اسەم كەنجەبەك، ينۆەستيسيالىق بانكير، كاسىپكەر: الەمگە ايگىلى بىردە-ءبىر قازاقشا برەند جوق
استانا. KAZINFORM - قۋراعان جاس كوشەتتى ءبىر اپتاعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە باستاپقى قالپىنا كەلتىرسە، اۋرۋعا شالدىققان جانۋاردى كەسەلدەن ايىقتىرعان وتاندىق ءونىم تۋرالى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ماماندار ءۇشىن ەگىستىكتەن مول ءونىم الىپ، مال باعۋدا ءتيىمدى پرەپاراتقا اينالعان اگرارلىق بيوقوسپادا مولشەرى 60 پايىزدان جوعارى فۋلۆو قىشقىلى كەزدەسەدى. ءبىر قىزىعى، ەل اۋماعىندا عانا ەمەس، شەتەلدەن سۇرانىس ارتقان وتاندىق ءونىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى - قازاق قىزى.
الەمدىك بيوتەحنولوگيا سالاسىنا وزگەرىس اكەلگەن الماتىلىق كاسىپكەر اسەم كەنجەبەك اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولداناتىن ونىمدەردى عانا ەمەس، ونىمەن قوسا، ادام اعزاسىنا ارنالعان بيوقوسپالاردى قولدانىسقا ەنگىزگەن. عىلىمداعى وسىناۋ ايتۋلى جاڭالىقتى ەستىگەن بويدا كاسىپكەردىڭ وزىمەن كەزدەسىپ، وتاندىق ءونىم، بيوتەحنولوگيانىڭ دامۋى مەن قازىر ءبىز تۇتىنىپ وتىرعان ەت، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ساپاسى تۋرالى كەڭىنەن اڭگىمە وربىتتىك.
- اسەم حانىم، ءسىز نەگىزىنەن ينۆەستيسيالىق بانكير ءارى ۆەنچۋرلىق ينۆەستورسىز. راسىندا قارجى سالاسى مەن بيوتەحنولوگيانىڭ اراسى ءبىر- بىرىنەن الىس. بۇل رەتتە بىزدە وسىناۋ برەند ءونىمنىڭ اۆتورى بيوتەحنولوگيا سالاسىنا قالاي بەت بۇردى دەگەن ساۋال تۋىندايدى...
- بۇل كاسىپكە كەلمەس بۇرىن مەن بانكير رەتىندە بانكتە قىزمەت ەتتىم. كەيىنىرەك گونكونگ قالاسىنداعى ارىپتەستەرمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەپ، سول جاقتان قازاقستانعا كوپ ينۆەستيسيا الىپ كەلۋ كەرەك دەپ شەشتىم. گونكونگ - ازياداعى ەڭ ۇلكەن قارجى ورتالىعى سانالادى. سونىمەن گونكونگتاعى ماماندارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ۋاقىتتا تاجىريبەلى ينۆەستيسيالىق ورتادا جۇرگەن بانكيرلەرمەن كەزدەستىم. مۇندا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن، سونىڭ ىشىندە جاپونيا، مالايزيا جانە تاعى باسقا مەملەكەتتەن ءبىرشاما جوبا كەلىپ جاتادى.
وسىدان كەيىن مەن ينۆەستورلاردان كاسىبي مامان رەتىندە قازاقستاندا قانداي سالاعا كوڭىل ءبولۋ قاجەت ەكەنى جايلى پىكىرىن سۇرايتىنمىن. ءبىزدىڭ جەرىمىز وتە باي، قۇنارلى بولىپ كەلەدى. ءوز جەرىمىزدە مال ۇستاۋعا بولادى. ال مال شارۋاشىلىعى - ءبىزدىڭ اتا كاسىبىمىز. ولار نەگىزىنەن اتا كاسىپتى ۇستاپ تۇرۋ قاجەت ەكەنىن، ەكونوميكامىزدىڭ ەڭ ۇلكەن درايۆەرى - اتا كاسىپ ەكەنىن ايتتى. دۇنيەجۇزى ەلدەرى تاماقتى بىزدەن ساتىپ الۋى قاجەت.
قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتى نە؟ مۇنايدان وزگە تاعى قانداي الەۋەتىمىز بار؟ ۇزاق ويلانا كەلە مۇنىڭ بارلىعىن ءتۇسىنىپ، ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بۇرىننان بار، ءبىراق قازىر ۇمىتىلعان نارسەنى ويلاپ تابۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىم. شەت مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن ءوز كوزىممەن كورىپ، اناليتيكا جاساۋ ارقىلى تۇسىنگەنىم - قازاقستاندا بيوتەحنولوگيا تولىققاندى دامىماعان. ءبىز شەتەلدە گۋميندى فۋلۆولىق قىشقىلدىڭ ادامدارعا، سونداي-اق زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ وسىمدىك پەن مال شارۋاشىلىعىندا قولدانىلاتىنى تۋرالى اقپاراتتى بىلدىك.
