرگىڭ دەگىزدى تۇلعاڭدى دەر قايناما سارقىلماس جاتقان قايناپ. وڭگەر، ۇلگىڭدى تيتتەي دە قالدىرماي، جاسىرىپ جاتپاي، بۇكپەسىز، تولىق اشىق جازىپ شىق. بولعان سوڭ ورداعا كەلىپ جەكە وزىمە وقىپ بەر، قازىنادا ساقتاتام. قاسىرقاعاڭا قاراي سىيىڭدى الىپ، مارتەبەڭدى يەلەيسىڭ!
قاندىق ۋىلمالىقتان ساقتانۋدىڭ ماڭىزىن جەتە تۇسىنگەن كەيىنگى قازاق بيلەۋشىلەرى جەتى اتا ىشىندە عانا ەمەس تارماق، كىشى رۋ ىشىندە نەكەلەنبەۋدى ۇلتتىق تانىمعا، رۋلىق زاڭعا اينالدىردى.
ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن قانداستىعى (تۋىستىعى) جەتى اتاعا تولماي نەكەلەنبەۋ تانىمىنان گورى رۋ ىشىندە قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەۋ ماڭىزدى ورىنعا شىقتى. ءار قازاق جىگىتى ءوزىمەن رۋلاس قىزدى قارىنداسىم دەپ تانىدى، قىز رۋلاس جىگىتتى اعاسىنا بالادى. ولار اراسىندا ماحابات سەزىمىنىڭ ويانۋى، نەكەلەنۋ ويىنىڭ بولۋى ەل بەتىنە قاراعىسىز ۇلكەن نامىس، ۇيات سانالدى. قازاق تاريحىنداعى ايگىلى عاشىقتار- ەڭلىك پەن كەبەك جانە قالقامان مەن مامىردىڭ قانداستىعى ءتورت-بەس اتا ارالاعانىنا قاراماستان ماحاباتتارى ماسقارالىققا، ەلدىكتىڭ شىرقىن بۇزار اۋىر قىلمىسقا بالانىپ، قاتال جازاعا ۇشىراۋى وسى سەبەپتەن بولعان.
بەرتىن كەلگەندە قازاق قاۋىمى اراسىندا جاڭساق تۇسىنىك قالىپتاستى، قانداس تۋىستىق قاتىناس ەسكەرىلمەي رۋلىق جاقىندىق بولماسا بولعانى نەكەلەنە بەرەتىن ءجايت جۇز بەردى. سونىمەن ناعاشى مەن جيەن، بولەسىمەن بولەسى نەكەلەنەتىن كەلەڭسىزدىك ورىن الدى. قىز ءوز رۋلاس جىگىتىمەن تۇرمىستانبايدى، باسقا رۋدىڭ جىگىتىمەن توي جاسايدى. قىزدىڭ توركىن جاعى مەن ءوز سەمياسىنداعى بالالار اراسىندا ناعاشى- جيەندىك تۋىستىق قاتىناس بولعانىمەن رۋلىق قاتىناس قالىپتاسپايدى نەمەسە توركىنىمەن ءوز وتباسى ءبىر رۋدىڭ ادامى ەمەس. اپەكەلى-سىڭىلى ەكى قىز ۇقسامايتىن ەكى رۋدىڭ جىگىتىمەن نەكەلەنسە ولار جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا دا تۋىستىق بولعانىمەن رۋلاستىق بولمايدى.
ناعاشى مەن جيەن (بىرگە تۋعان قىز-جىگىتتىڭ بالالارى) ، بولەلەر ەتەنە جاقىن تۋىس بولعاندىقتان وتە تاتۋ-ءتاتتى وتەدى، جاقىن ارالاسادى، مۇڭداس-سىرلاس بولادى. ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەدى، قامقورلىق جاسايدى. سونىمەن ولار اراسىنداعى جاقىندىق، جاقسى كورۋ سەزىمى ماحاباتقا ۇلاسىپ، سوڭى نەكەلەنۋگە جەتەلەيدى. كەيىن قالىپتاسقان ‹‹رۋلاس بولماسا بولعانى نەكەلە بەرۋگە بولادى›› دەيتىن جاڭساق تۇسىنىك سەبەبىنەن بۇل جاستاردا ءوز ماحاباتتارىن، نەكەلەنۋ تالابىن قاتە دەپ تانىمايدى، اتا-اناسىدا، باسقالاردا ولارعا شەكتەۋ سالمايدى.
