اسەت اقىندى فوتوعا تۇسىرگەن كىم؟
قازاقتىڭ ءان ونەرىندە ايرىقشا ورنى بار تۇلعانىڭ ءبىرى - اسەت نايمانباي ۇلى. مۋزىكا ونەرىن زەرتتەۋشى، اكادەميك احمەت جۇبانوۆ 1963 -جىلى جارىق كورگەن «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى مونوگرافياسىنىڭ 262-بەتىنە تاريحتا تۇڭعىش اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ فوتوسىن جاريالاعان ەكەن. ودان كەيىن قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلدى وكىلى، بالالار جازۋشىسى ساپارعالي بەگالين «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ 1977 -جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى سانىنا «ءانشى اسەت» اتتى ماقالاسىمەن بىرگە جوعارىداعى فوتونى ەكىنشى رەت جاڭعىرتىپ جاريالاپتى. قازىرگى تاڭدا جاپپاي قولدانىستا جۇرگەن اسەت اقىننىڭ فوتوسىنىڭ ءتۇپ نەگىزى وسى. بۇل كۇندەرى اقىن بەينەسى كومپيۋتەرلىك مۇمكىندىكتەر ارقىلى وڭدەلىپ، كوركەم تۇرلەندىرىلىپ تاراپ ءجۇر.
جوعارىداعى اسەت اقىننىڭ فوتوسىن كىم، قايدا ءتۇسىردى دەگەن سۇراق تۋارى انىق. ويتكەنى بۇل جادىگەر تۋرالى ءار جەردە، ءار كەزدە قاداۋ-قاداۋ ايتىلعانى بولماسا، جۇيەلى زەردەلەنىپ باياندالعان جوق. بىزگە بۇل فوتونى قانداي جاعدايدا، كىم تۇسىرگەنى تۋرالى الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى - جاسى 94-كە كەلگەن ىڭكار باپينا اپامىز ايتىپ بەردى. بۇل كەيۋانانى تانىستىرار بولساق: اپامىز اۋەلى وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى شىعىس تۇركىستان تاريحىنداعى ەلەۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، ۇلت- ازاتتىق ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى، اۋدارماشى، قالامگەر بالقاش باپيننىڭ جارى بولسا، ودان كەيىن اسەت اقىننىڭ سۋرەتىن ءتۇسىرىپ، ونى تاريحتا قالدىرعان اۋەسقوي فوتوگراف مۇحامەتجان يۋسۋپوۆتىڭ تۋعان قىزى ەكەن. اتالعان سۋرەتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى قازىر وسى كىسىنىڭ قولىندا تۇر.
جۋىقتا تەلەفون ارقىلى اپامىزبەن تىلدەسكەنىمىزدە، اكەسى مۇحامەتجان ابدىكارىم ۇلى 1896 -جىلى شاۋەشەك قالاسىندا تۋعانى تۋرالى ايتتى. مۇحاڭنىڭ اكەسى ابدىكارىم اتامىزدىڭ ۇلتى وزبەك بولسا، وسى كىسىنىڭ بايبىشەسى زۇلقيجا شوكىمان قىزى نايمان - قاراكەرەي - تۋما ەكەن. ابدىكارىم كەزىندە شاۋەشەكتەگى پاتشالىق رەسەي كونسۋلىنىڭ شابارمانى مىندەتىن اتقارىپتى. 1901 -جىلى كونسۋل بورنيمان قايتىس بولعاندا ونىڭ وتباسىن كوشىرىسىپ پەتەربورعا جەتكىزىپ تاستاعان كورىنەدى. ياعني ورىس، وزبەك، قازاق، قىتاي، ت. ب. تىلدەردى ءوز دەڭگەيىندە يگەرگەن تۇلعا كورىنەدى.
«مەنىڭ اكەم مۇحامەتجان كونسۋلدىق مەكەمەنىڭ قاسىنان اشىلعان ءۇش جىلدىق ورىس مەكتەبىندە وقىپتى، جاستايىنان ونەرگە بەيىم بولعان. ونىڭ سىرتىندا رەسەيدەن ورىس، قازاق، تاتار تىلدەرىندە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى الدىرىپ وقيتىن. اكەيدىڭ العىرلىعىنا ءتانتى بولعان كونسۋلدىق مەكەمەنىڭ فوتوگرافى ز. س. سۋمەنكو ەلىنە قايتاردا ءوزىنىڭ مەنشىك فوتو اپپاراتىن اكەمە بەرىپ كەتىپتى. وسىدان باستاپ سۋرەت تۇسىرۋگە اۋەستەندى. شاۋەشەك قالاسىنىڭ بايلارى ايەلدەرىنىڭ بەتىن بوگدە ادامعا كورسەتپەيتىن بولعاندىقتان ولاردى مەنىڭ انام ءامينا بارىپ ءتۇسىرىپ ءجۇردى»، دەيدى ىڭكار اپاي.
زامان قۇبىلىپ، قۋعىن-سۇرگىن ورىستەگەن 1938 -جىلدارى فوتوگراف مۇحامەتجاندى قىتاي بيلىگى تۇرمەگە جاپقان ەكەن. وسى الماعايىپ كۇندەرى فوتو سىڭىرىلگەن بەينەلى اينەكتەردى (ول كەزدە پلەنكا بولماعان) نان جاباتىن پەشتىڭ كومەيىنە جاسىرادى. 1951 -جىلى ەكىنشى دۇركىن تەرگەۋگە الىنعان تۇستا اينەك- فوتولاردىڭ دەنى جويىلىپ كەتكەن كورىنەدى. ءبىر عاجابى الاش ارىستارىمەن بىرگە تۇسكەن اسەت اقىننىڭ فوتوسى امان قالعان. 1955 -جىلى مۇحامەتجان فوتوگراف وتباسىمەن كەڭەس ەلىنە قونىس اۋدارىپ الماتىعا كەلىپ، بالقاش باپينگە جولىعادى. بالقاش ءالىمقازى ۇلى بۇل كىسىنى كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆپەن تانىستىرادى. مۇحامەتجانوۆتىڭ قولىنان اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ فوتوبەينەسىن كورگەن كومپوزيتور ونى وڭدەتىپ، سۋرەتتى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى كىتابىنا جاريالايدى.