الايدا بۇل ماڭىزدى اقپارات جونىندە قازاقستاندا كوبى بەيحابار. قاراپ وتىرساڭىز، گۋميندى فۋلۆولىق قىشقىلداردىڭ بارلىعى ەلىمىزدە بار، سوندىقتان نەگە ءوزىمىز ىستەپ كورمەسكە دەگەن وي كەلدى. كەيىننەن ءونىمنىڭ فورمۋلاسىن شىعارعىمىز كەلدى. بازالىق پرينتسيپتەردى بىلەمىز، دەگەنمەن حيميك- ورگانيك مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىندىك. ولار جارتى جىل بويى سان ءتۇرلى فورمۋلانى ىستەپ كوردى. عالىمدار جاساعان كولەمى 5 ليتر نەمەسە 10 ليتر بولاتىن بيوقوسپانى الىپ، الماتى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى اۋىل-اۋىلداردى ارالاپ كەتەتىنمىن. سەبەبى فورمۋلانىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن، قانداي ناتيجە بەرەتىنىن تەكسەرەمىن. كاسىپ اشۋ الدىندا مامان ءونىمىنىڭ راسىمەن پايدا الىپ كەلەتىنىنە كوز جەتكىزىپ الۋعا ءتيىس. بيوتەحنولوگياعا كەلۋىمە الدىمەن يدەيا اسەر ەتسە، ەكىنشىدەن، بۇل سالاعا دەگەن ماحاببات پەن جاناشىرلىق سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىن.
- بۇگىندە ءسىز نەگىزىن قالاعان وتاندىق Al Karal بيوقوسپاسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟ بۇل ءسۇت پەن ەت ونىمدەرىن پايدالانىپ وتىرعان ادام دەنساۋلىعىنا كەرى ىقپالىن تيگىزبەي مە؟
- بيوقوسپا ادام دەنساۋلىعىنا ەشقانداي كەرى اسەرىن تيگىزبەيدى. ويتكەنى بۇل - تابيعي ورگانيكالىق زات. كەيبىر ءىس-شارالارعا بارعان ۋاقىتتا ادامدار «ءونىم حيميا نەمەسە گورمون ەمەس پە؟» دەپ سۇراپ جاتادى. سول كەزدە مەن حالىقتىڭ كوزىنشە مالعا بەرىلەتىن ءونىمدى ءوزىم ءىشىپ كورسەتەمىن. وسىدان كەيىن عانا فەرمەرلەردىڭ كوزى جەتەدى. ءىرى قارا مال ۇستايتىن ادامدار بۇقانى بورداقىلاعان ۋاقىتتا جەمنىڭ ينتوكسيكاتسياسى بولۋى مۇمكىن. جەم دۇرىس ساقتالماعاننان سوڭ كوگەرىپ كەتەدى. ال سول جەمدى مالعا بەرگەندە، ونىڭ ىشىندە كوپ ميكوتوكسين بولادى. ينتوكسيكاتسياعا ۇشىراعان مال اۋىرادى، تابەتى دە جوعالادى. ودان كەيىن مالدى بورداقىلاعان كەزدە ول سالماق قوسپايدى.
نەلىكتەن؟ ويتكەنى تابەتى جوق مالعا قانداي گورمون قولدانسا دا، ودان ەت الۋى قيىن. ال ءبىزدىڭ جەم قوسپا مالدىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ەمدەپ، قورەك ارقىلى كلەتكاعا بارعان توكسيندەردى سىرتقا شىعارىپ تاستايدى. وسىنىڭ ارقاسىندا مالدىڭ تابەتى اشىلىپ، دەنساۋلىعى تۇزەلەدى. سايكەسىنشە، مال سالماق قوسا باستايدى. ەكىنشىدەن، ءۇي جانۋارلارىندا ءتۇرلى اۋرۋ ءتۇرى كەزدەسەدى. مال سويلەي المايدى عوي، ادامعا ءوزىنىڭ اۋرۋىن ايتا المايدى. سوندىقتان مالعا دۇرىس دياگنوز قويا ءبىلۋ وڭاي ەمەس. كوبىنە مال ءىشى كەۋىپ كەتكەن سوڭ قىرىلىپ قالادى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزگە مالدىڭ ۇستىندە قاپتاعان قوتىرلاردىڭ جوعالعانىن، اياققا تۇرا الماي قالعان بۇزاۋلارىنىڭ ينتوكسيكاتسيادان جازىلعانىن، ءتىپتى ءىشى كەۋىپ كەتكەن مالىن سويعالى جاتقان ادامدار جەم قوسپادان كەيىن ونىڭ اۋرۋدان ايىققانىن ايتىپ حابارلاستى. ءبىزدىڭ ءونىمىمىز - بيوقوسپا عانا ەمەس، ۆەتەرينارلىق سپەكتر.