قازىر ارامىزدا ناعاشى-جيەن، بولەلەردىڭ نەكەلەنۋى قالىپتى قۇبىلىس رەتىندە قارالادى. نەكەلەنگەندەردە ءار جەر، ءار اۋىلدان ۇشىراسادى. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ بولماسادا كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇرپاقتارىندا قاندىق ۋىلمالىقتىڭ (تۋما كەمستىك، الجۋازدىق، اۋرۋشاڭدىق، عۇمىر جاسىنىڭ قىسقا بولۋى سىندى ماسەلەلەر) پايدا بولعانىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇر. بۇل سول جاستاردىڭ جانە ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ سونداي-اق باسقالاردىڭ كىناسى ەمەس، بەرتىندە ۇلتىمىزدا قالىپتاسقان جاڭساق تانىمنىڭ، اتا-بابا زاڭ-داستۇرىن جەتە تۇسىنبەۋدىڭ سالدارى. ەندى مۇنى وزگەرتۋ كەرەك. جەتى اتا ارالاماي تۇرىپ نەكەلەنبەۋ رۋعا عانا قاراتىلعان ەمەس تۋىستىق بايلانىسقادا قاراتىلعانىن جالپى قوعام تانۋى، ءتۇسىنۋى، مويىنداۋى، قابىلداۋى ءتيىس. ۇرپاقتارعا ۇعىندىرۋى شارت.
وتەيبويداق اتامىزدان 400 جىلدان كەيىن امەريكالىق عالىم مورگىن جاقىن تۋىستار ارا نەكەلەنسە قاندىق ۋىلمالىق بولاتىندىعىن انىقتاپ، ونىڭ عىلمي نەگىزىن بارلىققا كەلتىرەدى.
مورگىن ءوز نەكەسىندە دە قاندىق ۋىلمالىقتىڭ تراگەدياسىن كورگەن ەدى. ول ءوزى سۇيەتىن بولە قارىنداسىمەن نەكەلەنەدى، ولار ءۇش ۇرپاقتى بولادى. ۇلكەن ۇل بالاسى وسە كەلە جارمەس بولادى دا، ەكى قىز بالاسى بەلگىسىز تۇقىم قۋالاۋ اۋرۋى سەبەبىنەن بالا كەزىندە اق ومىردەن وزادى. وسىدان سوڭ ولار قايتا ۇرپاق كوتەرمەيدى. مورگىن وسى تراگەديانىڭ سىرىن اشۋعا كىرسەدى.
عىلىي زەرتتەۋ مىنانى دالەلدەدى: ادامزات دۇنيەسىندە مىڭنان استام جاسىرىن تۇقىم قۋالاۋ ناۋقاسى ءومىر سۇرەدى. ءار ادام دەنەسىندە سونىڭ بەس-التى ءتۇرى ساقتالادى. نەكەلەنگەن ەكى ادامنىڭ دەنەسىندەگى جاسىرىن ناۋقاس گەنى مۇلدە ءبىر-بىرىنە ۇقساماسا ولاردىڭ ۇرپاعىندا كەمىستىك بولمايدى. ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ دەنەسىندە ۇقساس بىرەر جاسىرىن ناۋقاس گەنى بولاتىن بولسا ۇرپاقتارىنىڭ دەن ساۋلىعىندا، اقىل-ويىندا ماسەلە كورىلەدى. جاقىن تۋىستارداعى جاسىرىن تۇقىم قۋالاۋ ناۋقاسىنىڭ گەنى ۇقساس شىعۋ مۇمكىندىگى وتە جوعارى بولادى. تۋىستىق قاتىناس قانشالىق جاقىن بولسا سونشالىق ۇقساس بولادى.
بۇگىنگى عىلىم جاقىن تۋىستار ارا نەكەلەنۋگە قارسى تۇرادى. كەي ەلدەر نەكە زاڭدارىندا دا قانداس تۋىستاردىڭ نەكەلەنۋىن شەكتەي باستادى.
ۇرپاقتارىمىزدىڭ ساۋ دەنەلى ءوسىپ جەتلىۋى، اتا-بابالارىمىزدان قالىپتاسقان ۇلتتىق فيزيولوگيالىق ساپامىزدىڭ كەرى شەگىنبەۋى ءۇشىن وتەيبويداق، ءاز جانىبەكتەي دانىشپاندارىمىز جارعى ەتىپ جاساعان ۇلتتىق تانىم، سالت-داستۇرىمىزدى جەتە تۇسىنەيىك، اعات باسپايىق، كەيىنگى ۇرپاقتارىمىزعا جالعاستىرايىق!
كۇرەس قۇماروۆ