وسى ورايدا اتاپ وتۋگە تۇراتىن كەلەسى ءبىر دەرەك «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1990 -جىلعى 18-مامىر كۇنگى سانىنا «اسىل اعالاردى سۋرەتكە كىم ءتۇسىردى؟» دەگەن ءبىر تۇتام جازبا جاريالانىپتى. اۆتورى - ىڭكار اپامىز. جازبادا اكەسىنەن ەستىگەن ەستەلىكتى كەلتىرەدى.
وندا: «1918 -جىلدىڭ اپرەل ايى. شاۋەشەككە روسسيادان قوناققا كەلگەن قازاق جازۋشىلارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى قۇرمەتىنە قالا سىرتىنداعى باقشالاردىڭ بىرىندە قالانىڭ قازاق جاستارى قوناق- ءماجىلىس جاسادى. سول قوناق-ماجىلىسىنەن ءبۇتىن ءۋالايات بويىنشا بىردەن- ءبىر فوتوگراف مەنىڭ اكەمە ءراسىم تۇسىرۋگە داعۋات قىلدى. ءماجىلىس اشىلىسىندا باقتىدان شاۋەشەككە جەكە ىسىمەن كەلگەن قادىرمەندى قاناعات بولىس سۇيلەيمەن ۇلى (قابانباي باتىردىڭ ۇرپاعى) جولداستارىمەن جەتى-سەگىز ادام كەلىپ قاتىستى. سولاردىڭ اراسىندا اسەت اقىن دا بار ەدى. بۇل اسەت اقىندى وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن بارلىق-اراسانعا بارا جاتقان جولىمدا ەمىل بويىندا ءالىمعازى بولىستىڭ (بالقاش باپيننىڭ اكەسى) اتاجۇرتىندا مەيمان بولىپ قونعان كەزىمدە كورگەم، سالعان ءانىن ەستىگەم.
كەلۋشىلەر مەن شاقىرىلعان مەيمانداردى تانىستىرىپ بولعان سوڭ ءمىرجاقىپ اسەت اقىننان بىرەر ءان، ولەڭ ايتىپ بەرۋدى ءوتىندى. بۇعان سوندا بولعان حالىق تا قوسىلدى. باسىندا اسەت ءان سالۋعا تاماعى اۋىرىپ جۇرگەندىگىن سىلتاۋ قىلىپ، قابىل المادى.
ءبىراق سۇراۋشىلار قايتا-قايتا ىقىلاس ەتكەن سوڭ: «مەن دومبىرامەن ايتۋشى ەدىم»، دەپ دومبىرا تالاپ ەتتى. قايدان ەكەنىن بىلمەيمىن ءبىر جاقسى دومبىرا تاۋىپ كەلتىرىلدى. بۇنى قولعا الىپ ارلى-بەرلى شەرتىپ كورىپ، مۇنىمەن ءان-كۇي ايتا المايتىندىعىن ءبىلدىردى.
جانە: «جاقسى گارمون بولسا»، دەدى. گارمون دا تابىلدى. ءبىراز ۋاقىت اسەت قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ وتىردى دا، انگە سالىپ، ءوزىنىڭ ونەرىن كورسەتتى. اسەتتى ەستۋشىلەر ماقتاپ، وعان بيىك باعا بەردى. قوناق-ءماجىلىستىڭ سوڭىنان راسىمگە ءتۇسىرۋ بولدى. اسەت سوندا ءبىر شەتتە وتىرىپ ءتۇسىپ قالعان ەدى»، دەپ جازادى.
سونداي-اق الاش ارىستارىنىڭ شاۋەشەككە كەلگەن سەبەبى تۋرالى مۇحامەتجان يۋسۋپوۆ جوعارىداعى ەستەلىگىندە كوكەيگە قونىمدى مىناداي پىكىر ايتادى: «1916 -جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ «قازاق جاستارىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ تۋرالى» وعاش ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن شاڭىراق قىتاي ەلىنە اسىپ كەتكەن بولاتىن. 1917 -جىلى ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى سول ادامداردى قايتارىپ اكەلۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاق زيالىلارىن جىبەرگەن»، دەپتى.
جوعارىداعى اڭگىمەلەردى ايىپ بەرگەن ىڭكار اپامىز: «اكەم مۇحامەتجان يۋسۋپوۆ 1975 -جىلى فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك) شاھارىندا قايتىس بولدى. وسى كۇندە ءار كەز اسەتتىڭ سۋرەتى جاريالانعاندا ونى تۇسىرگەن مەنىڭ اكەم ەكەنى ەشقاشان ايتىلمايدى. وكپە-ناز ايتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ءبىراق قانشاما قۋعىن-سۇرگىننەن وتكەندە پەشتىڭ كومەيىنە، قۇران قوبديشاسىنا، ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ، امان-ەسەن ساقتاعان ەڭبەگىنىڭ ەسكەرىلمەگەنى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى»، دەپ نازىن ايتتى.
بەكەن قايرات ۇلى