قازىر اتالعان بيوقوسپا ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەم ەلدەرىندە قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. الايدا قازاقستاندا وندىرىلەتىن وتاندىق ءونىمنىڭ ساپاسى جوعارى ءارى باعاسى قولجەتىمدى بولىپ شىقتى. كەيبىر تۇتىنۋشىلار بيوقوسپانى رەسەيدەن، بەلورۋسسيادان، ءتىپتى گەرمانيادان اكەلەدى. ءبىراق شەتەلدەن اكەلىنگەن پرەپاراتتاردىڭ باعاسى سالىستىرمالى تۇردە ەلىمىزدە وندىرىلەتىن بيوقوسپادان بىرنەشە ەسە قىمبات. ءبىز قولدانىپ وتىرعان شيكىزات الماتىنىڭ تاۋلارىنان الىنادى. لەونارديتتىڭ ءتۇرى كومىرگە ۇقساعانىمەن، ول جانبايدى. تابيعاتتاعى پايدالى زاتتىڭ بارلىعى لەونارديتتىڭ ىشىندە جينالعان.
- وتاندىق ونىمگە نەلىكتەن Al Karal دەگەن اتاۋدى بەردىڭىزدەر؟ بۇل اتاۋ قانداي ماعىنانى بەرەدى؟
- ءبىز ءونىمنىڭ اتاۋىن ماركەتينگ كوماندامىزبەن بىرگە ويلاپ تاپتىق. بىرىنشىدەن، بيوقوسپانىڭ ءتۇسى قارا. سوندىقتان ءبىز شىعاراتىن ءونىمنىڭ اتاۋىندا «قارا» ءسوزى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلادىق. ونىمەن قوسا، ماركەتولوگتار ءونىم اتاۋى انىقتامالىقتا جانە باسقا دا ىزدەۋ جۇيەلەرىندە العاشقى بولىپ تۇرۋى ءۇشىن ا ارىپىنەن باستالۋى كەرەك دەپ كەڭەس بەردى. سونىمەن كوماندامەن اقىلداسا كەلە باستاپقى ءسوزىن «ال» دەپ قويدىق. تولىققاندى ماعىناسى - «ال دا، قارال». «قارال» دەگەن ءسوزدى وزىڭە دياگنوستيكا جاسا، ەمدەل دەگەن ماعىنادا قولداندىق. الايدا قازاقستاندا كوبى مۇسىلمان حالىق بولعاندىقتان، كەيبىر ادامدار بيوقوسپا اتاۋىن «ءال-كارال» دەپ وقيدى. تۇتىنۋشىلار وسىلاي قابىلداعان سوڭ، ءبىز دە اركىم ءوز ىڭعايىنا قاراي وقي بەرسىن دەپ شەشتىك. ءبىرى «ال-قارال» دەپ قازاق تىلىندە اتاسا، ءبىرى «ءال-كارال» دەپ ايتىپ جاتادى. تۇپتەپ كەلگەندە ءونىم اتاۋىنىڭ دىنمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق.
بيوقوسپاداعى فۋلۆو قىشقىلىنىڭ مولشەرى - 65 پايىز
- ونىمەن قوسا، ادام اعزاسىنا ارنالعان بيوقوسپانى دا ازىرلەدىڭىزدەر. گۋميندەگى ەڭ پايدالى زات سانالاتىن فۋلۆو قىشقىلى رەسەي سياقتى مەملەكەتتەردە 20 پايىز بولسا، ءسىزدىڭ ونىمىڭىزدە 65 پايىز مولشەردە كەزدەسەدى ەكەن. بۇل قىشقىل نەگە اسەر ەتەدى؟
- فۋلۆو قىشقىلىن حيميك-ورگانيك ماماندار كولىك قۇرالدارى دەپ ايتادى. بۇل دەگەنىمىز - فۋلۆو قىشقىلى ادامنىڭ اعزاسىنا بارعان سوڭ ىشتەگى پايدالى زاتتاردى جيناقتايدى. ال ونى ۇلكەن جىلدامدىقپەن الىپ بارادى دا كلەتكاعا ەنگىزەدى. ودان كەيىن كلەتكانى زەرتتەپ، ونىڭ ىشىندە كەزدەسەتىن توكسيندەر، انتيبيوتيكتىڭ قالدىقتارى، ۋران سىندى زياندى زاتتاردى شىعارىپ تاستايدى. «اسەم حانىم، ءبىز بيوقوسپانى ىشكەن سوڭ تەرىمىزدەن ءدارىنىڭ ءيىسى شىعادى» دەپ ايتقان تۇتىنۋشىلار دا كەزدەستى.
ال مەن: «فۋلفو قىشقىلى انتيبيوتيكتى شىعارادى دەگەن كەزدە سىزدەر مۇنى تولىققاندى تۇسىنە الماپ ەدىڭىزدەر. ال ءسىز انتيبيوتيكتى سوڭعى رەت قاشان قابىلدادىڭىز؟» دەپ سۇرادىم. تۇتىنۋشى: «ءۇش جىل بۇرىن پاندەميا ۋاقىتىندا قابىلدادىم» دەپ جاۋاپ بەردى. كوردىڭىز بە، سوندا ءۇش جىل بۇرىن قابىلداعان انتيبيوتيكتىڭ قالدىقتارى ادامنىڭ كلەتكاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ تۇر. ال فۋلۆو قىشقىلى سول انتيبيوتيكتىڭ قالدىقتارىن تەرى ارقىلى سىرتقا شىعارادى.
- گۋميندى بيوقوسپالاردا (گۋمينوۆىي باد) لەونارديت بار. لەونارديتتىڭ ءوزى كوبىنە كەن ورنىنىڭ جانىندا، ۇلكەن ۇيىندىلەردە كەزدەسەدى. ال سىزدەر ونى الماتى وبلىسىنىڭ تاۋلارىنان تاپقان ەكەنسىزدەر...
- ءيا، نارىنقول - وتە ەسكى كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى. نەگىزى لەونارديت كومىردىڭ جوعارعى قاباتىندا بولادى. كوبىنە ادامدار جوعارعى جاعىن قازىپ، الىپ تاستايدى. سەبەبى كومىردى قاجەت ەتەتىن كاسىپكەرلەرگە جوعارعى بولىگىنىڭ اسا قاجەتى جوق. ءبىز نەلىكتەن ەسكى كەن ورىندارىن ىزدەدىك دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەيىن. مىسالى، تەمىرتاۋ، قاراعاندى سەكىلدى ايماقتاردا ورنالاسقان كەن ورىندارىن قازعان سايىن، ونى ءۇستى-ۇستىنە توگە بەرەدى.
جەردە جاتقان زاتتىڭ رادياتسياسى جوعارى بولىپ كەلەدى، ياعني جەردىڭ ءوزىنىڭ رادياتسياسى بولادى. ءبىزدىڭ ەسكى كەن ورىندارىن ىزدەۋ سەبەبىمىز دە سول، مۇندا رادياتسيا ۇشىپ كەتەدى. ناقتىراق ايتسام، جەل سوعىپ، جاڭبىر جاۋعان ۋاقىتتا ونىڭ بارلىعى تابيعي توتىعۋ ارقىلى جوعالىپ كەتەدى.
ءبىز ورتالىق، سولتۇستىك، وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرلەرىنەن، سەمەيدەن كوپتەگەن كەن ورنىن قاراپ كوردىك. الايدا بارلىعىنىڭ دەرلىك راديونۋكليدتى اناليز كورسەتكىشى جوعارى بولىپ شىقتى. ال رادياتسيانىڭ جوعارى بولۋى - وتە قاۋىپتى. كەيىننەن نارىنقول وبلىسىنداعى ويقاراعاي كەنىشىنىڭ يەسى ءلاززات حانىممەن وتە جاقسى ءتىل تابىستىق. مەن ءلاززات حانىمعا ءوزىمنىڭ قانداي يدەيامەن كەلگەنىمدى ايتقان كەزدە، لەونارديتتى سول كەن ورنىنان الۋىمىزعا قارسىلىق تانىتپاي، كەرىسىنشە بارىنشا قولداۋ تانىتا ءبىلدى. سول ۋاقىتتان بەرى ەكەۋمىز جاقسى سەرىكتەسكە اينالدىق. ايەلدەر ءبىر-ءبىرىن ۇنەمى قولداپ ءجۇرۋى ماڭىزدى.
100 گە جۋىق ادامعا ەكسپەريمەنت جاسادىق
- بۇگىنگى مەديتسينا جانە ءدارى-دارمەك ساۋداسى گۋميندى بيوقوسپالاردا كەزدەسەتىن لەونارديتتى قانشالىقتى تالاپقا ساي قولدانىپ كەلەدى؟ حالىقتىڭ بۇل ءونىم جونىندە ساۋاتى قالىپتاسقان با؟
- نەگىزى، فۋلۆو قىشقىلىن تەك لەونارديتتەن عانا ەمەس، شىمتەزەكتەن دە (تورف) جاسايدى. ماسەلەن، رەسەيلىكتەر كوبىنە فۋلۆو قىشقىلىن شىمتەزەكتەن الادى. شىنىن ايتسام، شىمتەزەكتەن ىستەلگەن ونىمدەردىڭ كوبىنە ءيىسى ناشار بولىپ كەلەدى. لەونارديت - قۇنارلى، تازا.
سوندىقتان فۋلۆو قىشقىلىن لەونارديتتەن العىمىز كەلدى. العاشىندا بىزدە قازاقستاندا باد شىعارۋ تۋرالى وي بولعان جوق. وسىلايشا، مەن ادامدارعا ارنالعان فورمۋلا جاسايىق دەپ عالىمدارعا ۇسىنىس ءبىلدىرىپ، تاپسىرىس بەردىم. عالىمدار فورمۋلانى ىستەدى، ءبىراق باستاپقىدا ءونىمدى سىناق رەتىندە ءوزىمىزدىڭ ارىپتەستەرىمىزگە، جانۇيامىزعا ۇسىندىق.
ودان كەيىن دوستارىمىزعا بەردىك، وسىنىڭ ارقاسىندا ءونىم كوپشىلىك ورتاعا تارالا باستادى. بيوسقوسپانى رەسمي تۇردە جارىققا شىعارعانعا دەيىن شامامەن 100 گە جۋىق ادامعا ەكسپەريمەنت جاساپ كوردىك. ءونىم ءوز پايداسىن بەرگەن سوڭ تۇتىنۋشىلاردان العىس ەستي باستادىق. كەيىن دوستارىمىز بىزدەن ءونىمدى نارىققا شىعارۋىمىزدى، ءتىپتى ءوز جاقىندارىنىڭ تاراپىنان دا سۇرانىس ارتىپ جاتقانىن ايتىپ حابارلاستى. تاعى ءبىر ماڭىزدى جايت، ءونىمدى شەتەلدەن اكەلگەندەر جاقسى باعاعا ساتقانىمەن، مولشەرى 100 م ل عانا بولىپ كەلەدى. ال ءبىز پرەپاراتتى تۋرا سول باعادا، ءبىراق ءبىر ايدا ەكى ادامعا جەتەتىندەي مولشەردە شىعاردىق.
بيوەكونوميكا - ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزگە اينالادى
- لەونارديتتىڭ پايدالى ءونىم ەكەنىن وسىدان 70 -جىل بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ عالىمدارى ويلاپ تاپقان ەكەن. ءتىپتى، قازىر الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە قولدانىسقا ەنىپ ۇلگەرگەن. ءوز جەرىمىزدە وسىناۋ بايلىقتى جىلدار بويى يەلەنىپ جاتساق تا، نەلىكتەن بۇل بىزگە كەش جەتتى؟
- وتاندىق ءونىمنىڭ ساپالى شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - قۇنارلى شيكىزات. ەكىنشىدەن، بۇل ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ «نوۋ-حاۋى».
بيوقوسپالارىمىزداعى فۋلۆو قىشقىلىنىڭ مولشەرى - 65 پايىز. قازىر دۇنيەجۇزى ەلدەرىندە وندىرىلەتىن بيوقوسپالاردا فۋلۆو قىشقىلى 20-30 پايىز كەزدەسەدى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە ۇلكەن اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەر جۇمىس ىستەيدى، ءبىراق اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ماماندار تاپشى. ەكىنشىدەن، اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ 80 پايىزى - مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسە الماعان بالالار.
ولار اگرارلىق وقۋ ورنىنا اگرونوم نەمەسە ۆەتەرينار بولامىن دەپ ەمەس، ديپلوم ءۇشىن بارادى. مەنىڭشە، ەلىمىزدە اگرارلىق سالا مەن بيوەكونوميكا، بيوتەحنولوگيانىڭ ماڭىزى تۋرالى پروپاگاندا جوق. ءبىز سەكىلدى كومپانيالار مەن كاسىپكەرلەر كوپكە ۇلگى بولۋىمىز قاجەت. وسى سالادا ءوز كاسىبىن قورىقپاي باستاپ كورۋگە ۇمتىلاتىن جاستار كوبەيۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جاڭا ونىمدەر شىقسىن، نارىققا كەلسىن، سەبەبى ول بارىمىزگە جەتەدى. بۇگىندە ءبىز ءوز ونىمدەرىمىزدى ەكسپورتقا شىعارىپ وتىرمىز، دەمەك بيوتەحنولوگيانىڭ الەۋەتى جەتكىلىكتى. راسىندا قازاقستاندا جاس عالىمداردىڭ يدەيالارى جاقسى بولعانىمەن، ولار يدەيانى بىرلەسە ىسكە اسىراتىن كاسىپكەرلەردى تاپپايدى. سوندىقتان بيوتەحنولوگيا سالاسىندا جۇرگەن كەيبىر عالىمدار كاسىپكەر تاپپاعاندىقتان شەتەل اسىپ كەتىپ جاتادى. ەلىمىزدە كاسىپكەرلەر مەن عالىمدار بىرلەسىپ اتقارعان جوبالار كوبەيگەن سايىن جاس بۋىننىڭ دا قىزىعۋشىلىعى ارتار ەدى.
حالىققا اتا كاسىپ - ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز ەكەنىن ۇعىندىرۋىمىز ءتيىس. قازىر دۇنيەجۇزىندە اشارشىلىق بەلەڭ الدى. قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق فورۋمعا بارا قالساڭىز، جيىندا الەمدىك اشارشىلىق تۋرالى ماسەلە قوزعالادى. الەمدەگى الپاۋىت مەملەكەتتەر سونشالىقتى دامىپ وتىرسا دا، وزدەرى تاماق شىعارمايدى. سەبەبى جەر جوق.
ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى سونشا، الەمدە توعىزىنشى ورىندى يەمدەنىپ وتىرمىز. ءتىپتى، جەرىمىزدە مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ءبىرشاما ەلەمەنت كەزدەسەدى. نەلىكتەن وسىنداي مۇمكىندىكتىڭ ءبارىن ءىس جۇزىندە پايدالانىپ، دۇنيەجۇزى ەلدەرى ءونىمدى بىزدەن ساتىپ الاتىنداي دەڭگەيدە بيوتەحنولوگيا سالاسىن دامىتپاسقا؟! بيوەكونوميكا - ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزگە اينالادى دەپ ويلايمىن.
- بىلۋىمىزشە، Al Karal ءونىمىنىڭ وسىمدىكتەرگە ارنالعان ءتۇرى بار. ونىڭ قۇرامىن قالاي ويلاپ تاپتىڭىزدار؟
- ورگانيكالىق تىڭايتقىشتىڭ بازاسى گۋميندى فۋلۆو قىشقىلىنان تۇرادى. مۇنى بارلىق پرەپاراتقا قولدانامىز، ءبىراق فورمۋلاسى ءارتۇرلى. ماسەلەن، وسىمدىككە ارناپ جاسالعان ءونىمدى ادامعا بەرۋگە بولمايدى نەمەسە جانۋارعا ارنالعان بيوقوسپانى ادام ىشە المايدى. ءبىز تىڭايتقىشقا وسىمدىككە قاجەتتى ميكروەلەمەنتتەردى قوسامىز.
ماكدونالدس ەت وندىرىسىندەگى انتيبيوتيككە بايلانىستى نارىقتان كەتتى
- ەلىمىزدەگى ەت، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ساپاسى تاقىرىبىنا ويىسساق. سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە قازىر قازاقستاندا ەت، ءسۇت ءونىمىنىڭ قۇرامىنداعى انتيبيوتيكتى تەكسەرەتىن بىردە-ءبىر لابوراتوريا جوق ەكەنىن ايتىپ قالدىڭىز. بىزدە مۇنداي زەرتتەۋمەن اينالىساتىن كادرلار تاپشى ما، الدە عىلىمي تاجىريبەمىز جەتپەي مە؟
- راسىندا قازىر ادام دەنساۋلىعىن تەكسەرۋگە ارنالعان لابوراتوريا كوپ. قالانىڭ ءار بۇرىشىندا ورنالاسقان مەديتسينالىق ورتالىققا بارىپ، قان تاپسىرىپ، ساراپتاما قورىتىندىسىن الا الاسىز. كاسىپ يەلەرى مامان تاپتى، سوندىقتان ءىسىن كۇندەلىكتى جۇرگىزىپ وتىر. مەنىڭشە، ەت قۇرامىنداعى انتيبيوتيك مولشەرىن انىقتايتىن لابوراتوريالاردى اشۋعا بولادى، دەگەنمەن مەملەكەت تاراپىنان ۇسىنىس بولۋعا ءتيىس. ۇسىنىس بولسا، ونى جۇزەگە اسىراتىن كاسىپكەرلەر دە تابىلادى. ەت ساپاسىن انىقتايتىن لابوراتوريا بىزگە وتە قاجەت.
سونىمەن قوسا، ءونىمدى تەكسەرەتىن لابوراتوريالار سەرتيفيكاتتاۋدان وتۋگە ءتيىس. ءبىر كاسىپكەر بۇل ءىستى قولعا الامىن دەسە، ءارى قاراي دوڭگەلەتە الادى. قازاقستاندا مۇنداي لابوراتوريالار كوبەيسە، تيىسىنشە ساپامىز وسەدى دەپ ويلايمىن.
ماسەلەن، مەن دۇكەننەن ەت ساتىپ العان سوڭ ونىڭ قۇرامىن تەكسەرىپ كورگىم كەلدى دەلىك. ەتتىڭ ءبىر بولىگىن الىپ لابوراتورياعا اپارامىن. قازىر رەسەيدە ەكسپرەسس تەستتەر بار. ەكسپرەسس تەست ارقىلى مەن ءۇي يەسى رەتىندە ەتتىڭ قۇرامىنداعى انتيبيوتيك مولشەرىن ءوز ۇيىمدە تەكسەرىپ كورە الامىن. ال ەتتىڭ ساپاسى ناشار بولسا تۇتىنۋشى نارازىلىق تانىتادى، سوندىقتان اتالعان كاسىپ جولىندا جۇرگەن ماماندار تۇتىنۋشىنىڭ سۇرانىسىنا ساي جۇمىس ىستەي باستايدى. ەگەر ءونىمنىڭ ساپاسىنا ەشكىم ءمان بەرىپ قاراپ جاتپاسا، كاسىپكەرلەر دايىن ءموردى قويىپ، نارىقتا الاڭسىز جۇرە الادى.
بىلەسىز بە، بىلتىر ماكدونالدس كومپانياسى قازاقستاننان كەتىپ قالدى. ايگىلى برەندتىڭ ەلدەن كەتۋىنە سەبەپ - ەت وندىرىسىندەگى انتيبيوتيك ەدى. بۇرىن ولار ەتتى رەسەيدەن الاتىن ەدى، وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننان ەت قۇرامىندا انتيبيوتيك نورماسى تومەن ءونىمدى تاپپاعان. كومپانيا قازىر رەسەيمەن جۇمىس ىستەي المايدى، سوندىقتان قازاقستاننان كەتىپ قالدى.
- انتيبيوتيك دەمەكشى، ماماندار ەتتى قايناتقان كەزدە ونى سالىنعان حيميالىق دارىلەردەن تازارتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى قايناعان سۋىن توگىپ تاستاۋعا كەڭەس بەرەدى. كەيدە ەتتى الدىمەن تۇزداپ الىپ جاتامىز، ال ودان سۋ شىعادى. بۇل دا انتيبيوتيكتەن تازارتۋدىڭ ءبىر ءادىسى مە؟
- ءيا، ەتتى تۇزداۋ وتە دۇرىس ءادىس دەر ەدىم. تۇز ەت قۇرامىنداعى توكسيندەردى شىعارىپ جىبەرەدى. كەزىندە قازاقتار مۇنىڭ سىرىن جاقسى بىلگەن. ساپالى ەت تۇتىنۋ ءۇشىن نە ىستەيمىز دەپ سۇرايتىندار ءۇشىن، ۇيدە ەت اسقان ۋاقىتتا ءبىرىنشى قايناعان سورپانى توگىپ تاستاۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. ال انتيبيوتيكتى نە ءۇشىن قولدانادى؟
كەز كەلگەن جەردە سانيتارلىق نورما ەرەجەلەرى بار. وكىنىشتىسى، مال اۋرۋىنىڭ اسقىنۋىنا كوبىنە قاراپايىم سانيتارلىق نورمالاردى ساقتاماۋ سەبەپ بولادى. سوسىن مال قىرىلىپ قالماسىن دەپ اۋىرىپ تۇرعان جانۋارعا انتيبيوتيك بەرەدى. انتيبيوتيك ەت، ءسۇت ارقىلى ءبىزدىڭ اعزامىزعا بارادى. نەلىكتەن پاندەميا ۋاقىتىندا كوپ ادام قىرىلىپ قالدى؟
ءار جانۇيادا ءبىر جاقىن ادام قايتىس بولدى. مۇنداي ۋاقىتتا ادامعا انتيبيوتيك سالسا ول جۇمىس ىستەمەيدى. سەبەبى ادام اعزاسىندا انتيبيوتيككە توزىمدىلىك (رەزيستەنتنوست) بار دەگەن ءسوز. وكىنىشكە قاراي، اعزا انتيبيوتيك قابىلداماعاندىقتان ادامنىڭ دەمى ءبىتىپ، كوز جۇمادى. ءتىپتى، بۇگىندە انتيبيوتيككە توزىمدىلىك بالالار اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى كۇندەلىكتى تۇتىنىپ وتىرعان ەت، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ساپاسىنا كەلىپ تىرەلەدى.
- قازىر الەمدە قازاقستاندىق گۋمينو/فۋلۆولىق قوسپاعا دەگەن سۇرانىس ارتقان. گۋميندى قوسپالاردى ءوز ەلىمىزدە ءوندىرىپ، شەتەلگە ەكسپورتتاۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- ءبىز قازىردىڭ وزىندە شەتەلگە ەكسپورت جاساپ وتىرمىز. ولاردىڭ ىشىندە كورشىلەس وزبەكستان، قىرعىزستان، داعىستان، باشقۇرتستان، تاتارستان، تاجىكستان سياقتى مەملەكەتتەر بار. سونداي-اق قىتايمەن ارادا ءۇش مەموراندۋم جاساقتالدى. بۇگىندە وتاندىق ونىمگە ۆەتنامنان قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. زاۋىتىمىز اشىلعان ۋاقىتتا برازيليا مەن ارگەنتينادان، گوللانديادان كاسىبي ماماندار قازاقستانعا كەلۋدى جوسپارلادى. ويتكەنى دۇنيەجۇزىندە بيوتەحنولوگياعا سۇرانىس مىقتى. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ پرەپاراتتاردى ءوز وكىلدەرى ارقىلى العىزىپ، لابوراتوريادا اناليزدەن وتكىزىپ، ناتيجەسىندە قازىر وتاندىق ءونىمدى ساتىپ الۋعا نيەت تانىتىپ وتىر.
بىردە-ءبىر برەندىمىزدىڭ بولماعانى وكىنىشتى
- اسەم حانىم، الماتى قالاسىن ورتالىق ازيانىڭ بيوتەحنولوگيالىق ورتالىعىنا اينالدىرا الامىز با؟ بۇل دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن مەملەكەت نەگە نازار اۋدارۋعا ءتيىس؟
- الماتى قالاسىن ورتالىق ازيانىڭ بيوتەحنولوگيالىق ورتالىعىنا اينالدىرۋ - مەنىڭ ارمانىم. مۇنداي قادامعا بارۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى قولداۋ كورسەتىلۋگە ءتيىس. گرانتتار ءبولىنۋى قاجەت. ەڭ ماڭىزدىسى، مۇنداي گرانتتاردى ءبىز سياقتى كاسىپكەرلەر ارقىلى بەرۋى قاجەت. ياعني، گرانتتى تەك زەرتتەپ قانا قويماي، كوممەرتسياليزاتسيا جاسايتىن ماماندارعا بەرىلۋىن قاداعالاۋ ماڭىزدى. مەنىڭشە، قوعامدا «بيوەكونوميكانى وسىرەمىز» دەگەن ۇلكەن تاقىرىپ پايدا بولۋى قاجەت. تاعى ءبىر ايتارىم، بيوتەحنولوگيا سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن جاڭا ءبىر زاتتى ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىر ءار مەملەكەتتىڭ وزىندىك ۇلگىلەرى بار.
ا ق ش بيوتەحنولوگياعا قالاي قادام باستى، ال ءۇندىستان مەن سينگاپۋر شە؟ دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىنەن ەڭ جاقسى تۇستارىن الىپ، ءبىزدىڭ مەملەكەتكە ەنگىزۋ قاجەت. ونىمەن قوسا، مەملەكەت جۋرناليستەردى، مەديا مامانداردى شاقىرىپ، بيوتەحنولوگيانىڭ قوعامدا كەڭىرەك ناسيحاتتالۋىنا كوڭىل بولۋگە ءتيىس.
ءسوزدىڭ شىنىن ايتقاندا، اۋىل شارۋاشىلىعى - ءبىزدىڭ درايۆەرىمىز دەپ سوزبەن ارلەگەنىمىزبەن، ءىس جۇزىندە ەلىمىزدەگى ناتيجە كوڭىل كونشىتپەيدى. ءبىز باي مەملەكەتتە تۇرامىز، ادامي رەسۋرستارىمىز دا جەتكىلىكتى. نەلىكتەن وتىز جىلدا الەمگە تانىمال بىردە- ءبىر قازاقستاندىق برەند جوق؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاننان شىققان ايگىلى برەند تۋرالى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ بۇگىنگى زاماننىڭ جاستارىنا موتيۆاتسيا قاجەت. ولاردىڭ وزىندىك ميسسيالارى بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ كومپانيامىزدا جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ دەنى - جاستار.
قازىر ولاردىڭ مىقتاپ كىرىسىپ وتىرعان ميسسياسى دا سول - قازاقستاننان شىققان برەندتىڭ باستاپقى ساتىسىندا تۇرعان كومانداسى بولۋ. ءبىز شىعارعان ءونىمنىڭ نەگىزگى قوسپالارى تولىققاندى وتاندىق ءونىم دەپ ايتۋعا كەلەدى. دۇنيەجۇزىندە Al Karal جايلى ايتىلعاندا، شەتەلدىكتەر قازاقستان دەپ ەسكە الاتىنداي دەڭگەيگە جەتكىمىز كەلەدى. جەر شارىندا كىشكەنتاي عانا اۋماقتى الىپ جاتقان قانشاما مەملەكەت ءوز برەندتەرىن شىعارىپ، كۇللى جاھانعا تانىتىپ وتىر. ەلىمىز وسىناۋ كەڭ اۋماقتى يەلەنىپ جاتسا دا، وسى كۇنگە دەيىن الەمگە ايگىلى بىردە- ءبىر برەندىمىزدىڭ بولماعانى وكىنىشتى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت! ىسىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان
التىناي باۋىرجان قىزى
«ايقىن» اقپارات
